Tíminn - 04.12.1993, Blaðsíða 15

Laugardagur 4. desember 1993
Hlöðver Þ. Hlöðversson
bóndi Björgum, Ljósavatnshreppi
t MINNING
Hlöðver Þórður Hlöðversson bóndi
á Björgum í Ljósavatnshreppi, Suð-
ur-Þingeyjarsýslu, varð bráðkvaddur
á heimili sínu 27. f.m., sjötugur að
aidri.
Þegar ég hugsa til Hlöðvers eins og
ég kynntist honum, minnist ég anda
tvö þúsund ára gamallar vísu eftir
Hóratius hinn rómverska, þar sem
fram kemur, hvað skáldinu finnst sá
maður bera með sér, sem er hrein-
lyndur og falslaus, vammi firrtur:
Hver sá, er prrist
fólskuverk og hrekki,
vonskuna varast,
vopnum beitir ekki,
kastar ei—og sínum
illsku þjðni þörfum —
eitruðum örvum.
Varla hef ég manni kynnst sem
nær stendur þessari ímynd Hórasar
um góðan dreng en Hlöðver á Björg-
um.
Hlöðver var þó ekki þess háttar
maður sem lagði allt upp úr því að
ganga í augun á öðrum, hvað þá að
hann væri svo hlutlaus í deilumáium
að hann ætti samleið með ,ölium' í
skoðunum, enn síður að hann væri
sinnuiaus um máiefni dagsins og það
sem varðar þjóðarhag í nútíð og
framtíð. Hann var að vísu ráðdeUdar-
maður um afkomu sína og eiginhag,
enda ötuU bóndi og aflamaður í bú-
skap. En hugurinn var eigi að síður
allur í því stóra í kringum hann.
Áhugasvið hans var vítt. Honum var
ekkert manniegt óviðkomandi. Hann
var elskur að bókmenntum, sögu og
náttúrufræði. Hann var félagslega
sinnaður, póUtískur í góðri merkingu
þess orðs, og lét sig heimsmáUn skip-
ta sem önnur mál.
Á síðari árum beindist hugsun hans
einkum að tvennu: Annars vegar
stöðu íslánds í breytanda heimi, hins
vegar þróun landsbyggðar á íslandi,
ekki síst valddreifingunni í því við-
fangi. Á þessum kjamapunktum ís-
lenskra stjórnmála hafði hann
myndað sér persónulegar skoðanir,
sem hann rökstuddi skilmerkilega og
hélt fram af sannfæringu á umræðu-
vettvangi, í ræðu og riti. Hann leit
svo á að þetta væri sú meginpóUtík
sem flest annað snerist um, enda ber
raunveruleikinn því vitni, þótt á
hinn bóginn megi sýna fram á, sem
Hiöðver bentí oft á og hafði áhyggjur
af, hversu einhfiða er á þessum mái-
um haldið, hversu einlitur hópur
það er sem mótar stefnuna og fær
vaid til að fylgja henni fram.
í stuttu máU sagt: Hlöðver á Björg-
um var andvígur þeirri utanríkis-
stefnu að íslendingar leysi aðlögun-
arvanda sinn að breytanda heimi
með því að láta innlimast í ríkja-
bandalög, gangast undir yfirþjóðleg
völd og skerða með því fuUveldi ís-
lenska ríkisins. í byggðamálum hélt
hann fast við þá meginstefnu að
samfelld byggð væri í landinu, strjál-
býU, ef svo vildi verkast, en að ísland
yrði ekki einnar borgar ríki með e.k.
kvótabundnum ,þéttbýUskjömum' í
öðrum landshlutum, annars mann-
laust land nema ef vera skyldi sum-
arbústaðahverfi hér og hvar, en öræfi
og óbyggðir milfi „leyföra' þéttbýUs-
staða! Slíkt byggðamynstur var Hlöð-
veri ekki að skapi, eins og fram kom í
síðasta símtafi okkar að morgni dán-
ardægurs hans. Á þróttmikilli við-
ræðu hans vom engin feigðarmörk,
enda bar dauða hans brátt að.
HJöðver var þó enginn kyrrstöðu-
maður í sveitarstjómar- og byggða-
málum. En hann hafði á þeim sínar
skoðanir. Honum var efst í huga —
og taldi það til hagnýtra úrlausnar-
efna — að endurskipuleggja stjóm-
sýsluna í landinu, flytja völd til
landshluta og héraða með því að
taka upp „milUstig' í stjómsýslu, það
sem hann og hans samheijar nefndu
„þriðja stjómsýslustigið'. í þessu var
hann í andstöðu við ríkjandi stefnu
stjómvalda og margra helstu sveitar-
stjómarforkólfa, sem telja það væn-
legast að ganga af hreppunum dauð-
um, þeim stjómsýslueiningum í ís-
lensku samfélagi sem lifað hafa af
alia óáran og óstjóm íslandssögunn-
ar tii þessa.
Þótt Hlöðver skipaði sér í andófshóp
gegn ýmsum ríkjandi stjómmálahug-
myndum, einkum nýkapítalisman-
um í sínum ýmsu myndum, var
hann bjartsýnismaður, enda þannig
upp alinn, maður af þeirri kynslóð,
kominn úr slíku umhverfi. Hann var
svo mikill athafnamaður, svo dugleg-
ur og ósérhlífinn, að í rauninni hent-
aði það betur þessum eðlisþætti hans
að vera hvetjandi, ekki letjandi,
hann vildi sjá hlutina gerast. Hlöðver
á Björgum hafði ekki í sér þá aigvít-
ugu hneigð nöldmnarseggjanna að
sækjast eftir gagnrýnis- og minni-
hlutaaðstöðu. Það var ekki hans
óskastaða. Honum var auðvitað
kappsmál að vinna skoðunum sínum
meirihlutafylgi í hveiju sem var og
vita sig sem áhrifamann í öruggri
meirihlutaaðstöðu. Hins vegar var
stefnufesta hans um meginprinsip
slík, að hann var við því búinn að
velja sér hlutskipti minnihluta-
manns, ef hann taldi meiri hlutann
vera á rangri leið, stefna í öfuga átt.
Þetta kom m.a. fram í því, að hann
gekk gegn vilja og fyrirætlunum
margra forustumanna Framsóknar-
flokksins um stuðning við EES-
samninginn. Þessir forustumenn í
flokksstjóm og þingflokki sættu lagi
að gera vilja sinn að meirihlutavilja í
flokknum. Hlöðver á Björgum lét sér
ekki nægja að beijast gegn áformum
einstakra flokksforingja, sem hann
hafði stutt, og þingmanna sinna,
þeirra sem hann hafði léð atkvæði
sitt, hann vann að því fremstur
manna að mynda andspymuhreyf-
ingu fólks úr öllum flokkum gegn
stefnu stofnanaveldisins í landinu
um aðild að Evrópska efnahagssvæð-
inu. Ég ætla ekki að leggja endanleg-
an dóm á áhrif þessarar andstöðu-
hreyfingar. Víst er að henni tókst
ekki að hindra samningsgerðina.
Samþjappað stofnanavald sá um að
EES-málið gengi fram. Þar með er
ekki sagt að þar lægi þjóðarvilji að
baki, fremur hið gagnstæða.
Þannig var Hlöðver á Björgum, að
hann lét ekki bjóða sér hvað sem
var, þótt orðvar væri, gætinn í dag-
fari og enginn upphlaupsmaður í fé-
lagsskap. Að hann væri þjóðrækinn
fór ekki milli mála. En þjóðremba
sem önnur remba var honum fjarri.
Hann var enginn einangrunarsinni
eða að hann þekkti ekki veröldina í
kringum sig. Hann vissi sem lesinn
og hugsandi maður að heimurinn er
á hverfanda hveli. Og hann var
sanntrúaður framfarasinni. Heims-
slitakenningar stóðu ekki hjarta hans
nær. Hann gerði sér fulla grein fyrir
að íslenska þjóðin varð að laga sig að
breytanda heimi. En hann vildi ekki,
að sú aðlögun gerðist með því að
brjóta grundvallarreglur og megin-
forsendur lýðveldishugsjónarinnar
um stjómskipulegt fullveldi og pólit-
ískt sjálfstæði þjóðarinnar. Gegn
slíku barðist hann hinni góðu bar-
áttu.
n.
Hlöðver Þórður Hlöðversson var
fæddur 8. október 1923 í Vík á Flat-
eyjardal, byggðarlagi sem nú er í
eyði. Foreldrar hans voru búandi
hjón í Vík, Björg Sigurðardóttir há-
karlaformanns á Jökulsá Hrólfssonar
og Hlöðver (fæddur og uppalinn á
Björgum) Jónsson bónda á Björgum
Kristjánssonar á Knútsstöðum
Bjömssonar Buchs. Þau Hlöðver og
Björg vom nýlega gift og höfðu byij-
að búskap í Vík þá um vorið, en
jörðin var eignarjörð Sigurðar
Hrólfssonar. 26. nóvember um
haustið, u.þ.b. einum og hálfum
mánuði eftir fæðingu sonar síns, lést
Hlöðver Jónsson af slysförum og
vosbúð, þegar hann var að bjarga fé
undan sjó. Þótti mikill mannskaði að
þessum unga bónda, enda sagður
vaskur maður og valmenni.
Björg Sigurðardóttír giftist síðar Sig-
urbirni Jónssyni á Björgum, mági
sínum. Settust þau þar að og bjuggu
á jörðinni alla sína búskapartíð. Sam-
an eignuðust þau sex böm. Hlöðver
Hlöðversson var þar að sjálfsögðu
sjöunda bamið, elstur sinna systkina,
bráðger og atorkumikill og sýndi
snemma góða greind og námsgáfur.
Mun hann enga bók hafa látið
ólesna, sem hcum komst höndum yf-
ir. Þannig var hann, drengurinn. Á
unglingsárum stundaði hann nám í
Héraðsskólanum að Laugum tvo vet-
ur, las utanskóla að mestu námsefni
til gagnfræðaprófs við Menntaskól-
ann á Akureyri, lauk þar gagnfræða-
prófi vorið 1944 með góðum árangri.
Hann kaus þó að láta skólanámi þar
með lokið, settist aldrei í „mennta-
deild' eins og stúdentsprófsdeildin
var kölluð upphöfnu nafni á kostnað
gagnfræðadeildar, sem mér hefur
alltaf fundist ómaklegt, svo ágæt
kennsla sem var í ýmsum undir-
stöðugreinum í þeirri deild, enda
þriggja ára skóli og námsefnið víð-
tækt. Oft voru nemendur gagnfræða-
deildar fulltíða menn, að segja má,
vanir að sjá um sig sjálfir og stund-
uðu vel lærdóminn.
Hlöðver stóð á tvítugu vorið 1944
og var í sjálfu sér ekki vandara en
öðrum jafnöldrum að halda áfram
námi og raunar sýnu eldri mönnum,
sem ófáir voru að leggja út í lang-
skólanám og áttu sumir fyrir hönd-
um áratugar skólasetu eða meira. En
hann hugðist verða bóndi og sá fyrir
sér bjarta framtíð í landbúnaði sem
öðrum atvinnugreinum á vordögum
lýðveldisins. Bóndastarfið varð því
ævistarf hans. Framan af vann hann
að jafnaði á heimilisbúinu sem liðs-
maður við hlið stjúpföður síns og
móður — og með systkinum sínum,
er óhætt að segja, því að samheldni
Bjargafólks var mikil um allt sem
mátti verða jörð og búi tíl farsældar.
í þess augum var jörðin sem ættar-
óðal og er í reynd, því að þar hafa
langfeðgar búið mann fram af manni
nokkuð á aðra öld, enda kostajörð
að fornu og nýju, að vísu nyrst
byggðra jarða í Ljósavatnshreppi nú,
en jafnframt bijóstvöm byggðarinn-
ar á norðuijaðri.
í 40 ár hefur Hlöðver Hlöðversson
verið driffjöður og forstöðumaður
velheppnaðs félagsbúskapar á Björg-
um. Mun ekki á neinn hallað, þótt
hann hljóti slíka nafngift. Sjálfur
hefði hann líklega ansað því að vera
nefndur fremstur meðal jafningja,
enda áttu aðrir sinn þátt í velgengni
búskapar á Björgum, hver með sín-
um hætti: bræður hans, sem tveir
eru látnir, Grímur og Sigurður, með-
an þeirra naut við, synir hans hin
síðari ár, forsjálir og framtakssamir
menn á besta aldri. Mannvirki og
umgengni á jörðinni bera öllu þessu
órækt vitni.
Hlutur húsfreyjanna á Bjargabæj-
um er auðvitað ekki gleymdur, þeg-
ar velgengninnar þar er minnst. Þótt
búið sé eitt, eru heimilin og fjöl-
skyldumar fleiri.
Eins og Hlöðver var ekki einn í
framkvæmdum og bústörfum, var
hann heldur ekki einn um það sem
næst honum stóð og persónulegast
var: einkaheimili sitt, bamauppeldið,
gestamóttökur, félagsstörf og sveitar-
stjómarmál og hvers kyns hugðar-
efni, sem honum var andleg nauð-
syn að sinna. Eftirlifandi eiginkona
hans, Ásta Pétursdóttir frá Gautlönd-
um, hefur verið stoð og stytta bónda
síns í búskapnum og haldið uppi
reisn heimilisins. Hún hefur ekki
síður verið honum til hvatningar um
félagsstörf í þágu sveitar og héraðs,
ábyrgðarstörf á vegum Kaupfélags
Þingeyinga að ógleymdum öðrum
áhugamálum og forgöngu í lands-
málum, sem oft voru tímafrek og út-
gjaldasöm. Hlöðver var óspar á
kostnaðarsama fyrirhöfn, ef honum
þóttí nokkm skipta um hugsjónamál
sín, þótt annars væri hann ráðdeild-
arsamur og ekki eyðsluseggur. Slíkt
er einkenni höfðingja. Höfðinginn er
hófsmaður í lifnaði, en örlátur þar
sem góðu gegnir. Eins er höfðings-
konan. Það var Hlöðveri gæfa að
eiga Ástu fyrir konu, uppvaxna við
félagsáhuga Gautlendinga, dóttur-
dóttur Péturs Gauta alþingismanns
og ráðherra. Ásta er dóttír Sólveigar
Pétursdóttur Gauta og Péturs Jóns-
sonar frá Reykjahh'ð af ætt sr. Jóns
Þorsteinssonar prests þar. Var Pétur,
faðir Ástu, farsæll bóndi á sínum
partí Gautlanda í nærri hálfa öld (f.
1885, d. 1957), einn fræknasti
gh'mumaður landsins á sinni tíð, um
allt vel gerður maður.
Að þeim Hlöðveri og Ástu stóðu
því grónar þingeyskar ættír, alkunn-
ar þeim sem annars hirða um ætt-
fræði og ættarsögur. Faðir Hlöðvers
á Björgum var af Buchsætt í beinan
karllegg (að ég held) frá Nikulási
Buch, Norðmanni í þjónustu Húsa-
vrkurverslunar á ofanverðri 18. öld,
merkismanni og kynsælum. Lang-
amma Hlöðvers ein var María á
Knútsstöðum (19. aldar kona), sem
Guðmundur á Sandi gerði fræga sem
„ekkjuna við ána' í afbragðskvæði
með því nafni. í móðurætt var Hlöð-
ver kominn af Brettingsstaðahjónum
á Flateyjardal, Guðmundi Jónatans-
syni og Steinunni Þorkelsdóttur, sem
þar bjuggu á síðari helmingi 19. ald-
ar og frá er kominn mikill ættbogi
atkvæðafólks á ýmsum sviðum,
dreift um allt land.
ffl.
í upphafi þessarar minningargrein-
ar vísaði ég til orða Hórasar um hinn
falslausa mann og sá í þeirri ímynd
persónu Hlöðvers á Björgum, sem
firrtíst hrekki og kastaði ekki eitruð-
um örvum, þótt í brýnu slægi milli
raanna. Hann er vinum sínum
minnisstæður sem valmenni. Og öll-
um virtist hann vel sakir prúð-
mennsku sinnar, þeim er hann átti
samskipti við. — Samúðarkveðjur
eru fluttar frú Ástu Pétursdóttur,
bömum þeirra Hlöðvers og öðrum
vandamönnum. Ingvar Gíslason
Fallinn er í valinn á 71. aldursári
Hlöðver, bóndi á Björgum í Kinn.
Þar fór sá maður, sem mér hefur
þótt vaxa meira af sjálfum sér en
aðrir menn og þeim mun meir, sem
kynni urðu nánari.
Orð mega sín hins vegar lítils á slík-
um stundum, en eru þó í fátækt
sinni hið eina tiltæka mannlegum
mætti andspænis hinu óumflýjan-
lega. Fréttin um andlát þessa trausta
vinar og samheija hafði vart borist,
þegar minningamar, sem hvergi bar
skugga á, hrönnuðust upp fyrir hug-
skotssjónum.
Liðin em rúm 20 ár síðan fundum
okkar Hlöðvers heitins bar saman.
Fyrst mun það hafa verið á vettvangi
starfa minna sem ráðunautur hjá
Ræktunarfélagi Norðurlands, en síð-
ar lágu leiðir okkar enn frekar sam-
an á sameiginlegu áhugasviði lands-
byggðarmála.
Kynni okkar hófust þó varla fyrir
alvöm fyrr en fyrir rúmum sex ár-
um, þegar forsjónin leiddi okkur,
ásamt öðru góðu fólki, saman í
stjórn Byggðahreyfingarinnar Út-
varðar. Nánar til tekið gerðist þetta á
landsfundi Hreyfingarinnar (þá und-
ir nafninu Samtök um jafnrétti á
milli landshluta) í júnímánuði árið
1987 á höfuðbólinu Reykholti í
Borgarfirði. Eins og margir eflaust
15
muna enn, þótt ekki verði tíundað
hér, hafði þá um vorið gengið í garð
ákveðið erfiðleikatímabil í sögu
þessa unga félagsskapar. Þarna
reyndist Hlöðver einn hafa það hug-
rekki sem þurfti til að taka að sér
formennsku í Hreyfingunni. Er
skemmst frá því að segja, að fljótt
kom í ljós að öðm eins láni hefur fé-
lagsskapur vart átt að fagna á erfiðri
stundu en því, sem honum hlotnað-
ist með formennsku Hlöðvers. Með
harðfylgi við sjálfan sig, en lipurð
við aðra, hurfu erfiðleikarnir sem
dögg fyrir sólu, og reyndist hann
Hreyfingunni þannig sannur „út-
vörður' og hélt um stjómartaumana
fram í ágúst 1991, er hann gaf sig
mjög að málafylgju gegn EES-mál-
inu og gaf ekki kost á sér lengur í
stjóm Útvarðar. Hlöðver kunni að
velja og hafna og þekkti sín tak-
mörk. Hann var og síðastur manna
til að bera persónulega erfiðleika
sína á torg, en kunnugum var ljóst
að fyrirboðar af þeim toga bönnuðu
jafnheilsteyptum manni og Hlöðver
var að eiga það á hættu að geta ekki
fylgt öllum hugsjónum sínum eftir af
fullum krafti í verki eftir þetta. Alltaf
vom samt auðsótt ráð í smiðju hans
og er nú skarð fyrir skildi.
Seint gleymist þeim, er vimað hafa,
hnitmiðaðar ræður og meitluð norð-
lenska Hlöðvers á fundum eða öðr-
um mannamótum, gjarna, og ég
hygg oftar en ekki, mælt fram blaða-
laust. Við slík tækifæri, sem og í rit-
uðu máli, kom oft fram á skýran
hátt djúpur skilningur hans á mál-
efnum líðandi stundar, ekki síst á
vettvangi landsbyggðar.
Nú, að loknum kosningum um
sameiningu sveitarfélaga, bið ég for-
láts á því að standast ekki þá freist-
ingu að vitna í þessu tilefni til eftir-
farandi orða Hlöðvers úr forystugrein
í 1. tbl. 3. árg. Útvarðar árið 1988:
„Flestir munu sammála um að
sveitarfélög beri að styrkja og efla
sem grunneiningar stjómkerfis. Þau
eru sögulega mjög merk. Nokkur
vitneskja um þau ef til vill hin elsta á
heimsbyggð. Þau eru grundvöllur fé-
lagslegrar virkni og stjórnar nærri
vettvangi fólksins. En mörg eru þau
smá og fámenn, reyndar nær öll
smærri en svo, að þau séu ein sér
fær um að taka við því valdi sem
þörf er að færa frá oft ósjálfráðu of-
ríki miðstjórnarkerfis. Sameining
sveitarfélaga er seinvirk, en fyrst og
fremst ófullnægjandi lausn, og lög-
þvingun, meira eða minna, gegn
vilja íbúanna kemur ekki til greina.
Fróðlegt er að gera sér þess grein að
þrýstingur og áróður um stækkun
sveitarfélaga kemur mest „ofanfrá'
og meir frá þeim stærri, að þau smáu
eigi að sameinast, en að upptökin
séu þar. Við eðlilega framvindu,
reynslu af samvinnu um ýmis verk-
efni, og þróun um viðhorf íbúanna,
verður — á mörgum árum — veru-
leg sameining sveitarfélaga, en áfram
yrðu þau vanhæf að taka við stærri
viðfangsefnum frá ríki. Því þarf við-
auka — framlengingu á valdsviði
sveitarfélaganna: Lögfest valdsvæði
af stærð núverandi landshlutasam-
taka eða nálægt því, undirbyggt
beinum persónulegum kosningum
og annist þá heimastjóm, er svæðin
kjósa að taka sér ásamt tilsvarandi
tekjum og fjárráðum, enda framselji
þau einstökum sveitarfélögum þá
stjómsýslu er þau kjósa og hafa bol-
magn til. Þama er raunar verið að
taka upp þráðinn frá þeim framsýnu
mönnum, er á fimmta áratugnum
beittu sér fyrir stofnun núverandi
landshlutasamtaka og ætluðu þeim
stærri hlut en þann að staðna, valda-
lítil, sem umræðu- og ályktunar-
stofnanir, þó að síst skuli vanmetið
margt, sem þau hafa réttilega athug-
að og vel gert. Þessu er hægt að
skipa með lögum þegar þingmeiri-
hluti fæst til.'
Með þessari framsýnu tilvitnun,
sem er dæmigerð fyrir raunsæja
málafylgju Hlöðvers, læt ég hér stað-
ar numið.
Guð blessi og styrki eftirlifandi eig-
inkonu, bömin og fjölskyldur þeirra
og alla ættingja og vini, sem nú eiga
um sárt að binda. Blessuð sé minn-
ing Hlöðvers, bónda á Björgum.
Þórarinn Lárusson