Tíminn - 05.08.1993, Blaðsíða 5

Fimmtudagur 5. ágúst 1993
Tíminn 5
Níels Hafstein:
Vemdum landið — og listina
Erm um þetta óskaland
ótal perlur skína,
hitti ég fyrir sunnan sand
sumardrauma mt'na.
Svo kvað Ásgrímur heitinn Krist-
insson á Ásbrekku í Vatnsda! eitt
sinn er styttist í göngur að hausti,
orðinn friðlaus af þrá eftir heiðinni,
víðáttunni sem hann gjörþekkti og
unni. Eins fer um greinarhöfund er
hann kemur norður og nálgast
mynni þessa dals, að tilhlökkunin
gagntekur hann, gott ef það örlar
ekki á ljúfsárum klökkva í sálinni.
Einstaka sinnum gerast þau undur
á ylríkum sumardegi þegar sólin
hnígur bakvið hálsinn vestur að
Víðidalsfjalli að daiaiæðan breiðir úr
sér um engi og mýrarfláka og menn
ganga um með kalda slæðuna í hné
og rétt grillir í grasrótina. Síðar um
kvöldið kemur sólin til baka í dalinn
yfir Hnjúkinn, Vatnsdalshólana og
Flóðið með yndislegu litaspili og
daufúr hitinn hefúr þau áhrif að grá-
hvít þokan dregst saman og rýkur
upp til himins í mjóum strók við
skriðufótinn og logagylltir skugg-
amir dansa í sprungnu berginu. Og
maðurinn sem stendur í slægjunni á
bakka árinnar, hann sér landið lyft-
ast á ný, hljóðir fuglar hefja söng og
laxinn slettir sporðinum af eintómri
gleði. Hver sá sem verður vitni að
þessari sýn, hann gengur um landið

á eftir annar maður en áður.
Ekki alls fyrir löngu var það mikið
tískustand að aka hraunmylsnu í
heimreiðir í höfuðborginni, trúlega
vegna skorts á malbiki og steypu. En
þá gerist það að skógræktarfélag í
Heiðmörk og fleira gott fólk hefur
orð á því hvort ekki sé vissara að
friða Rauðhólana áður en þeir hverfi
alveg út af kortinu. En ræflamir af
þeim hafa síðan staðið í landinu eins
og þögul áminning til skemmdar-
varga um að fara sér hægt eða stilla
geð sitt til samvinnu um að vemda
frægar náttúmperlur. Nýjasta dæm-
ið er glíman við sandfokið í Dimmu-
borgum.
Fyrir tuttugu ámm bauðst þýskur
Iistmálari til þess að reisa gratís helj-
armiklar jámatilfæringar á Suðvest-
urlandi, gott ef ekki á Mýrdalssandi.
Þessu tilboði var kurteislega hafnað.
f fyrra eða hitteðfyrra uppgötvaðist
að erlendir myndlistarmenn höfðu
málað mikinn og torskilinn texta á
Nú berastþœr óhtign-
anlegu fréttir að kot-
roskinn myndhöggv-
ari hafi tekiö sig upp
ásamt ffölskyldu og
drifíÖ sig norÖuryfír
heiÖar til aö reka niÖ-
ur staura t Vatnsdals-
hólana, atta meö tötu,
og btaktandi veifur tit
aÖ hrœÖa kgr og fugta.
Til hvers? Er ekki
löngu búiö aö te{ja
þessa hóla á loft-
myndum frá Land-
mœlingum ríkisins?
hamravegg í Jökulsárgljúffum og
fengu skömm í hattinn fyrir, en svik-
ust um að stroka þetta út.
Nú berast þær óhugnanlegu fréttir
að kotroskinn myndhöggvari hafi
tekið sig upp ásamt fjölskyldu og
drifið sig norður yfir heiðar til að
reka niður staura í Vatnsdalshóiana,
alla með tölu, og blaktandi veifur til
að hræða kýr og fúgla. Til hvers? Er
ekki löngu búið að telja þessa hóla á
loftmyndum frá Landmælingum
ríkisins? Það skyldi þó ekki vera að
menn eigi erfitt með að meta það
hvað sé hóll og hvað sé ekki hóll,
þegar hæðin nálgast flatlendið og
hverfur jafnvel ofan í það! Þá getur
verið handhægt að grípa til mæli-
stiku listarinnar, þó að ekki sé gert
nema til að afsaka andleysi, skort á
ímyndunarafli eða misskilda hug-
myndafræði.
Ég tel víst að Húnvetningar geti
verið mér sammála í því, að langtum
sniðugra hefði verið fyrir listakon-
una að reisa splunkunýja girðingu í
kringum Vatnsdalshólana, en láta þá
að öðru leyti afskiptalausa. Og það er
líka nokkuð klárt að Húnvetningum
finnst það eðlileg kurteisi að konan
biðjist afsökunar á tiltækinu í þeim
fjölmiðlum sem hún átti aðgang að
til að Iáta Ijós sitt skína. Og mundi
þá hækka risið á brottfluttum hér-
aðsbúum og rosknu kaupafólki sem f
angurværum dagdraumum sínum
heilsar upp á æskustöðvamar, þótt
það eigi ekki heimangengt sem
stendur.
Höfundur er myndlistarmaöur.
y Einar Sveinbjörnsson:
Otíðin fyrir norðan og austan
nú í vor og það sem af er sumri
Ekki þarf að fjölyrða um að tíðarfarið í sumar hefur verið um margt
óvenjulegt hériendis. Þrálátar norðanáttír með kulda og dumbungi á
Norður- og Austuriandi. Samtímis hefur verið þurrkatíð á SV- og V-
landi. Sumarið hefur svo sannarlega verið sett í bið N- og NA-lands.
Hvað veldur og hver er skýringin á þessari eilíflegu norðannepju?
Þegar vika var af maímánuði hlýn-
aði talsvert fyrir norðan. Hitinn fór
víða í 12-17 stig þ. 8. maí og aftur þ.
10. Ýmsir töldu þessi vorhlýindi vís-
bendingu um gott og gjöfult sumar.
En Adam var ekki lengi í Paradís, því
12. maí gerði hastarlegt norðanhret,
víða frysti og snjóaði. Dagur þessi
markar upphaf ótíðarinnar, sem
segja má að staðið hafi nær samfellt
síðan, eða í um 11 vikur.
Samkvæmt niðurstöðu vorleiðang-
urs Hafrannsóknarstofnunar hefur
yfirborðshitinn í sjónum fyrir norð-
an land verið í þokkalegu meðallagi
og því er ekki hægt að kenna sjávar-
kulda um, eins og gert var köldu
sumurin 1970 og 1979. Þá var hafís
úti fyrir Norðurlandi fram eftir öllu
vori. Því var nú aldeilis ekki að heilsa
þetta vorið, því hafísinn hélt sig víðs
fjarri norðurströnd Iandsins. Kulda-
tíðina er eingöngu að rekja til nær
samfelldra norðan- og norðaustan-
vinda þennan tíma. T.æm. hefur hit-
inn á Raufarhöfn aðeins þrisvar
sinnum farið upp fyrir 10". Lítum
aðeins nánar á Raufarhöfn, stað sem
kúrir á lágri Melrakkasléttunni, þar
sem svalt sjávarloftið leikur óhindr-
að um.
Eftir að kólna tók í maí var hitinn
Iengst af 24", en þetta 5-6" í júní og
með líkum hætti í nýliðnum júlí-
mánuði. Meðalhiti 1961-1990 er
sem hér segin maí 2,9", júní 6,4" og
júlí 8,0". Hitinn hefur því verið nær
2' undir meðallagi þessar vikur. í
sjálfu sér heyrir 2" frávik frá meðal-
hita eins mánaðar vart til tíðinda, en
hið óvenjulega er hinsvegar hversu
langt þetta tímabil er orðið. Á Akur-
eyri, sem segja má að hafi staðsetn-
ingu „inn til landsins" þrátt fyrir
legu að sjó, hefúr hitinn verið 1-2°
stigum undir meðallagi þennan
sama tíma.
Meðalgildi segja þó ekki nema hálfa
sögu þegar veðurfarið er annarsveg-
ar. Mönnum þykir tíðin ekki svo af-
leit, komi hlýir og sólríkir kaflar inn
á milli. Nær væri því að líta á hve
margir þeir dagar hafaverið sem gef-
ið hafa birtu og yl. Ef við höldum
okkur enn við hitamælingar á Akur-
eyri, kemur í ljós að heila fjóra daga
hefur hitinn komist yfir 15" í bæði
júní og júlí, en aldrei náð 20 stiguml
Það eitt hefði einhvemtíma þótt
fréttnæmt í þeim veðursæla kaup-
stað. Meðaltölin ffá 1961-1990 segja
að Akureyringar megi búast við 10
dögum með a.m.k. 15 stiga hita í
júní og 14 í júlí. Sömu sögu má segja
um sólina. Sólardagar á þessu sumri
hafa verið afar fáir norðanlands og
auðvitað er sólarleysið bein afleiðing
af eilífum norðanvindi og nær al-
gjömm skorti á suðlægu lofti.
Löng veðurlagstímabil
Veðráttan getur vissulega tekið á
sig ýmsar myndir. Oft á tíðum em
veðrabrigði ör hérlendis, ekki síst
þegar braut lægða liggur yfir landið.
Hátti þannig til, skiptast á norðlæg-
ar og suðlægar áttir og þar með skin
og skúrir. Hitt er þó algengara að
veður haldist svipað um nokkra hríð,
jafnvel svo vikum skiptir.
í vor og það sem af er sumri hafa
þessi veðurlagstímabil verið óvenju
löng og reyndar em þau gróft á litið
aðeins þrjú talsins. Hið fyrsta frá 12.
maí-25. júní og annað frá 29. júní-
31. júlí. Á milli þessara löngu tíðar-
farsskeiða má síðan skilgreina eitt
afar stutt með SA-lægum vindum og
sæmilega hlýjum dögum fyrir norð-
an, þó að ekki hafi þeir verið með
öllu þurrir, hvað þá sólríkir.
Tímabilið 12. maí-25. júní
Þessar sex vikur var hæð þaulsætin
yfir Grænlandi og hafinu norður af
íslandi. Hér var ekki um venjulega
Grænlandshæð að ræða, eins og við
eigum að venjast, heldur bar hún
með sér loft sem ættað var langt
sunnan úr höfum (mynd 1). Með
sanni má segja að þetta hlýja loft hafi
lokast inni, umgirt kaldara lofti allt í
kring. Hlýjar hæðir em ekki beinlín-
is fátíðar á norðurslóðum, heldur
staldra þær yfirleitt stutt við og
brotna síðan niður á nokkmm dög-
um. Umrædd hæð var alls ekki ein
og langlíf allan þennan tíma, heldur
vom hæðimar í raun fimm eða sex.
Um leið og ein gaf sig, spratt upp ný
í kjölfarið á svipuðum slóðum. Tíð-
arfarið, sem af þessu óvenju langa
ástandi hlaust, einkenndist af kulda
um landið norðanvert og þurrkatíð á
Suðvestur- og Suðurlandi. NA- og A-
áttir vom nær einráðar, meðan S- og
SV-áttir vom óþekktar þessar vik-
umar.
Hæðasvæðið yfir Grænlandi setti
hina hefðbundnu lægðabraut yfir
Atlantshafið úr skorðum. Hún klofn-
aði með þeim afleiðingum að ann-
arsvegar bámst lægðir inn yfir Bret-
landseyjar þar sem þær hringsnemst
rangsælis umhverfis sjálfar sig.
Hinsvegar lá braut til norðurs langt
fyrir vestan Grænland. Þessi tiltölu-
lega afbrigðilegi loftstraumur og
títtnefnd hæð leiddi af sér mikil og
óvenjuleg hlýindi á vesturströnd
Grænlands. Umskiptin í kringum
10. maí vom reyndar svo snögg að
segja má að íbúar þar hafi stokkið
beint úr köldum vetri inn í notalegt
sumarið! Á um tveimur sólarhring-
um hlýnaði frá 15" frosti upp í um
10° hita og hélst hitinn á því róli
næstu vikumar.
Tímabilið 29. júní-31. júlí
Þegar dró að mánaðamótum
júnf/júlí hvarf hlýja Grænlandshæð-
in endanlega. Braut lægða um Atl-
antshaf tók á sig kunnuglegri mynd,
en allan júlí lá þó lægðabrautin mjög
sunnarlega inn yfir Bretlandseyjar
og áfram austur um norðanverða
Evrópu (mynd 2). í júlí var gríðar-
mikil hæð yfir austurströnd N-Am-
eríku og það var einmitt lega hennar
sem orsakaði þessa suðlægu lægða-
braut. Kyrrstaða hæðar þessarar
gerði það að verkum að vestan henn-
ar rigndi þrálátlega. Afleiðinguna
kannast allir við, þ.e. flóðin í Miss-
issippifljótinu. Á okkar slóðum þýddi
þessi suðlægi lægðagangur áfram-
haldandi norðanátt og kulda um
nær allt land. Loftið, sem barst okk-
ur norðan eða norðaustan úr höfum,
var ekki endilega alltaf kalt að upp-
mna, heldur hafði svalur sjórinn séð
til þess að kæla það niður f 5-6° í
lægstu lögum. Uppmni loftsins gat
jafnvel verið yfir norðanverðri
Skandinavíu eða Rússlandi þar sem
hlýtt var vikur þessar. Loftstraumur-
inn undir lok tímabilsins var svo
austlægur að lægð, sem myndaðist
yfir Rússlandi, nærri Moskvu, barst
alla leið til íslands með viðkomu yfir
Skandinavíu. Lægðir úr þeirri átt-
inni verða að teljast fremur fátíðar.
Ekki kæmi þeim, er þetta ritar, á
óvart að á stað eins og Akureyri verði
nýliðinn júlímánuður einn sá allra
kaldasti og sá allra sólarminnsti í
áratugi.
Suðlægar áttir breyta ýmsu
Af framansögðu er ljóst að kuldatíð-
in í sumar er afleiðing tveggja veður-
lagstímabila sem bæði vom í lengra
lagi. Þau vom afar ólík, en leiða samt
til keimlíkrar niðurstöðu hvað tíðar-
farið áhrærir hérlendis.
Segja má með réttu að hæfilega
fjölbreytt hegðan veðurkerfanna sé
forsenda „eðlilegs" veðurfars, jafnt á
sumri sem vetri, og kaflaskiptin
verða gjaman að vera nokkuð ör.
Öðm máli gegnir um veðursveiflur
til langs tíma. Þær gerast á mun
stærri tímaskala og em því ekki
gerðar að umtalsefni hér.
Nú í upphafi ágústmánaðar virðist
nýr kafli vera að hefjast með suðlæg-
um vindum og þá hlýindum fyrir
norðan og austan. Enginn veit með
vissu hve langur hann verður, ekki
heldur tölvuspámar. Ef til vill nær
hann að vega lítillega upp á móti
köldu mánuðunum fyrr í sumar.
Vonandi kemur ekki til þess að sum-
arið 1993 í heild sinni verði skráð á
köldu síður veðurmetabókanna.
Höfundur or veöurfræölngur.