Tíminn - 21.12.1993, Blaðsíða 10

10
Þriðjudagur21. desember 1993
BÓKMENNTIR
HALLDÓR KRISTJÁNSSON
Tímarit Þjóðvinafélags
Andvari,
Tímarit Hins íslenska
þjóðvinafélags.
Hundraðasta og átjánda ár.
Ritstjóri: Gunnar Stefánsson.
Hér verðúr því sleppt, sem nokkur
ástæða væri til, að svara þeirri spum-
ingu hvað þetta Þjóðvinafélag væri.
En nokkur orð frá ritstjóra fremst í
þessu hefti skýra frá því að Bókaút-
gáfa Menningarsjóðs var lögð niður
1992, en „settur á stofn nýr menn-
ingarsjóður' og segir ritstjórinn að
þetta mál sé „dæmi um það hvemig
pólitíska valdið í landinu fer með op-
inberar menningarstofnanir".
Höfuðritgerð þessa Andvara er um
Pálma Jónsson, sem kenndur er við
Hagkaup, og er Hannes Hólmsteinn
Gissurarson höfundur. Hann gerir
grein fyrir fólki Pálma, frændliði í
föður- og móðurætt og niðja sem
fæddir vora er greinin var samin.
Hannesi tekst að gera athyglisverða
mynd af sérstökum manni, sem
kaupmennskan var næstum ástríða
og lífsnautn.
Vilmundur landlæknir sagði að
Pálmi hefði séð og sýnt að hægt var
að græða á því að selja ódýrt. U1 þess
að það yrði gróðavegur var nauðsyn-
legt að gera hagstæð innkaup og
halda kostnaði niðri. Það var alla tíð
stefna Pálma Jónssonar.
Hannes segir frá baráttu Pálma við
ýmsar reglur sem þrengdu að versl-
un, svo sem reglur um opnunartíma
og fleira. Honum verður skrafdrjúgt
um Kringluna og virðist telja hana
byggða af framsýni og raunsæi. Hann
rifjar upp að þegar lóð undir Kringl-
una var samþykkt í borgarstjóm, var
bent á að verið væri að opna „5 þús-
und fermetra stórmarkað í Holta-
görðum' og „Vöramarkaðurinn
hefði nýlega opnað 2 þúsund fer-
metra verslun'. Sumum þótti þetta
ógætileg fjárfesting svona í einu.
Hannes segir að þeirri deilu hafi lokið
svo að „Kringlan stóð uppi eins og
sigurbogj í tilefni harðrar baráttu þar
sem allir héldu þó lífi'.
Hér vantar nokkuð í söguna.
Hannes víkur að því að Hagkaups-
menn hafi strítt í ströngu með útveg-
un lánsfjár til að koma Kringlu sinni
upp. Hann getur þess ekki að Albert
Guðmundsson fjármálaráðherra
kom þeim til liðs á þrautastund og lét
ÁTVR kaupa verslunarpláss fyrir 50
milljónir króna. Þá örvaðist salan, því
að margir kaupsýslumenn töldu hag-
kvæmt að eiga sína verslun nærri
áfengissölunni.
Hitt er vangá hjá Hannesi að deilu
hafi lokið svo að allir hafi lífi haldið.
Fimm þúsund fermetra verslunin í
Holtagörðum er dauð. Vöramarkað-
urinn komst hjá gjaldþroti, þar sem
vinsamlegur ráðherra lét ríkið kaupa
húseignir hans við Ármúla til heil-
brigðisþjónustu. Fjöldi annarra versl-
ana hafa komist í þrot og halda ekki
lífi.
í mínum huga er Kringlan hróp-
legasta dæmi um offjárfestingu í
landinu síðustu áratugi og þar með
dæmi um blinda slysni þar sem
markaðslögmálin fá að fara sínu
fram stjómlaust, hvort sem er í versl-
un eða öðra. Að segja að því stríði
hafi lokið svo að allir hafi lífi haldið
er mikil blindni.
Tryggvi Gíslason skólameistari á í
Andvara grein um Evrópubandalag-
ið. Þar era skipulega rakin tildrög
þess og saga og hugmyndir í því sam-
bandi. Við höfum heyrt að fróðir
menn ættu að upplýsa okkur fáfróða
um Evrópumálin. Það eru frómar
óskir, en ætla má að þegar menn
hafa lesið grein Tryggva sé þeim ljóst
að enginn geti svarað, því að enginn
veit hvað framundan er í Evrópu-
málum. Þar hafa ýmsir þeir, sem best
og mest ættu að vita, sagt sitthvað
sem þeir geta ekki staðið við, svo sem
hugsanleg frávik eða undanþágur
einstakra þjóða. Það er t.d. óséð og
SIGLAUGUR BRYNLEIFSSON
Míkill fróðleikur dreginn á land
Þórður Tómasson:
Sjósókn og sjávarfang —
Baráttan við brimsanda.
Formála ritaði Þór Magnússon
þjóðminjavörður.
Bókaútgáfan Öm og örlygur
1993.
Þórður Tómasson hefur skrifað
mörg rit, sem snerta menningar-, at-
vinnu- og persónusögu í Skaftafells-,
Rangárvalla- og Ámessýslum. Auk
þess hefur hann gefið út gagnmerk
rit Eyjólfs Guðmundssonar á Hvoli.
En þar að auki hefur hann komið
upp og annast eitt merkasta þjóð-
menningarsafn hér á landi, Byggða-
safnið á Skógum. Það væri ekki það
sem það er, ef Þórðar Tómassonar
hefði þar ekki notið. Hann er einhver
fróðasti kunnáttumaður og fræði-
maður um foma búskaparhætti og
einnig um sjávarhætti.
Fomólfur (Jón Þorkelsson) kveður í
Vísnakveri 1923: „Ég hef morrað
mest við það / að marka og draga á
land / og koma því undan kólgu, svo
/ það kefði ekki allt í sand....' Þórður
Tómasson hefur verið manna iðnast-
ur að draga á land og koma liðnum
búskapar- og sjávarháttum undan
sjó gleymskunnar. Þessar línur gætu
verið mottó nýjustu bókar Þórðar:
Sjósókn og sjávarfang. Sviðið er
brimsandar Suðurlands og sjósókn
þaðan. Svo til hafnlaus ströndin
hamlaði ekki sjósókn forfeðranna,
þeir sóttu fast sjóinn eins og annars
staðar umhverfis landið, en Suður-
land hafði sérstöðu um ýmsa sjávar-
hætti vegna aðstæðna.
Höfundurinn skrifar inngang þar
sem hann rekur hvaðan hann hefur
heimildir um þessa horfnu sjávar-
hætti og aðra búskaparhætti. Hann
skrifar: „f heimabyggð minni undir
Eyjafjöllum var mcU’gt gamalt fólk er
ég var að vaxa á legg, það elsta fætt
um miðja 19. öld, sumt sjófrótt.'
Höfundur segir frá starfi sínu við að
afla heimilda um fyrri tíða búskapar-
hætti og með því flutu sjóhættir. Efn-
ið óx við samtöl manna og kvenna
sem mundu og sögðu frá búskapar-
og sjóháttum. Sumt af þessu efni hef-
ur birst í fyrri ritum höfundar, en
margt var óbirt. Efnið var orðið það
mikið um sjóhætti að höfundur
ákvað að birta það í heild og hér er
það birt. Höfundur nefnir ritíð laus-
tengda þætti, bundna við svæðið
milli Lónsheiðar og Þjórsár „eða við
brimsandana sunnlensku sem höfðu
um margt sérstöðu í sjósókn'.
Höfundur bar gæfu til að bjarga frá
eyðingu eða koma því efni „undan
kólgu, svo / það kefði ekki allt í
sand'. Hann bjargaði skipum, hins
gamla brimsandalags, skipum smíð-
uðum að aðstæðum. Og hann bjarg-
Þóröur Tómasson.
ar fleira í þessu efnismikla riti um
sérleik vinnubragða, tækja og tækni
við sjósetningu og lendingu. Hér er
kominn mikill og sérstæður fróðleik-
ur um sjóhættí og verklag sem hvergi
tíðkuðust nema við brimsanda Suð-
urlands. Höfundur kemur þessum
sérstæða fróðleik mjög vel til skila og
leitast við að tíunda hvert tæki og tól,
vinnu að aflanum í landi, geymslu og
fisknytjar, eða nytjar hinna ýmsu
lagardýra.
Ritið skiptist í nokkra kafla: Skip og
skipasmíði, þar er lýst brimsandalagi
skipa, gerðum og skipsnöfnum, lýst
nánar nokkram þekktum happa-
fleytum; áhöld og sjóklæði næsti
kafli, síðan lýsingarnar á sjó og í
landi. Slysfarabálkur, guðhræðsla og
þjóðtrú, þetta er mjög vel skrifaður
þáttur, höfundur skilur viðhorf
þeirra tíma til guðhræðslu (pietas) og
sýnir samþættingu trúar og atvinnu-
hátta. Síðan koma þættir af mönn-
um, sjósóknuram og formönnum,
sem voru uppi fram undir okkar
daga, og loks bókarauki, úr fyrri
skrifum höfundar um þessi efni. Rit-
ið er persónusaga, enda er manna-
nafnaskrá í bókarlok 10 blaðsíður
þrídálka, atriðisorðaskrá og staðaskrá
fylgja.
í ritinu er samankominn geysilegur
fróðleikur, sem finnst ekki annars
staðar. Nákvæmni höfundarins og
vandvirkni ásamt þekkingu á við-
fangsefnunum og mannlífi almennt
á þessum slóðum markar alla frá-
sögnina og lýsingarnar. Ef ætti að
líkja þessum skrifum við önnur, sem
birst hafa um og eftir miðbik þessarar
aldar, þá ber helst að jafna henni við
rit sveitunga höfundar, Eyjólfs á
Hvoli. Málfarið er hnitmiðað og
blessunarlega eðlilegt, frábragðið
tildurslegu orðalagi eða leiðinda
skrúðmælgi, sem sumir höfundar
temja sér, einhverskonar skólabóka-
bjálfastíl.
BÆKUR
Heitbaugurinn
Ut er komin bókin Heitbaug-
urinn eftir Þorstein Stefáns-
son. Þorsteinn er borinn og
barnfæddur Austfirðingur, fæddur
árið 1912 að Nesi í Loðmundarfirði.
Fyrsta bók hans, Frá öðrum hnetti,
kom út árið 1935 og sama ár stefni
Þorsteinn fleyi sínu til Danmerkur.
Þar kom út bók hans Dalen árið 1942
og fyrir þá bók fékk harrn H.C. And-
ersen-verðlaunin. Þessi verðlaun
voru veitt höfundum undir 35 ára
aldri og var þeim fyrst úthlutað árið
1930 í tilefni 125 ára afmælis H.C.
Andersen. Dalurinn kom síðan út í
íslenskri þýðingu Friðjóns Stefáns-
sonar, bróður Þorsteins, árið 1944.
Framtíðin gullna kom út hjá Ox-
ford University Press árið 1974 og í
Bandaríkjunum 1977. Bókin hefur
verið þýdd á fleiri tungumál, m.a.
þýsku og hollensku.
Heitbaugurinn kom fyrst út árið
1976 hjá Oxford University Press
undir nafninu The Engagement
Ring. Bókin kom síðan árið eftir á
dönsku undir nafninu Forlovels-
esringen, og nú hefur Þorsteinn þýtt
bókina á íslensku. Heitbaugurinn
hefur fengið mjög góða dónia. Krist-
mann Guðmundsson skrifaði um
bókina í Morgunblaðið í október
1977 og bar á hana mikið lof, og einn
danskur ritdómandi komst svo að
orði:
„... Tungutak höfundar er einfalt
og einmitt þess vegna svo tært. TitiU-
inn er bæði táknrænn og afar nálæg-
ur raunveraleUcanum. Hann dregur
fram það sem er ævarandi, en er
samt sem áður að einhvetju leyti fyr-
irlitið í hinum harða og tílfinninga-
snauða heimi. Þorsteinn Stefánsson
væri sannarlega verðugur bók-
menntaverðlauna Norðurlanda-
ráðs.'
Birgitte Hovrings Biblioteksforlag,
sem rekið var af Þorsteini og konu
hans Birgitte Hovring, gaf út margar
íslenskar skáldsögur og bamabækur
og var það Þorsteinn sem þýddi bæk-
umai á dönsku. Birgitte Hovring lést
árið 1978 og árin þar á eftir sendi
Þorsteinn frá sér þrjár ljóðabækur
undir nafninu Du som kom, þar
sem höfundur sækir að miklu leyti
efnivið í samband þeirra.
Þorsteinn Stefánsson.
Árið 1991 kom út á íslensku ung-
lingasagan Grettir sterki, sem Þor-
steinn skrifaði á ensku. Sagan byggir
á Grettissögu, en er umskrifuð og inn
óvitað hvort Svíar og Finnar fengju
að halda einkasölu áfengis innan EB.
Trúlega er harla margt í óvissu og
verður þangað til dómstóll banda-
lagsins hefur kveðið upp dóm í próf-
máli.
Ritgerð Tryggva er vissulega sam-
boðin riti Þjóðvinafélags.
Annað efni Andvara er bók-
menntalegt. Það era allt vel læsilegar
greinar um þætti úr sögu og verkum
mætra höfunda: Gríms Thomsen,
Jóns Trausta, Gunnars Gunnarsson-
ar, Stephans G., Þórarins Bjömsson-
ar og höfunda fombókmennta. Allt
er það fróðlegt og vekjandi til um-
hugsunar þeim, sem unna íslenskum
bókmenntum og menningu þessarar
þjóðar.
Menningarsjóður hinn nýi styrkir
útgáfu Andvara.
Ástæða er til að óska þess að
framhald verði á útgáfu þessa rits,
þar sem allt er í heiminum hverfult.
Þórður Tómasson telst til þess hóps
íslenskra fræðimanna, sem skil-
merkilegast hafa ritað um mannlíf
fyrri aldar og sem þekkja af eigin
raun þá hættí, sem þá tíðkuðust, og
fólk þeirra tíma. Hófsemi og kurteisi
einkennir stflsmáta þeirra. Þekking
þeirra á lifnaðarháttum og háttsemi
er eðlilega mismunandi, atvinnu-
háttum og þekkingu á verkfærum og
tækni, en óhætt er að fullyrða að
Þórður Tómasson hefur til að bera
meiri þekkingu í þeim greinum en
almenn er.
Mikill fjöldi samtíma mynda er birt-
ur í texta, af tækjum, bátum og em-
staklingum. Myndefnið aðlagast
textanum. Það er ekki síst mikill
fengur að bók Þórðar, vegna þess að
hann fjallar um takmarkað land-
fræðilegt svið, sem hann gjörþekkir,
og þjóðháttalýsingar hans verða því
dýpri og gjörtækari fyrir bragðið. Hér
skrifar maður um efni sem hann
gjörþekkir. Höfundur þakkar í for-
mála þeim, sem stutt hafa útgáfu
bókarinnar, þ.á m. Örlygi Hálfdanar-
syni, „sem hefur gefið þjóðinni veg-
legar útgáfur mikilsverðra heimildar-
rita í þjóðfræði'. Rit Þórðar Tómas-
sonar telst vissulega til þeirra veglegu
heimildarrita um íslenska þjóðfræði
og af merkara taginu.
í hana bætt persónum sem gefa sög-
unni nýtt sjónarhom. Árið 1992 gaf
Þorsteinn út bók sína Horft tfl
lands, sem byggir á endurminning-
um skáldsins frá uppvaxtarárum sín-
um.