Tíminn - 28.03.1995, Blaðsíða 5

Þriðjudagur 28. mars 1995
«g—t___
BlwlllW
5
Dr. Þór Jakobsson:
Fomgrikkir og vagga
veðurfræbinnar
Þjóöhátíöardagur
Crikkja er um þessar
mundir, 25. mars.
Hér á landi heldur
Grikklandsvinafélag-
iö Hellas árshátíö
sína þennan dag, en
félagiö fagnar jafn-
framt 7 0 ára afmœli
sínu. Frumkvööull aö
stofnun félagsins og
formaöur lengst af
var Siguröur A.
Magnússon rithöf-
undur, en undanfar-
in ár hefur Kristján
Arnason dósent veriö
formaöur.
Þann 23. mars ár hvert er al-
þjóölegur dagur veöursins, sem
Alþjóöaveðurfræðistofnun
Sameinuðu þjóðanna heldur
hátíölegan, en í þeim samtök-
um em veöurstofur allra landa,
sem sjá um veðurþjónustu í
heiminum.
Forngrikkir létu sig allt varða í
náttúrunnar ríki og heimi
manna — og goða. Meðal þess,
sem heimspekingar þeirra létu
sig varða, var veðrið og hátterni
höfuðskepna. Er ekki úr vegi
einmitt nú að rekja í stórum
dráttum nokkuð úr frumsögu
veöurfræöinnar — sem gerðist
hjá Grikkjum að fornu.
Ógerningur er að tilgreina
upphaf veðurfræðinnar, en rétt
er að gera greinarmun á veður-
fræði, þar sem hún er talin eld-
forn grein þekkingar og vebur-
fræði sem styðst við vísindaleg-
ar aðferbir.
Reynsla kyn-
slóöanna
Fyrri skilgreiningin á vib þá
miklu þekkingu, sem mannkyn-
ið hefur aflab sér um veöur og
vinda um árþúsundir í lífsbar-
áttu sinni og glímu vib misblíð
náttúruöflin. Sagnfræöingurinn
og söguspekingurinn Arnold
Toynbee kvab háa tíðni upp-
götvana einkenna nútímann,
mikinn fjölda á skömmum
tíma. Uppgötvanir fornmanna
um tugþúsundir ára hefðu kom-
ib smám saman og breiðst hægt
út, en væru í raun engu ómerk-
ari en uppgötvanir nú á dögum.
Þannig hafa athuganir og álykt-
anir fyrri kynslóba safnast í
reynsluforba og þekkingar-
brunn, sem unnt var að ausa úr.
Veburfræði, sem studdist
þannig við óhemju langa
reynslu mann fram af manni,
kom því löngum að góðum not-
um við veiðar, siglingar, land-
búnab og aðra iðju.
Vísindaleg
veöurfræöi
Veðurfræöi skilgreind sem
vísindaleg fræðigrein er harla
ung, miöaö við hina fornu
reynslu. Þeir, sem fjallað hafa
um sögu vísindalegrar veður-
fræði, hafa skipt henni í þrennt.
Segja má með nokkrum rétti að
upphaf veðurvísinda verði hjá
fornþjóðum í Indlandi,
Mesópótamíu og Egyptalandi. ■
En eins og margt annað er
upphafið talið vera hjá hinum
aðdáunarverðu Forn-Grikkjum
og er hið fyrsta tímabil vebur-
fræðinnar látið standa fimm
alda blómaskeið
grískrar menningar
frá því um 600 f.Kr.
og allt fram á síð-
miðaldir um 1600
e. Kr. Er þá, sem
kunnugt er, hafin
endurreisn mennta
í Evrópu, sem ab
mörgu leyti felst í
upprifjun á hinum
spurula forngríska
anda í heimspeki,
listum og vísind-
um.
Skipuleg nátt-
úruvísindi eru
venjulega talin
hefjast með Þalesi í
grísku borginni
Míletos í Litlu-
Asíu. Hann var
uppi á fyrri hluta 6.
aldar f.Kr., grískur í
föðurætt en fönísk-
ur í móðurætt og
hefur vísast tileink-
að sér það besta úr
ólíkri menningu
foreldra sinna.
Hann var víðfömll
kaupmaður og
heimsótti bæöi hin
fornu menningar-
lönd, Mesópótam-
íu og Egyptaland.
Þales fjallaði um
flóðin í Níl, þrum-
ur og eldingar og
fleiri náttúrufyrir-
bæri.
Anaximander
mun hafa verib
lærisveinn Þalesar,
höfundur eista rits
um náttúruvísindi
sem sögur fara af.
Hann lýsti fyrstur
manna vindi sem fljótandi lofti.
Þótt undarlegt megi virbast, viö-
urkenndu menn þó ekki um
langan aldur þá skýringu. Þeir
Þales og Anaximander fjölluðu
um eðli og grundvallarþætti
náttúrunnar. Svo gerði einnig
þriðji mikli náttúruvísindamab-
urinn frá Litlu-Asíu, Anaxa-
goras. Hann var uppi á 5. öld
f. Kr. og starfaði í Aþenu, en
þangað hafði þungamibja
grískrar menningar færst.
Anaxagoras fjallabi einnig um
eðli skýja, haglmyndun og
breytingar á hita með hæð frá
jörðu. Fleiri grískir hugsuðir,
svo sem Empedókles og
Demókrítos, fjöllubu um fmm-
læga þætti náttúrunnar, loft,
vatn, jörö og eld, og margvísleg
fyrirbæri í lofti.
Aristóteles
Nokkurra alda umræður og
útskýringar skarpviturra heim-
spekinga um eðli náttúrunnar
og veöurfræðileg fyrirbæri ná
svo hámarki á 4. öld f.Kr. með
ritum Aristótelesar, „Mete-
orologica" (Veðurfræðin).
Aristóteles er í hópi mestu nátt-
úruvísindamanna sögunnar og
einn áhrifamesti hugsuður sem
uppi hefur verið. Hann fæddist í
Stagíru vib norðvestanvert Eyja-
haf. Faöir hans var hirðlæknir
Makedóníukonungs, en móðir
hans var frá Litlu-Asíu. Hann
Platón og Aristóteles.
varb nemandi Platóns 17 ára
gamall og varö þab hlútskipti
hans að dveljast og starfa í skóla
hins mikla meistara í 20 ár, en
þá lést sá gamli.
Aristóteles var með eindæm-
um athugull og skarpskyggn
náttúruskoðari, jafnvel talinn í
VETTVANGUR
fremstu röð miöað vib ströng-
ustu nútímakröfur. Fræbileg
flokkun hans á hundruöum líf-
vera var einstakt afrek og varb
um aldir viðmibun náttúru-
fræbinga. Meðal margra fræði-
rita Aristótelesar eru fyrmefndar
bækur hans um veðurfræöi,
elsta heildarrit um veðurfræði-
leg fyrirbæri. Ritverkið mun
vera samið í kringum 340 f.Kr.
og skiptist í fjórar bækur, fyrst
þrjár um veðurfræði, en hin
fjórða fjallar aballega um efna-
fræði. í veðurfræðibókunum
ræðir höfundur um regn, ský og
þoku, hagl, vinda, veðurfars-
breytingar, þrumur og eldingar,
og fellibylji. Þótt hinar merku
veðurfræðiritgerðir Aristótelesar
jafnist ekki á við bækur hans
um rannsóknir hans í líffræði,
urðu þær engu að síbur gmnd-
vallarrit í meira en tvö þúsund
ár.
Hinar fjölþættu og viðamiklu
ritgerðir Aristótelesar urðu, er
fram liðu stundir, álitnar fulln-
aðarsannindi. Aristóteles lagði
ab vísu metnað sinn í ab smíða
fullkomin og heilsteypt kerfi til
skýringar á margbreytileik fyrir-
bæra og hugtaka. En fjarri fór,
ab hann teldi þekkingu sína
jafnfullkomna og sú hersing
lærðra abdáenda og lærisveina,
sem lögðu stund á rit hans
næstu tvö þúsund árin. Hann
hafbi bent oftar en einu sinni á
þörf fyrir frekari rannsóknir á
ýmsum svibum. Slíkt var hon-
um að skapi. Ab hætti sannra
vísindamanna heillaði þekking-
arleitin hann meira en þekking-
in sjálf.
Annað tímabil:
endurreisn og
mælitæki
Á ööm tímabili í þróun vís-
indal^grar veðurfræði hefjast
vísindalegar tilraunir og smíði
mælitækja veldur þáttaskilum í
athugunum á náttúrunni. Nýj-
ar kenningar ryðja sér til rúms,
sem sumar hverjar stangast á
viö forngrískar hugmyndir og
aðrar fylgja í kjölfar landa-
funda og aukinnar þekkingar á
jörðinni. Þetta annað skeið
veðurfræði telst standa í tvær
aldir, frá 1600 og fram til um
aldamótin 1800, en þá hefur
verið lagður grunnur að meg-
inþáttum vísindalegrar ab-
ferðafræði í veðurfræðinni:
kerfisbundnum athugunum,
úrvinnslu þeirra, kenninga-
smíð og leit að lögmálum um
veður og vinda í lofthjúpi jarð-
ar.
Veburathuganir,
tölvur og veöur-
tungl
Þriðja og síðasta skeiöið í
sögu veðurfræðinnar byrjar
um aldamótin 1800 og hefur
það mótast af gífurlegri grósku
tæknilegra framfara á mörgum
sviðum og tengslum við undir-
stöðufræðigreinar á borö við
stærðfræði, eðlisfræöi og efna-
fræði.
Veðurathuganir urðu æ víðar
og fjarskiptatæknin, sem kom
til sögunnar á síðustu öld, olli
byltingu vegna þess að unnt
var ab frétta af veðri og mæl-
ingum í fjarlægum stöðum á
stuttum tíma. Menn uppgötv-
ubu eðli lægða og hæða og
fundu lögmál um hreyfingar í
lofthjúpi. Tölvur koma til sög-
unnar um mibja þessa öld, sem
verða æ öflugri og hraðskreið-
ari.
Geimöld gengur í garð, veð-
urtungl og fjarskiptahnettir
taka að hringsnúast um jörð-
ina. Samstarf þjóða um allan
heim eflist við alla þessa þró-
un, því ab menn verða að
skiptast á upplýsingum heims-
horna á milli. Jörðin skreppur
saman, landamæri skipta ekki
máli í heimi náttúrunnar.
Þá gerist þab enn að vísinda-
menn gerast djarfari vib ab
kanna samhengi í náttúrunnar
ríki, kanna gagnkvæm áhrif
lofthjúps jarðar og úthafa,
hringrás vatnsins um höf, ský,
vötn og jökla: fræðigreinar
taka að tengjast. Menn sjá ab
ekki er unnt að leysa sumar
gátur nema líta á hin gagn-
kvæmu áhrif. Allt umhverfi
jarðar verður rannsóknarefni
og jafnframt átta menn sig á að
náttúran er viðkvæm, þolir
ekki allt, höfin eru ekki óend-
anleg og lofthjúpur jarðar
harla þunnt skæni. Heimkynni
lífríkisins, grasa, dýra og
manna, geta eyðilagst ef menn
spyrna ekki viö fótum og koma
í veg fyrir ógæfu, heimsendi í
heimi mengunar, eyðilegging-
ar og óhófs. Náttúruvernd, um-
hverfisvernd, er á stefnuskrá
heimsins, nýtt viöhorf; hún er
krafa um að þykja vænt um
umhverfið, jörðina okkar, og
vinna að varðveislu lífríkisins.
Vakning fer um heiminn.
Höfundur er veburfræbingur.