Tíminn - 18.05.1993, Síða 7

Þriðjudagur 18. maí 1993
Tíminn 11
Indriði G. Þorsteinsson:
Pósturinn er kominn
Minnismerki eru reist af ýmsum ástæðum. Yfirieitt eru þau reist yfir
einstaklinga, sem ákveðnir hópar eða heil þjóðfélög virða meira en aðra
menn. Minnismeriri eru því alltaf að stórum hluta til orðin vegna rækt-
arsemi. Vitnisburður um slíka ræktarsemi hefur í dag verið afhjúpaður
hér að Stað í Hrútafirði.
Þetta fallega og táknræna
minnismerki er sett yfir þá menn
á íslandi, sem þóttu hvað mestar
hetjur f augum almennings í
tæpa eina og hálfa öld, og voru
undanfarar bifreiðastjóra og síð-
an flugmanna nútímans. Þeir
höfðu atvinnu af því að ferðast.
Hestar þeirra eiga líka hlut í
þessum minnisvarða. Þeirra saga
hefúr verið rituð eins og saga
þeirra manna, sem stýrðu þeim á
vegum jafnt og óvegum, eins í
sólskini sem í iðulausum hríð-
um.
Ferðalög íslendinga urðu smám
saman heldur fátækleg að þjóð-
veldisöld liðinni og féllu mjög
niður á miðöldum. Að sama
skapi óx sú trú landsmanna að
illftert væri um óbyggðir lands-
ins vegna útilegumanna og
trölla. Fór enginn svo í langt
ferðalag að hann bæði ekki Guð
fyrir sér vel og rækilega og þakk-
aði honum innilega fyrir sig að
ferð lokinni. Samt héldu höfð-
ingjar uppi ferðum til Alþingis.
Skálholtsbiskup vísiteraði á
Austurlandi, en virðist hafa verið
vandratað um óbyggðir, eins og
vísa fylgdarmannsins bendir til,
rituð í moldarflag við jaðar
Ódáðahrauns:
Biskups hefég beðið með raun
3g bitið lítinn kost.
ður en ég lagði á Ódáðahraun
át ég þurran ost.
Upphaf ferðalaga á seinni tím-
um má í rauninni rekja til þeirr-
ar samþykktar ríkisstjómar kon-
ungs Danmerkur og íslands að
hafnar skyldu póstferðir á fs-
landi. Ritaði stjórnin bréf til stift-
amtmannsins á Bessastöðum 25.
júní 1774 um að komið yrði á
sérstöku skipulagi póstsendinga
innanlands og á milli Bessastaða
og Kaupmannahafnar. Sýslu-
menn voru spurðir ráða og leist
misjafnlega á póstburðinn vegna
kostnaðar. Eftir nokkrar vanga-
veltur hófust fyrstu póstferðir
hérlendis um Vestfirði í febrúar
1782; árið eftir um Norðurland,
en 1784 um Suðurland. Árið eftir
hófust svo póstferðir um Vestur-
land. Fyrsti íslenski pósturinn
hét Ari Guðmundsson, sem fór
gangandi frá Reykjanesi við Djúp
að Haga á Barðaströnd og var sex
daga á leiðinni.
Með póstferðunum hófust einn-
ig auknar mannaferðir, því fólk
hylltist til að verða samferða
póstinum í áætlunarferðum
hans. Var einkum um að ræða
ferðir fólks um erfiða vegi, þar
sem gott þótti að njóta leiðsagn-
ar póstsins, svo sem yfir hættu-
leg vötn og lítt merkta fjallvegi.
Þar sem áður hafði verið treyst á
fyrirbænir og almættið, var nú
treyst á póstinn, sem brátt fékk
sérstakt heiti sem dregið var af
langferðum hans, og nefndist
landpóstur. TYú á útilegumenn
og tröll fór dvínandi. Óttinn vék
fyrir þeirri vissu að mönnum í
opinberri þjónustu væru allir
vegir færir. Ferðafólk trúði á
landpóstana.
Til póstferðanna völdust ein-
beittir menn og oft hraustmenni
að auki. Margar hetjusögur eru
til af landpóstum og langflestar á
þann veg, að pósturinn sigraði
náttúruöflin með staðfestu sinni
og karlmennsku langt umfram
það sem venjulegt gat talist
Helgi Valtýsson, rithöfundur og
skáld, skrifaði sögu landpóstanna
í þremur bindum. Þar er víða
getið afreka þeirra, eins og eðli-
legt getur talist. Og hestum
þeirra er ekki gleymt heldur, en
margir þeirra sýndu atferli og
skapstyrk við erfiðar aðstæður,
sem var næstum mannlegur. Því
er það, að á þessu minnismerki
um landpóstana er hestinum
ekki gleymt. Lágmynd utan á
minnismerkinu er af manni og
hestum.
Bæði sýslumannssetrið Melar
hér vesturundan og Staður voru
póstmiðstöðvar hvor á eftir ann-
arri. Á Melum var bréfhirðing og
póstafgreiðsla frá 1873 til 1879.
Þá var afgreiðslan flutt yfir að
Stað, og þar var hún til húsa í
sjötíu og tvö ár, eða til ársins
1951, löngu eftir að bílar voru
komnir til sögunnar. Staður var
um árabil langstærsta póstmið-
stöð í sveit á íslandi. Á tímum
landpóstanna stefndu sex þeirra
hingað fimmtánda hvers mánað-
ar árið um kring, og varð aldrei
brugðið frá þeirri áætlun hvemig
sem viðraði og á hverju sem gekk
um ferðalögin. Menn og hestar
skiluðu sér að Stað samkvæmt
áætlun. Hingað komu landpóstar
af Suðurlandi, frá Akureyri,
Stykkishólmi, Króksfjarðamesi,
af Ströndum og frá Núpsdals-
tungu.
Við getum ímyndað okkur þann
mánaðarlega mannfagnað, sem
varð á Stað þegar landpóstamir
vom komnir. Þama bám kemp-
urnar saman bækur sínar og
sögðu frá ferðum sínum.
Strandapóstur var kominn norð-
an úr Árneshreppi yfir fjallaskörð
og um þungfærar heiðar. Norð-
anpósturinn hafði sundhleypt
hestum sínum yfir foraðsvötn
Ávarp flutt við
afhjúpun
minnisvarða að
Stað i Hrútafirði
13. maí s.L
eins og Blöndu og Héraðsvötn og
sunnanpóstur hafði glímt við
Hvítá í Borgarfirði. Þeir vom
glaðir og reifir, landpóstamir, í
næturstað eftir erfiðar leiðir. Þeir
höfðu gætt póstsins vel og seinni
tíma menn hafa á tilfinningunni
að þeir hefðu látið lífið fyrir póst-
inn, hefðu þeir þurft að velja á
milli. Þá em til frásagnir af því,
að enginn landpóstur gat lagst til
hvílu að kvöldi, hvað sem hann
var þreyttur, öðm vísi en ganga
fyrst úr skugga um að hestar
hans hefðu fengið besta fóður. Á
Stað var byggt sérstakt hús yfir
pósthestana á melnum, þar sem
veitingaskálinn stendur núna.
Þeim var gefin taða. Landpóst-
arnir gátu því lagst rólegir til
svefns eftir erfiðan dag.
Landpóstamir urðu þekktir
menn fyrir dugnað sinn og
skyldurækni. Á þeirra dögum var
orðið landpóstur tignarheiti og
aftan við nöfn þessara manna
bættist orðið póstur, sem fylgdi
þeim ævilangt síðan. Þessi tfðar-
andi og þessir menn em horfnir
af sjónarsviðinu, en eftir stendur
þetta minnismerki um þá alla.
Stjóm Póst- og símamálastofn-
unarinnar ákvað að láta gera
þennan fallega varða yfir þá
menn, sem í hugum okkar vörp-
uðu rómantískum og hetjuleg-
um blæ yfir erfitt tímabil í sögu
póstflutninga í landinu. Nú flytja
bílar og flugvélar boðin milli
manna, svo og síminn og faxið,
sem er komið í stað bréfa, fyrir
utan þau skilaboð sem em per-
sónulegust alls og eiga að fara
leynt.
Ólafur Tómasson, póst- og
símamálastjóri, á þakkir skildar
fyrir að hrinda gerð minnisvarð-
ans í framkvæmd. Við emm mál-
kunnugir, enda áttum við báðir
heima á Akureyri á unglingsár-
um. Það var byggð þeirra norð-
anpóstanna Sumarliða Guð-
mundssonar og sona hans Sigur-
jóns og Sigurðar. Sumarliði var
landpóstur í þrjátíu ár. Fyrst frá
ísafirði til Stykkishólms og
Reykjavíkur í tíu ár, en í tuttugu
ár frá Akureyri til Reykjavíkur í
fyrstu, en síðan frá Stað til Akur-
eyrar eftir að póstleiðinni var
skipt um Stað í norðan- og sunn-
anpóst árið 1885. Sumarliði and-
aðist að Kjarna við Akureyri
1902. Þar kvaddi ein mesta
kempan í flokki landpóstanna.
Fmmkvæði að gerð minnis-
varðans áttu þeir Staðar-bræður
Eiríkur og Magnús Gíslasynir.
Þeir báðu mig að koma málinu
áleiðis við póst- og símamála-
stjóra, sem ég gerði með mikilli
ánægju. Ólafur Tómasson tók er-
indinu vel. Hugmynd Staðar-
bræðra hefur nú borið þann ár-
angur, sem hér stendur. Þeir
fengu listamanninn Grím Mar-
inó Steindórsson til að gera drög
að listaverkinu. Það er þrír og
hálfur metri á hæð með þremur
bæjarburstum efst, en landpósti
á hesti með töskuhest í taumi á
hlið. Póstur og sími samdi við
tvö fyrirtæki um smíði verksins,
vélsmiðjuna Orra og steinsmiðj-
una S. Helgason. Þessi gjörð ber
vott um alveg einstaka ræktar-
semi við landpósta um allt land,
sem mættust hér einu sinni í
mánuði að stærstum hluta. Og
minnisvarðinn er staðsettur á
ákjósanlegum stað, þar sem
langstærsta póstmiðstöð í sveit
stóð um langt árabil.
Ég vil leyfa mér að þakka Póst-
og símamálastofnuninni fyrir
það verk sem hún hefur látið
vinna hér í minningarskyni um
landpóstana. Sérstaklega vil ég
þakka Ólafi Tómassyni, póst- og
símamálastjóra, fyrir góðar und-
irtektir við málið strax í byrjun.
Þá vil ég lofa sérstaklega þá Stað-
ar-bræður fyrir þeirra hlut að
málinu. Þeir hafa sýnt virðingar-
verðan og menningarlegan vilja
til að gera hér skil þýðingarmikl-
um og sögulegum þætti þjóðlífs-
ins í samvinnu við Póst- og síma-
málastofnunina. Minning land-
póstanna mun lifa á meðan þessi
varði stendur.
Marselis-samlagið
Marselis KonsorUet: En studie over
forholdet mellem handelskapital og
kongemagt 11600-tallets Danmark eftlr
John T. Lauridsen, Jysk Selskab for
Hlstorie, 266 bls.
í ritdómi um bók þessa í Americ-
an Historical Review, vol. 95, no. 4,
þ.e. október-hefti 1990, sagði: „í
samræmi við framvindu mála í
Vestur- Evrópu á 17. öld var kon-
ungdæminu Danmörku-Noregi
umbreytt úr kjörkonungdæmi
með takmörkuðu valdsviði, sem
tekjur sínar hafði einkum af land-
eignum, í ríki með arfgengum ein-
valds-konungdómi, sem tekjur
hafði einkum af skattheimtu. Kon-
ungdæminu var umbreytt úr
„lénsríki" í „skattríki". Merkan
hlut að þeirri umbreytingu átti
þröngur hópur auðugra kaup-
manna, sem aðgang átti að evr-
ópskum peningamörkuðum. í
öndvegi í þeim hópi var Marselis-
samlagið. Marselis-fjölskyldan var
af hollenskum uppruna, en áhrif
meðlima hennar og samstarfs-
manna þeirra náðu til mestallrar
Evrópu, en gætti einkum í Rúss-
landi og Danmörku- Noregi. Um
starfsemi þeirra í Rússlandi hefur
Erik Arnberger þegar ritað, en
hann vék einungis stuttlega að
samskiptum samlagsins við
dönsku krúnuna. John T. Laurid-
sen hefur rannsakað þau sam-
skipti."
„Frá óförum Danmerkur snemma
f 30 ára stríðinu, en einkum eftir
að á hausinn fóru atvinnufyrirtæki
konungs á þriðja tugi 17. aldar,
reiddi Kristján IV og síðan Friðrik
III sig á fyrirgreiðslu Gabriels
Marselis í Hamborg og samstarfs-
manns hans, Alberts Bern, í Kaup-
mannahöfn, í viðleitni sinni til að
halda utan um fjárreiður konung-
dæmisins og til að verða fjárhags-
lega óháður aðlinum í undirbún-
ingi sínum undir átök við Svíþjóð.
Fyrir sakir smiðja sinna í
Gluckstadt höfðu Marselis og Bern
tögl og hagldir í vopnasmíði kon-
ungs 1640-80. Samlagið lagði líka
danska flotanum til flest skip hans,
en það stóð mjög að skógarhöggi
og jarðefnavinnslu í Noregi. Vegna
þess að fjárhagur konungdæmis-
ins versnaði enn á síðustu stjóm-
arárum Kristjáns IV átti hann enn
meira undir lánum samlagsins en
áður. Áhrifavald samlagsins varð
mest um daga sona Gabriels Mars-
elis undir lok stríðsins við Karl X
Svíakonung, en fé til þess lögðu
þeir að mestu leyti fram. Áður
höfðu þeir haft forgöngu um um-
bætur á stjómkerfi ríkisins og
upptöku borgara í (há) embætti,
sem svo mikið varð um, eftir að á
komst einveldi konungs eftir 1660.
Tengdasonur Berns, Poul Klingen-
berg, mun hafa átt frumkvæði að
Siglingaskólanum 1654.“
„Samlagið hafði lokið hlutverki
sínu, þegar einveldi hafði verið á
komið og krúnan hafði greitt því
skuldir sínar, að miklu leyti í jarð-
eignum og ýmsum fríðindum. Eft-
ir 1670 sagði lítt til fjölskyldunnar
sem lánveitenda... Úr dönskum
heimildum einum hefur Lauridsen
að mestu leyti unnið. Með tilliti til
alþjóðlegra sambanda samlagsins,
hefiir hann engan veginn dregið
upp heildarmynd, eins og hann
viðurkennir. Engu að síður á hann
þakkir skildar."