Tíminn - 24.07.1993, Blaðsíða 8

8 Tíminn
Laugardagur 24. júlí 1993
Dómur Mannréttinda-
dómstólsins gjörbyltir
ekki íslenskri löggjöf
Umræða um mannréttindi hefur færst í aukana á undanförnum
misserum bæði hér heima og erlendis. Ástæðumar fyrir því em
margvíslegar; fall járatjaldsins, aukið alþjóðasamstarf og bar-
átta einstaklinga og mannréttindasamtaka. Hér heima hafa
dómar Mannréttindadómstólsins í Strassborg í máli Þorgeirs
Þorgeirssonar rithöfundar og í leigubflstjóramálinu svokallaða
vakið mikla athygli og fært fólki heim sanninn um að mannrétt-
indaákvæði innlendra og erlendra laga koma til með að verða
áberandi þáttur í þjóðlífsumræðu framtíðarinnar. Ragnar Aðal-
steinsson hæstaréttarlögmaður hefur á iiðnum ámm haft af-
skipti af fjölda mála sem varðað hafa meint mannréttindabrot.
Hann hefur einnig fjallað um stöðu mannréttinda í ræðu og riti.
Ragnar átti sæti í nefnd sem dómsmálaráðherra skipaði í kjöi-
far dóms Mannréttindadómstóls Evrópu í máli Þorgeirs Þor-
geirssonar. Nefndin átti að kanna hveraig Mannréttindasátt-
mála Evrópu yrði best komið fyrir í íslenskri löggjöf.
„Það komu nokkrar leiðir til
álita. Nefndin varð sammála um
að lögleiða sáttmálann og við-
aukana. Að vísu skiptist hún í
meirihluta og minnihluta.
Meirihlutinn taldi rétt að lög-
festa sáttmálann í heild sinni
með stofnana- og réttarfars-
ákvæðum. En ég taldi hinsvegar
að rétt væri að lögleiða einungis
mannréttindakaflann eða efnis-
þætti mannréttindasáttmálans
og viðaukana. Þannig fór málið
íyrir ráðherra og Alþingi í vor.
Það verður svo að öllum líkind-
um tekið aftur upp í haust.
— Verður Mannréttindadóm-
stóllinn einskonar Hæstiréttur
íslands í mannréttindamálum
ef við gefum okkur að stofnana-
og mannréttindaákvæði mann-
réttindasáttmálans verði að ís-
lenskum lögum?
Nei, svona þjóðréttarlegur dóm-
stóll verður aldrei íslenskur
hæstiréttur. Mannréttinda-
nefndin og Mannréttindadóm-
stóllinn fjalla einungis um það
hvort tiltekin lög og beiting
þeirra af íslenskum dómstólum
brjóti í bága við efnisákvæði
mannréttindasáttmála Evrópu
og ekkert annað. Slíkur dóm-
stóll mun aldrei fjalla um það
hvort dómur íslensks dómstóls
sé í andstöðu við íslensku
stjórnarskrána. Þarna er veru-
legur munur á. Ég taldi rétt í
þessu nefndarstarfi að leggja á
það áherslu að við hefðum
áhuga á því að fá efnisákvæðin
inn í íslenskan rétt þannig að ís-
lenskir dómsstólar legðu efnis-
atriðin til grundvallar í dómum
sínum, til dæmis ákvæði um
tjáningarfrelsi svo ég nefni áber-
andi dæmi um vanþróaða lög-
gjöf hér á landi. Hins vegar taldi
ég, að það að lögleiða stofnana-
og réttarfarsákvæði alþjóðadóm-
stóls í íslensk lög gæti leitt til
þess að þýðing dóma þjóðréttar-
lega dómstólsins yrði önnur en
ella þó að ekki væri fyllilega ljóst
hvaða áhrif það kynni að hafa.
Ég taldi enga þörf á slíku enda
hafa ekki komið fram, svo ég
viti, nein rök fyrir því að lögleiða
slík stofnana- og réttarfars-
ákvæði.
— Nú hefur verið gagnrýnt að
sáttmálanum er aðeins ætlað að
verða að einföldum lögum en
ekki stjórnarskrárákvæðum
eins og margir hafa talið eðli-
legt. Taldi nefndin það ekki
koma til greina að gera sáttmál-
ann að hluta íslensku stjórnar-
skrárinnar?
Nefndarmenn voru allir sam-
mála um að best væri og árang-
ursríkast að endursemja mann-
réttindakafla hinnar íslensku
stjórnarskrár. En flestir þeir sem
fjallað hafa um málið og sérstak-
lega þeir sem vel þekkja til í
flokkastjórnmálum hér á íslandi
telja að slíkt sé ógjörningur. Það
sé vegna þess að f hvert sinn sem
minnst er á stjórnarskrána með-
al starfandi stjórnmálamanna,
alþingismanna og slíkra, þá snú-
ist hugur þeirra um kjördæmi
og kjördæmaskipun, kosninga-
fyrirkomulag og annað ekki.
Þannig að það sé aldrei hægt að
koma að neinni breytingu á
stjórnarskránni. Þessvegna hef
ég sett fram þá hugmynd að
þetta verði leyst með þeim hætti
að þetta vald verði tekið af Al-
þingi og falið sérstöku stjórn-
lagaþingi. Það þarf að sjálfsögðu
breytingar á stjórnarskránni til
þess en það væri hugsanlega
hægt að koma þeim á með til-
tölulega lítilli fyrirhöfn. Síðan
yrðu valdir menn á stjórnlaga-
þingið og það hefði ekkert annað
hlutverk en að endurskoða
mannréttindakafla stjórnar-
skrárinnar. Ég sé það fyrir mér
að það yrði skipað öðrum en al-
þingismönnum. Ég veit að það
eru til hundruð ef ekki þúsundir
manna hér á íslandi sem eru
mjög hæfir til að sitja þingið og
fjalla efnislega um þessi atriði og
komast að skynsamlegum niður-
stöðum til langrar framtíðar. En
Alþingi er augljóslega ekki fært
um að leysa úr þessu máli eins
og reynslan hefur þegar sýnt.
Svo virðist sem óviðkomandi
sjónarmið komi alltaf í veg fyrir
umfjöllun um grundvallaratriði
þar á bæ.
— Talandi um grundvallarat-
riði þá eru óneitanlega að eiga
sér stað grundvallarbreytingar í
íslensku þjóðfélagi um þessar
mundir. Við erum að færast
hratt upp að hliðinni á öðrum
Evrópuríkjum. Þetta á ekki
hvað síst við í löggjöfínni.
Hvernig stöndum við eiginlega
að vígi í þessu sambandi?
Það verður auðvitað að segja
hverja sögu eins og hún er. Mér
finnst að undirbúningur okkar
undir þessa auknu þátttöku í
samstarfi Evrópuríkjanna hafi
ekki tekist mjög vel. Ég held að
það snerti það að koma vitneskju
um málið til allrar þjóðarinnar.
Menn hafa ekki enn komist að
því hver áhrifin af Evrópusam-
starfinu verða nema að óveru-
legu leyti vegna þess að umræð-
an sem fór fram takmarkaðist
við mjög fábreytileg svið en fjall-
aði ekki um hin almennu heild-
aráhrif. Síðan tel ég að fjölmarg-
ir starfshópar séu ekki undir-
búnir til að takast á við hið
aukna samstarf við Evrópuríkin
sem fyrirhugað er með aðild
okkar að evrópsku efnahags-
svæði síðar á þessu ári. Það held
ég að stafi einmitt af því að
stjórnvöldum hefur ekki tekist af
einhverjum ástæðum að koma á
framfæri þekkingu á þessum at-
riðum, á þann hátt sem nauð-
synlegt er til þess að menn veru-
lega taki við sér og fari að búa
sig undir það sem er að gerast.
Við verðum nú fyrir sterkum
áhrifum á okkar löggjöf frá Evr-
ópu. Það hefur auðvitað þegar
verið bent á að frumkvæði á
veigamiklum sviðum í löggjafar-
málefnum mun ekki lengur
koma frá alþingismönnum okkar
eða íslenskum stjórnvöldum
heldur frá Evrópu. Alþingi verð-
ur fyrst og fremst að staðfesta
reglur sem þar hafa verið settar.
Síðan munu túlkanir á þeim lög-
um og reglum í dómum frá Evr-
ópudómstólnum og fleiri dóm-
stólum í Evrópu hafa mikil áhrif
á íslandi. Þannig að hinar nýju
réttarheimildir eru ekki einung-
is hinar beinu settu reglur held-
ur einnig túlkanir reglnanna í
Evrópu. Það er grundvallar af-
staða í Evrópuréttindum að það
sé ekki nóg að setja samskonar
reglur í Evrópubandalagsríkjun-
um heldur verði einnig að fram-
fylgja þeim á sama hátt í öllum
ríkjunum. Stjórnvöld verða að
samræma aðgerðir sínar og
dómstólar verða að samræma
dóma sína. Þetta nær svo langt
að Mannréttindadómstóll Evr-
ópu vitnaði núna í svokölluðu
leigubílstjóramáli til reglna frá
Evrópubandalagsríkjunum um
félagsleg málefni sem réttar-
heimildar og þó var sú „réttar-
heimild" ekki annað en viljayfir-
lýsing frá ellefu af tólf ríkjum
bandalagsins. Jafnvel slíkar regl-
ur sem hafa ekki fengið meira
gildi en þetta eru orðnar réttar-
heimild hjá Mannréttindadóm-
stólnum og hafa svo áhrif á nið-
urstöðu í máli sem hefur síðan
bein áhrif á íslenska löggjöf eða
framkvæmd hennar eftir atvik-
um.
— En þýðir þetta ekki að við
séum mun nær því að vera inn-
an Evrópubandalagsins en ut-
an?
Á löggjafarsviðinu erum við
mjög nálægt kjarna málsins
vegna þess að við munum á
grundvelli EES taka upp sextíu
prósent af allri löggjöf Evrópu-
bandalagsins. Það er ekkert smá-
ræði. En ríki bandalagsins gang-
ast undir ýmsar skuldbindingar
sem við gerum ekki þannig að
það er verulegur munur á stöðu
okkar og aðildarríkjanna, alla-
vega hvað formið snertir. Hins
vegar er líklegt að aðdráttarafl
Evrópubandalagsins vegna þess
hve stórt það er og öflugt sé svo
mikið að áhrifin verði meiri en
hinar formlegu reglur ætlast til.
— Hvar stöndum við þá? Þú
sagðir áðan að við hefðum verið
illa undir það búin að taka þátt í
EES. Erum við ekki að sogast
inn í Evrópubandalagið án þess
að hafa tekið raunverulega
ákvörðun um að gerast aðilar að
því?
Jú, ég held að ein af skýringun-
um á því að íslensk stjórnvöld
stóðu að kynningunni eins og ég
lýsti áðan hafi verið sú að stjórn-
málamenn hafi óttast innan-
landsátök um málið og mikinn
ágreining meðal þjóðarinnar og
þess vegna viljað gera tiltölulega
lítið úr aðildinni að EES. Nú er
búið að ákveða að við verðum
aðilar að hinu evrópska efna-
hagssvæði þegar það gengur í
gildi væntanlega í haust og það
verður að nota tækifærið þangað
til og koma sem mestum upplýs-
ingum á framfæri við þjóðina og
einstaka hópa um sérmálefni
þeirra. Það á ekki að vera svo að
allt komi manni að óvörum, eins
og við höfum séð hvað eftir ann-
að í fréttunum nú þegar, áður en
EES-samningurinn gengur í
gildi. Við höfum séð átökin milli
landbúnaðarráðuneytis, við-
skiptaráðuneytins og fiármála-
ráðuneytis um einstök málefni.
Við höfum séð að reglur um
hópuppsagnir í Evrópu skipta
máli hér á landi núna. Við ætt-
um að vera farin að gera okkur
grein fyrir því að við verðum að
fiylgjast miklu betur með því sem
er að gerast í Evrópu og sérstak-
lega því sem er að gerast í Evr-
r r
Agúst Þór Arnason rœðir við
Ragnar Aðalsteinsson
hœstaréttarlögmann.
ópubandalaginu.
— Hver verður staða íslenskra
lögmanna eftir að EES kemst
á?
Framhaldsaðalfundur Lög-
mannafélags íslands samþykkti
fyrir nokkrum vikum að félagið
skyldi gerast áheyrnaraðili að
Evrópusamtökum lögmanna.
Það er fyrsta verulega mikilvæga
skrefið í þá átt að gera okkur
hæfari um að fylgjast með því
sem er að gerast f Evrópu og
geta veitt sambærilega þjónustu
og aðrir lögmenn í Evrópu gera.
Jafnframt munu norræn lög-
mannasamtök enn auka sam-
vinnu sína til þess að Norður-
Éff sé enga gilda
ástœðu til aö nota
kennitölur með þeim
hœtti sem gert er hér
á landi. Auðvitaö er
það hagrœði að nota
kennitölu til skrán-
ingar viðskipta-
manna en þegar
hagsmunir eru svo
óverulegir miðað við
einkaltfshagsmuni
mannaþá giídirþað
sjónarmið ekki.
lönd sem smáríki nái betri ár-
angri í upplýsingaöflun og upp-
lýsingadreifingu um það sem er
að gerast í Evrópubandalaginu.
Ef EES-samningurinn tekur
gildi samkvæmt áætlun í haust
þá mun Lögmannafélagið taka
afstöðu til þess hvort það gerist
fullgildur aðili í Evrópusamtök-
um lögmanna.
— En hvernig sýnist þér ís-
lenskir lögmenn vera undirbún-
ir til að takast á við alþjóðleg
verkefni?
Þó nokkuð stór hópur hefur
þegar fengið reynslu af starfi á
alþjóðasviði, bæði á almennu
viðskiptasviði og eins á afmörk-
uðum sviðum eins og á sviði höf-
undarréttar. Málið snýst samt
alls ekki um það hvort íslenskir
lögmenn hafi svo og svo mikla
reynslu af alþjóðlegum sam-
skiptum í daglegu starfi sínu
heldur snýst það um að átta sig á