Tíminn - 16.11.1993, Blaðsíða 11

Menning n
Saga Stýrimannaskólans
Stýrimannaskólinn í Reykjavik.
Þriðjudagur 16. nóvember 1993
BOKMENNTIR
Jón Þ. Þór
Einar S. Amalds: Stýrimannaskólinn í Reykjo-
vík í 100_6r.
Öm og Odygur 1993.
xxxii + 576 bls.
Árið 1991 var öld liðin frá stofn-
un Stýrimannaskólans í Reylqavík
og er útgáfa þessarar bókar einn
liðurinn í hátíðahöldum í tilefni
afmælisins. Fer vel á því að bókin
komi út á þessu ári, en nú eru eitt
hundrað ár síðan fyrstu nemend-
ur skólans útskrifuðust. Bókarhöf-
undur, Einar S. Amalds, byijar
frásögn sína á því sem hann kallar
forsögu skólans, þ.e. smttum yfir-
litskafla yfir siglingar og sjósókn
íslendinga fyrir 1800 og menntun
íslenskra skipstjómarmanna áður
en Stýrimannaskólinn var stofn-
aður. Því næst tekur við greinar-
gott yfirlit yfir innlenda brautryðj-
endur í sjómannakennslu á 19.
öld, auk þess sem fjallað er um
sjómannaskólamálið á Alþingi á
öldinni sem leið.
Þessu næst tekur við kafli sem
ber yfirskriftina ,Yfirlit um starf
Stýrimannaskólans í Reykjavík
1891- 1991' og em þar raktir allir
megindrættir í sögu skólastarfsins
í heila öld. Sá kafli er allur einkar
fróðlegur og reyndar ítarlegri en
svo að heitið „yfirlit' eigi vel við.
Hér greinir m.a. frá stjóm skólans
og húsnæðismálum, sagt er frá
kennslu, námsefni, prófum og at-
vinnuréttindum, kennslu í skip-
stjómarfræðum utan Reykjavíkur
og ýmsu fleim.
Lengsti kafli bókarinnar hefst á
blaðsíðu 67 og nefnist „Annáll
skólastarfs í 100 ár*. Þar er saga
skólastarfsins rakin frá einu skóla-
ári til annars, greint frá helstu við-
burðum og af skólaspjöldum, sem
kaflanum fylgja, geta lesendur
rakið hveijir námu og kenndu við
skólann á ári hveiju. Þessu næst
em birtar nokkrar heimildir um
skólann, en síðan tekur við ítarleg
skrá yfir nemendur hans frá upp-
hafi. Þær skrár virðast mér einkar
gagnlegar. Þar er nemendum rað-
að í stafrófsröð og þekki menn
nöfn þeirra, er þeir leita að, má af
skránni sjá fæðingardag hvers
nemanda, hvenær hann hefur
lokið hveiju prófi og hvar nám-
skeiðið var haldið. í bókarlok em
hefðbundnar skrár, sem fylgja
þurfa öllum fræðiritum.
Mikið og gott myndefni er í bók-
inni, myndir úr skólastarfi, af skip-
um og úr starfi sjómanna á hafi
úti. Góður fengur er að þessum
myndum öllum og þó einkanlega
að ýmsum gömlum myndum af
skipum og starfi sjómanna. Hygg
ég að margar þeirra hafi aldrei
birst áður. Þá er þess að geta að
víða er skotið inn sérstökum
greinum og em þær prentaðar á
öðmvísi litan grunn en meginmál.
í þeim er að finna margvíslegan
fróðleik um menn og málefni og
sitthvað Ðýtur þar með sem kalla
má skemmtíefni og lífgar upp á.
Af heimildaskrá er ljóst að höf-
undur hefur lagt sig í Iíma við að
kanna sem flestar heimildir um
sögu sjómannafræðslu og skip-
stjómamáms hér á landi. Fyrir-
höfnin hefur tvímælalaust skilað
árangri. Hér er saman kominn
mikill fróðleikur um þessi efni og
þegar á heildina er litíð virðist mér
sem bókin Stýrimannaskólinn í
Reykjavík í 100 ár sé traust og
ábyggilegt rit. Engu að síður get ég
ekki látíð hjá líða að refla hníflana
í tvö atriði, sem betur hefðu mátt
fara.
Þar er fyrst til að taka, að á blað-
síðum 4 og 6 segir stuttlega af sjó-
sókn og fiskveiðum íslendinga á
fyrri öldum og þess réttilega getíð
að landsmenn hafi sótt sjó á opn-
um árabátum, sem flestir vom í
eigu landeigenda. Síðan segir orð-
rétt (bls. 4):
„Fjármagn og áhugi landeigenda
til þess að endurbæta bátaflota og
veiðarfæri var hins vegar af skom-
um skammti. Landlæg tortryggni
gagnvart nýjungum hamlaði
framf örum og bændur óttuðust að
uppgangur sjávarútvegs drægi frá
þeim vinnuafl.'
Hér er haldið fram bábilju, sem
hefur átt miklu fylgi að fagna
meðal sumra starfsbræðra minna
á undanfömum ámm og var eitt
meginstefið í umdeildum sjón-
varpsþáttum, sem sýndir vom á
næstliðnu vori. Munu upphafs-
menn þessarar „kenningar' sjald-
an hafa á sjó komið og fitíð þekkja
til aðstæðna í flestum gömlum
verstöðvum. Fjármagn var að
sönnu af skomum skammti á ís-
landi á öldum áður (og mun enn
vera), en hins vegar er það alrangt
að „landeigendur', þ.e. útvegs-
menn, hafi ekki haft áhuga á því
að endurbæta bátaflotann. í 2.
bindi rits dr. Lúðvíks Kristjáns-
sonar, íslenskir sjávarhættir, er
saga íslenska árabátsins rakin frá
elstu tíð og kemur þar fram að
menn unnu sífellt að endurbót-
um á bátunum og að þeir árabát-
ar, sem haldið var til fiskveiða um
aldamótin 1800, vom gjörólíkir
þeim bátum sem notaðir vom á
miðöldum. Á 19. öld vom svo
gerðar enn meiri endurbætur á
bátunum.
Vera má að höfundur sé með
orðum sínum að vísa til þess að ís-
lendingar hófu ekki þilskipaveiðar
að dæmi Englendinga, Hollend-
inga og Frakka þegar um 1500 eða
fyrr, en það er einmitt eitt þeirra
atriða sem sumir starfsbræðra
minna hafa gagnrýnt forfeðuma
fyrir. í því viðfangi verður þó að
benda á þá einföldu staðreynd, að
hér vom engar aðstæður til þil-
skipaútgerðar. Þilskip þurftu hafn-
ir, sem vom engar til, þau þurftu
meiri mannafla en íslendingar
höfðu ráð á, hentuðu engan veg-
inn í stærstu verstöðvunum sunn-
anlands og vestan og þar að auki
bendir flest til þess að erfitt hefði
reynst að selja meiri fisk en aflað
var á árabátana. Hvað fjármagnið
snertir, ber þess að gæta að bisk-
upsstólamir vom jafnan í hópi
umsvifamestu útgerðaraðila og þá
hefði trauðla munað um að láta
smíða, eða kaupa, nokkrar skútur,
hefðu forráðamenn þeirra tafið
það hagkvæmt. í þessu viðfangi
verður enn að gæta þess að flestar
nágrannaþjóðir okkar stunduðu
fiskveiðar á árabátum allt fram
undir Iok 18. aldar og má þar
nefna sem dæmi Norðmenn,
Dani, Færeyinga, Hjaltlendinga,
Skota og Orkneyinga. Hjá þessum
þjóðum hófst þilskipaútgerð til
fiskveiða um svipað leytí og hér-
lendis og virðist hafa verið svar við
aukinni eftírspum eftir fiski. Þær
þjóðir, sem stunduðu dugguveiðar
á fyrri öldum, Englendingar, Hol-
lendingar og Frakkar, sóttu á þil-
skipum sínum á fjarlæg mið, m.a.
við ísland. Þegar öllu er á botninn
hvolft, virðist árabátaútvegurinn
hafa verið skynsamlegasta og hag-
kvæmasta útgerðarformið og afar
hæpið að halda því fram að sjávar-
útvegur íslendinga fyrir 1800 hafi
getað tafist vanþróaður í saman-
burði við nágrannaþjóðimar. Er
þessa getíð hér vegna þess að
hætta virðist á því að bábiljan um
vanþróun sjávarútvegsins og
íhaldssemi útvegsmanna sé að
festa rætur og verða að viðtekinni
söguskoðun.
Hitt atriðið, sem gera verður at-
hugasemd við, er myndatexti á
blaðsíðu 24. Þar er birt bráð-
skemmtileg mynd af gufubátnum
Ásgeiri litla, sem Ásgeirsverslun
á ísafirði gerði út. í myndatextan-
um segir: „Eins og nafnið bendir til
var skipið fitíð, aðeins 20-30 bri.'
Það er að vísu alltaf afstætt hvað er
fitið skip og í samanburði við stór-
skip nútímans var Ásgeir litli
vissulega fitíð fley. Hann mun hins
vegar alls ekki hafa talist fitíð skip
á íslandi árið 1890, enda varð
stærðin ekki tilefni nafngiftarinn-
ar. Ásgeir G. Ásgeirsson stórkaup-
maður á ísafirði keyptí skipið og
skírði það í höfuðið á systursyni
sínum, Ásgeiri Magnússyni. Hann
gekk jafnan undir nafninu Ásgeir
litfi innan fjölskyldunnar, enda
bæði yngri og lægri í loftinu en
frændi hans.
Engum blöðum er um það að
fletta að Stýrimannaskólinn í
Reykjavík er ein gagnmerkasta
skólastofnun þessa lands og
kannski sú sem er „þjóðhagslega
hagkvæmust'. Skólinn á sér langa
og merka sögu, sem sögð er með
ágætum á þessari bók. Af þeim
sökum ber að þakka stjómendum
skólans og höfundi ágætt framtak,
en bókin er stórfróðleg og öll hin
vandaðasta að ytra útlití.
Galdrar og grískar bókmenntir

BÓKMENNTIR
Siglaugur Brynleifsson
Richard Kieckhefer: Magic in the Middle Ag-
es. Cambridge Univefsity Press 1992.
Viðfangsefni höfundarins er gald-
ur og fjölkynngi sem þættir innan
menningar og heimsmyndar mið-
alda, frá 500-1500. Höfundur fjall-
ar um galdraiðkanir til foma og
síðan á hvem hátt galdurinn
tengdist trúarbrögðum og vísind-
um miðalda, bókmenntum og list-
um. Galdraiðkanir áttu sér §öl-
breytilegar uppsprettur þegar
kemur fram á miðaldir. Gerður var
munur á „hvíta galdri' og „svarta
galdri'. Hvíti galdur var tilraun til
þess að lækna eða ná valdi á nátt-
úrlegum fyriibrigðum með áköll-
um til æðri máttarvalda til þess að
lina þjáningar eða koma í veg fyrir
efnisleg vandræði, hamla þurrkum
eða ofviðrum. Þessi tegund galdurs
var „lækningakukl'. Aðferðimar
vom tengdar náttúmvísindum
þeirra tíma. Svartí galdur var öðr-
um til bölvunar, að vinna öðrum
tjón eða magna upp öfl, sem gátu
valdið dauða eða lokkað aðra til að
fara að vilja þess sem beitti galdrin-
um. Frá fomu fari hafði hvor-
tveggja verið iðkað, en með kristn-
inni var svartí galdur fordæmdur,
talinn stafa frá djöflinum, en hvítí
galdur var lá tinn viðgangast, fram-
an af. Mörg dæmi gefast um
galdraofsóknir á ár- og síðmiðöld-
um, ekki síst meðal æðri laga sam-
félagsins, oft vom galdraákærur
tengdar baráttu um auð eða völd;
minna er vitað um þessa þættí
meðal lágstéttanna. Þegar kemur
fram á 15. öld magnasf óttinn við
galdurinn, vegna aukins trúarlegs
aðhalds kirkjunnar og aukinna
siðferðiskrafna. Höfundurinn ræð-
ir ítarlega um andasæringar eða
uppvakninga. Sérkafli er um nor-
ræna heiðni og galdur og heimild-
imar em íslenskar. Niðurstaða höf-
undar er, að galdraiðkanir vom
einn þáttur heimsmyndar mið-
aldamannsins, eðlilegur og sjálf-
sagður hvað tók til „hvíta galdurs'.
Albin lesky: Geschichte der ariechischen Ut-
eralur. Deutscher Taschenbuch Veriag 1993.
Höfundurinn var prófessor í
klassískum fræðum við háskólana
í Innsbruck og Vín. Hann var með-
al kunnustu fræðimanna í klass-
ískum bókmenntum á sinni tíð
(1896-1981).
Hellenskar bókmenntir em Evr-
ópubúum fyrstu bókmenntimar
og þar að auki meðal þeirra merk-
ustu sem skráðar hafa verið á Vest-
urlöndum. í upphafi var Hómer;
kviður Hómers em uppspretta síð-
ari tíma bókmennta, það hefur
verið sagt að síðan þær vom fyrst
kveðnar hafi endurómur þeirra
hljómað í ölltím fremstu verkum
bókmennta Vesturlanda. Hellensk
lýrík, jóm'ska heimspekin og
sagnaritun Heródótusar, sorgar-
leikimir, aþensku heimspeking-
arnir og framhald arfsins í Alex-
andríu og Róm á keisaratímunum
ogáfram.
Þetta em allt í rauninni samtíma-
bókmenntir, sjálfsögð arfleifð og
sameiginleg eign Vesturlanda, sí-
ung afrek og uppspretta og kveikja
listaverka og bókmennta ásamt
goðsögnunum.
Einn þáttur sæmilegrar mennt-
unar var og er kunnátta í þessum
fræðum. Það er engin leið til þess
að geta metíð að verðleikum vest-
ur-evrópska list önnur en sú að
hafa forsendur til þess að geta
tengt gríska list og bókmenntir því
fremsta sem skapað hefur verið
síðan í evrópskum fagurmenntum,
listaverkum, bókmenntum og
heimspeki.
íslendingum ættu að vera hæg
heimatökin. Hómerskviður, Ríkið
eftir Platon og grísku haimleikimir
eru tíl í íslenskum þýðingum auk
kvæða og Ijóða. Hómerskviðumar
vom taldar besta þýðing á nýju
málunum í gerð Sveinbjamar Eg-
ilssonar samkvæmt umsögn W.P.
Ker, sem var jafnfær í íslensku og
grisku og meðal fremstu fræði-
manna Englendinga í íslenskum
og grískum fombókmenntum.
Ritíð er 1022 blaðsíður í stærra
brotí dtv-útgáfunnar.