Tíminn - 16.11.1993, Síða 3

Þriðjudagur 16. nóvember 1993
-Q- VETTVANGUR
Bragi Guðbrandsson
formaður samrá&snefndar um
sameiningu sveitarfélaga.
Eftir viku mun þjóðin ganga
til atkvæðagreiðslu sem gæti
reynst sú afdrifaríkasta fyrir
framtíð hennar frá lýðveldis-
stofnun. Atkvæðagreiðslan um
sameiningu sveitarfélaga snýst í
grundvallaratriðum um það
hvort sveitarstjómarstigið verði
þess megnugt að yfirtaka vem-
legan hluta af hinni opinberu
stjórnsýslu ríkisins eða hin
aldagamla hreppaskipan verði í
sívaxandi mæli fjötrar á nauð-
synlegum þjóðfélagsumbótum.
Þróun hinnar opinberu stjóm-
sýslu hérlendis hefur verið
nokkuð á aðra lund en í ná-
grannalöndum okkar. Þar hafa
umbætur í sveitarstjómarmálum
með stækkun og eflingu sveitar-
félaga gert það mögulegt að fela
sveitarstjómum meiri ábyrgð og
fjölþættara hlutverk en hér
þekkist. Þannig e;r ríkisforsjá
hérlendis áberandi meiri en þar
er. Hin mikla miðstýring ríkisins
hefur falið í sér söfnun valds og
fjármagns á höfuðborgarsvæðið
en landsbyggðin hefur átt í vök
að veijast að þessu leyti. Þessi
sama miðstýring hefur valdið því
að þjónustan er dýrari og ekki
eins skilvirk og annars væri. Og
síðast en ekki síst hefur hina op-
inbem þjónustu skort sveigjan-
leika og hæfni sem til þarf að
mæta breytilegum staðbundnum
aðstæðum og einstaklingsbundn-
um þörfum.
Komið hefur í ljós að undir-
tektir fólksins í landinu við því
átaki um sameiningu sveitarfé-
laga sem nú er efnt til hafa verið
jákvæðar. Skoðanakannanir
hafa mælt mikið fylgi við hug-
myndir um sameiningu sveitar-
félaga. Forystumenn í atvinnu-
rekstri jafnt sem í verkalýðs-
hreyfingu hafa lagt málinu lið.
Mörg félagasamtök hafa sent frá
sér ályktanir og hvatt til samein-
ingar. Samt sem áður verður
tæpast sagt að full samstaða sé
um fyrirhugaðar breytingar.
Umræða síðustu vikna hefur
verið þrungin tilfinningum. Við
öðru var ekki að búast. Sagan
kennir að miklar þjóðfélags-
breytingar verða ekki án átaka.
Hin aldagamla hreppaskipan er
samofin sögu okkar og menn-
ingu. Því er það svo að hrepp-
urinn er í hugum margra tákn
uppruna síns, uppspretta sjálfs-
myndar og sérkenna sem nú er
ógnað. Þá gleymist að hreppur
er hvorki byggð né mannlíf held-
ur fyrirkomulag stjómsýslu. Og
þær breytingar á stjómsýslu sem
að er stefnt em einmitt til þess
fallnar að varðveita og efla
byggðina og treysta mannlífið í
öllum sínum fjölbreytileika.
Hinn tilfinningalega tón sem
einkennir umræðu um samein-
ingu sveitarfélaga hef ég best
fundið á þeim íjölmörgum fund-
um um landið sem ég hef tekið
þátt í að undanfömu. Máltakið
segir: glöggt er gests augað. Fáir
hafa haldið fram því sjónarmiði
að ekki sé tímabært að stækka
og efla sveitarfélögin. Hins vegar
hafa margir komið auga á æma
ástæðu þess að önnur sveitarfé-
lög sameinist en þeirra eigin.
íbúar dreifbýlis benda á óljós
Hér sjást nokkur af þeim sveitarfélögum sem kosið er í um sameiningu 20. nóvember.
ekki skal lasta það heilbrigða
sjónarmið að þykja vænt um
sína heimaslóð. Yfirsjónin er
einungis fólgin í því að hin „ein-
staka tilfinning" á ekki rætur sín-
ar á hreppskontórum heldur í
samskiptum manna sín á milli og
við náttúmlegt umhverfi sitt.
Eins og ég gat um í upphafi
snúast þessar kosningar um að
efla sveitarstjórnarstigið í því
skyni að dreifa til þeirra verkefn-
um, valdi og fjármagni frá mið-
stýrðum ríkisstofnunum á höf-
uðborgarsvæðinu. Þess vegna
er atkvæðagreiðslan hinn 20.
nóvember stærsta byggðamál
síðari tíma. í mínum huga snýst
hún um þessa meginþætti:
1. að gefa heimamönnum færi
á að hafa meiri áhrif á eigið um-
hverfi
2. að leysa úr læðingi frum-
kvæði og atorku heimamanna
3. að skapa ný atvinnutæki-
færi á landsbyggðinni með því
að dreifa verkefnum ríkisstofn-
ana.
4. að stuðla að fjölbreyttara
atvinnulífi á landsbyggðinni.
5. að bæta rekstrarskilyrði at-
vinnulífsins og að styrkja vinnu-
markaðinn.
6. að auka möguleika byggð-
anna til að mæta fjárhagslegum
skakkaföllum.
7. að draga úr stjómunar- og
rekstarkostnaði.
8. að skapa skilyrði til að
auka á hagkvæmni í opinberum
framkvæmdum.
9. að bæta réttarstöðu íbú-
anna og draga úr hættu á hags-
munagæslu og hagsmuna-
að það er ekki áreynslulaust að
tryggja íbúum sveitanna jöfnuð í
þjónustu á við aðra landsmenn.
Hins vegar er ástæða til að
staldra hér við og spyija: Hvað
veldur? Mín trú er sú að skýr-
ingin sé fólgin í okkar veikburða
sveitarfélögum og að stærri og
öflugri sveitarfélög hafi meira
bolmagn til að dreifa þjónustu
þannig að íbúamir geti fært sér
hana í nyt. Mikilvægt er að
gerður sé greinarmunur á a.m.k.
þrenns konar þjónustu:
1. sú gmnnþjónusta sem íbú-
amir þarfnast daglega, t.d. skóli
eða leikskóli. Nauðsynlegt er að
íbúarnir þurfi ekki að fara um
langan veg til að nálgast þessa
þjónustu.
2. sú þjónusta sem íbúarnir
verða að eiga greiðan aðgang að
enda þótt ekki sé um daglega
notkun að ræða. Dæmi um þess
háttar þjónústu em heilsugæslu-
stöðvar og félagsmálastofnanir.
Sú vegalengd sem íbúar þurfa að
fara til að njóta þjónustu slíkra
stofnana má því vera heldur
meiri en í fyrra tiMkinu.
3. sú þjónusta sem íbúar eiga
afar sjaldan viðskipti við. Helsta
dæmi um þessa þjónustu eru
bæjarskrifstofur þar sem yfir-
stjóm er að finna, svo og ýmsar
fagskrifstofur ss. vegna bygginga
eða tæknimála. Minna gerir því
til þótt þau viðskipti séu sótt um
lengri veg.
Sé lagt á það mat hver áhrif
sameining sveitarfélaga hefur á
aðgang íbúa að þjónustu er ólík-
legt að um miklar breytingar
verði að ræða varðandi aðgang
íbúa að þeirri tegund þjónustu
sem fyrst var nefnd. Þó munu í-
búar sveitarhreppa í nálægð við
þéttbýli fá aðgang að þjónustu í
þessum flokki, sem þeir áður
hafa ekki haft, t.d. leikskólum.
Mestur verður munurinn varð-
andi aðra tegundina sem um var
getið. Þá á ég einkum við að-
gang íbúa að félagsþjónustu af
ýmsu tagi t.d. félagsráðgjöf, fjár-
hagsaðstoð, bamavemd, aðstoð
við unglinga, heimaþjónustu og
félagsstarf aldraðra og fatlaðra,
vinnumiðlun og við byggingu fé-
lagslegra íbúða. Það er einungis
hvað viðvíkur þeirri þriðju teg-
und þjónustu sem ég nefndi,
sem fbúar kunna að finna fyrir
aukinni fjarlægð, þ.e. yfirstjóm-
inni. En þá má ekki gleymast sá
ávinningur, að sú yfirstjóm sem
kemur í staðinn mun fara með
fleiri málaflokka en nú er. Það
ætti að spara mönnum ferðir til
höfuðborgarinnar eða á umboðs-
skrifstofur ríkis í héraði.
Vera má að útti jaðarbyggða sé
fremur við að missa vald yfir eig-
in málum en missir þjónustunn-
ar. Það er líka skiljanlegur ótti
og ég skal fyrstur manna viður-
kenna að það er mikilvægt að
varðveita þau áhrif sem íbúun-
um em tryggð á sitt nánasta um-
hverfi. En stöldmm við og hug-
leiðum hvort málið hafi ekki
aðra hlið jafnframt. Með sam-
einingu sveitarfélaga eru íbúar
minni sveitarfélaga ekki einungis
að láta frá sér verðmæti, heldur
eru þeir jafnframt að öðlast
verðmæti, hlutdeild í málum á
stærra svæði.. Þá er gjarnan á
Byggðastofnunar miðað við
íbúafjölda? Og þannig mætti
áfram spyrja. Framhjá þeirri
staðreynd verður ekki horft að
íbúar nýrra sveitarfélaga munu
allir hafa jafn mikla möguleika á
að axla ábyrgð í stjórn þeirra
hvort heldur þeir koma af stxjál-
býlum svæðum eða þéttbýlum.
Fer það að mestu eftir því trausti
sem þeir njóta og þeim sjónar-
miðum sem þeir hafa. En mestu
munar þó að hafa hugfast, að þá
eiga menn sameiginlega þeirra
hagsmuna að gæta að varðveita
byggðina alla og það mannlíf
sem þar dafnar, því sá er tilgang-
ur stjómsýslunnar.
Að lokum þetta: Ég hygg að
þrátt fyrir að skiptar skoðanir
séu í sameiningarmálinu hljóti
allir að skilja þýðingu þess að al-
menn þátttaka í atkvæðagreiðsl-
unni verði góð. Ég vil því
hvetja íbúana til að hafa áhrif á
framtíð sína með því að neyta
atkvæðisréttar síns á kjördag.
Hver sem niðurstaða atkvæða-
greiðslunnar verður hljótum við
að vera sammála um að hin
mikla umræða sem verið hefur
um sveitarstjómarstigið í aðdrag-
anda þessarar atkvæðagreiðslu
hefur markað viss tímamót.
Aldrei fyrr hefur fólkið í landinu
fengið jafn víðtæka fræðslu um
eðli sveitarstjórnarmála, hlut-
verk sveitarfélaga og þýðingu
þeirra í opinberri stjómsýslu. Að
þeirri fræðslu mun þjóðin búa í
framtíðinni.
Sameining sveitarfélaga, miðstýring,
valddreifing og ofurvalddreifing
. "’L
mörk sveitarfélaga eða greiðar
samgöngur á þéttbýlum svæðum
sem sjálfsagðar ástæður til sam-
einingar. íbúar þéttbýlis benda
hins vegar á fámenni sveita-
hreppanna og takmarkað bol-
magn þeirra til að sinna þeim
verkefnum gagnvart íbúunum
sem mælt er fyrir um. Að sjálf-
sögðu eru þessar röksemdir
hvorar tveggja hárréttar. Hins
vegar víkur rökhyggjan þegar
fjallað er um eigin hrepp. "Al-
veg einstök tilfinning", segir í
auglýsingu um ónefndan gos-
drykk. Og með sama hætti tjá
sig margir um þá einstöku upp-
lifun að búa í þessum hreppn-
um eða hinu bæjarfélaginu og
árekstrum.
10. að auka þjóðhagslega hag-
kvæmni.
Það sjónarmið hefur komið
fram í umræðunni að í samein-
ingu sveitarfélaga sé ekki aðeins
um valddreifingu að ræða heldur
einnig andstæðu hennar þegar
mjög dreift vald í sveitahrepp-
um, eða minna þéttbýli, safnast
saman í yfirstjóm nýrra sveitar-
félaga á stærri svæðum. Þessu
sjónarmiði fylgir sá ótti að þjón-
usta muni þjappast á þéttbýl-
iskjama og að jaðarbyggðir missi
þá takmörkuðu þjónustu sem
þær hafa nú. Þessi ótti er um
margt skiljanlegur. Fólk í dreifð-
um byggðum veit það best allra
það bent að þeir vegi lítið í heild-
inni, íbúar hreppsins séu lágt
hlutfall af heildarfjölda íbúa
svæðisins og því litlar likur á að
þeir öðlist fulltrúa í nýrri sveitar-
stjóm. En þá er rétt að benda á
þá staðreynd, að lýðræðislega
kjörin stjórnvöld endurspegla
sjaldnast lýðfræðilega dreifingu
íbúa eða önnur félagseinkenni.
Dæmi má nefna, eða hvað segir
tölfræðin að margir þingmenn
ættu að koma úr Bolungavík
miðað við hlutfall þeirra af íbúa-
fjölda þjóðarinnar? Svarið er að
sjálfsögðu: enginn. Staðreyndin
er önnur, því þaðan eru tveir.
Eða hvað ættu Bolvíkingar að
eiga marga menn í stjórn