Tíminn - 09.12.1995, Blaðsíða 4

4
Laugardagur 9. desember 1995
Eins og mörgum mun kunnugt
hefur Ólína Þorvaröardóttir
þjóöfræbingur sent frá sér þjób-
sagnabókina Álfar og tröll. Þar
er ab finna úrval íslenskra vættasagna,
sem Ólína hefur tekib saman á síbustu
árum, og liggur mikib grúsk ab baki rit-
inu, enda vel ab verki stabib. Tíminn
ákvab ab taka Ólínu tali og spyrja hana
m.a. um bókina, fyrirbærib Grýlu, und-
anhald íslensku jólasveinanna og hvort
álfa- og tröllasögur eigi eitthvert erindi
vib nútímabarnib.
— Nú er mesti skammdegistími ársins
ásamt stórhátíðum að renna upp. Eru jól og
áramót uppspretta margra þjóðsagna?
„Já. Vættatrúin tengist mjög hátíöum
ársins og sérstaklega jólum og áramótum.
Álfarnir voru mikib á ferli um jól og ára-
mót og bókin fjallar aö nokkrum hluta um
þessa jóla- og nýársgleöi álfa."
— Hvað með fyrirbœrið Grýlu?
„Grýla er mjög sérstakt fyrirbæri og hún
er sennilega elsta núlifandi tröllskessan á
íslandi. Hennar er strax getib í Snorra-Eddu
og í Sturlungu er fyrirbæriö „grýla" notaö
um tröllkonu og „grýlur" um ógnanir. Þótt
Grýla hafi nú á dögum aöallega yfirbragö
gamallar og geövondrar kerlingar, þá hefur
þaö ekki alltaf veriö svo. Hún var öllu
hrikalegri hér áöur fyrr. Og um tíma líktist
hún meira skrímsli en trölli. Til eru gömul
þjóökvæbi sem lýsa Grýlu sem hreinum
óskapnaöi:
Grýla reið fyrir ofan garð,
hafði hala fimmtán,
en á hverjum hala hundrað belgi,
en í hverjum belgi börn tuttugu.
Á öðrum staö:
Grýla reið með garði,
gekk með henni Varði,
hófar voru á henni,
hengu toppar úr enni,
dró hún belg með lœri,
böm trúi ég þar í vœri.
Grýla hefur sem sagt veriö mannæta jafn
langt og þjóðsagnir geta og hún hefur allt-
af borðað börn."
— Hvenœr verður hún jólasveinamóðir?
„Hún, Leppalúði og jólasveinarnir, sem
eru náttúrlega tröll líka, verða að fjölskyldu
á 18. eða 19. öldinni. í þjóösögum Jóns
Árnasonar, sem komu út á 19. öld, er talað
um Grýlu sem jólasveinamóbur, en hún
átti miídu fleiri börn en jólasveinana. Þar
má nefna Ask, Ausu, Bikkju, Bokka, Láp,
Skráp og Leiöindaskjóbu. Sennilega voru
þau á fjóröa tug börnin hennar samantal-
in."
Nútímavæn Grýla
— Það er fjarri því að Grýla sé mannœta í
hugum bamanna í dag.
„Já, nú er hún í versta falli geðvond kerl-
ing sem rífst við krakkana. Það má segja ab
þegar rafljósin komu til sögunnar hafi
tröllin horfiö sjónum, flest nema Grýla.
Hún megnar það að vera enn til í huga
barna og þannig verður þab sennilega allt-
af.
Þaö er svolítið skemmtilegt aö þegar Jón
Árnason gefur út sitt þjóösagnasafn, áriö
1862, þá vísar hann til þess ab um Grýlu
gangi engar sögur aö gagni. Einnig segir í
þjóbkvæöinu: „Nú er hún gamla Grýla
dauö, gafst hún upp á rólunum." í hundr-
ab ár hafa verib gefnar út dánartilkynning-
ar um Grýlu, en alltaf gengur hún aftur og
virðist ódrepandi. Hvaöa tröllskessur
þekkja íslensk börn í nútímanum aörar en
hana? Nema þá kannski Gilitrutt?"
— Eru sögur afGrýlu í bókinni?
„í formála bókarinnar er sagt frá Grýlu
og fjallað um afdrif hennar í sagnageymd-
inni, en sögur um hana eru ekki lengur til.
Þaö er bara ímynd hennar sem eftir stend-
ur. Hún er, kerlingargreyið, eins og upp-
dagað nátttröll í sagnageymdinni og
Leppalúöi er soltinn í hel fyrir löngu."
Tröllabörn á undanhaldi
— Hvað með bömin hennar, þessa sérís-
Þjóösögur í sífelldri
endurnýjun
Mér var kennt þetta sem barni að í upp-
hafi hafi Grýla og jólasveinarnir verið fá-
tækir, horaöur óþjóöalýður sem kom úr
fjöllunum og öllum var illa við. Með tím-
anum batnaði atlæti þeirra og þeir fengu
klæðin rauð. Meö aukinni velmegun fór
þeim að líða betur og þá milduöust þeir.
Þetta var mér sagt til að sýna hvernig gott
atlæti getur gert mennina betri, ef þeir fá
tækifæri til að sanna sig. Þetta brúaöi bilið
milli ameríska jólasveinsins og tröllabarn-
anna, sem fengu þar með að laga sig aö
neysluþjóðfélagi nútímans.
Eg hef ekkert á móti því aö fólk taki ráð-
in svona í sínar hendur. Hvað er þjóð-
menning annað en margra alda þróun?
Hvað eru þjóðsögur annaö en eitthvað sem
er í sífelldri endursköpun? Þetta er hin lif-
andi sagnageymd og hún væri ekki lifandi
ef hún stoppaði einhvers staðar."
— Vœri nóg að t.d. Þjóðminjasafnið sinnti
íslensku jólasveinunum?
„Mér finnst í lagi að minjasöfnin haldi
þessu uppi, en vib eigum að hugsa um að
gleðja börnin og ég hef ekkert á móti þess-
um rauðu jólasveinum, svo framarlega sem
þeir fá að vera 9 eða 13 og halda heitum
sínum og uppruna."
Vættasagnir eiga ennþá
erindi
Aðspurð um efni bókarinnar segir Ólína
ab einkenni vættasagna eigi ekki síður er-
indi við nútímabarnið en börnin áður fyrr.
Sameiginleg einkenni sagnanna séu að þær
hafi allar einhvern boðskap og hagnýtar
ráðleggingar í umgengni við annað fólk og
náttúruna. Að því leyti séu þetta dæmisög-
ur.
„Margar tröllasögur eru örnefna- og skýr-
ingasagnir, eins og t.d. sögur af nátttröll-
um. En flestar þjóðsögur hafa líka siðferðis-
og uppeldisgildi. Margar þeirra eru varnað-
arsagnir þar sem varað er við rangri
breytni. Fólki er kennt hvernig bregðast
skuli við ákveðnum aðstæðum, í lífinu og
svo eru þessar sögur líka útrás fyrir ótta,
hvatir og þrár. Það má segja að æðsta boð-
orð þessara sagna — bæði álfa- og trölla-
sagna — sé að sýna hófsemi, æðruleysi og
ráðsnilld. Það er lögð mjög rík áhersla á að
yfirstíga óttann. Eflaust hefur það spunnist
upp af því að hræddur maður er hættuleg-
ur maður, sjálfum sér eöa öðrum. Ókunn-
ugir menn voru oft taldir tröll eða huldu-
menn og fyrir kom að ráðist var á fólk af
þeim ástæðum einum. Það er mjög sterk
áhersla í þessum sögum að yfirstíga þenn-
an ótta, en jafnframt hafa sögurnar varn-
aðargildi, t.d. með því að stugga börnum
frá klettapríli og forða þeim frá því að ráfa
ein út í buskann."
Hlutur foreldra í skilningi
barna
— Finnst þér að foreldrar eigi að lesa bókina
þína upphátt fyrir bömin og túlka þœr?
„Það eru tvær kenningar almennt í gangi
um slíkt: Annars vegar sú hugmynd að for-
eldrar miðli þjóðmenningunni, mennti og
fræði börnin sín. Bruno gamli Bettelheim
hefði hins vegar sagt að foreldrar ættu ekki
að skipta sér af því hvernig börn læsu þjóð-
sögur eða ævintýri. í ævintýrinu finni
barnið þær fyrirmyndir sem það þurfi og
fái leikfléttuna — vandamálið í daglega líf-
inu — dulbúið í ævintýrinu. Þannig velji
það sér þau ævintýri sem henti aðstæðum
þess hverju sinni.
Ég held það væri ráðlegt að fara milliveg-
inn. Þjóðsögur varpa ljósi á menningar-
heim sem er nútímabörnunum framandi.
Þau þekkja ekki áhöld sem talað er um,
húsakynni og annað. Það er mjög æskilegt
að foreldrar leiði börnin inn í þennan
sagnaheim, en láti þau síðan ein, leyfi
þeim að nema og njóta, en séu til staðar til
að skýra fyrir þeim það sem kann að koma
upp."
— Er bókin aðgengileg bömum?
„Já, hún er þab. Jafnvel þótt málfar sé
víða látið halda sér óbreytt, er í bókinni
fjöldi aögengilegra orðskýringa fyrir bæði
börn og fullorbna. Auk þess er bókin
skemmtilega myndskreytt af Ólafi M. Jó-
hannessyni, útgefanda mínum. Á mínu
heimili hefur hún ekki enn komist upp í
hillu frá því að hún kom út, því litlar hend-
ur hafa verið óþreytandi að blaða í henni."
Viðtal: Björn Þorláksson
Grýla eina ófeiga
tröllkonan
lensku jólasveina? Það varð t.d. uppistand á
meðal amerískra gesta á Hótel Sögu um dag-
inn, þegar illa klœddir og óforskammaðir ís-
lenskir jólasveinargeystust inn í borðsalinn og
stálu sér matarbita. Eigum við að gefast upp
fyrÍT' rauð- og hvítklœdda jólasveininum?
„Ég þori engu að spá um afdrif íslensku
jólasveinanna. Það er sterk viðleitni í gangi
ab halda þeim á lífi og mér finnst allt í lagi
að minna á sögurnar um þessi fyrirbæri og
hafa uppruna þeirra hugfastan. En vib get-
um ekki stöðvab þróunina, Sankti Kláus er
kominn út um allan heim og vib getum
ekki neitað því að börnunum finnst hann
mun geöþekkari jólasveinn. Hann býbur
upp á hugljúfari möguleika enftröllabörnin
hennar Grýlu.
Ég hef aldrei verið hlynnt því að taka
menninguna og frysta hana á einhverjum
tímapunkti. Það er hvorki á valdi þjóðfræð-
inga né menningaráhugamanna ab við-
halda deyjandi hefb. Það veröur einfald-
lega ab koma í ljós hvort og hvernig ákveð-
in menningarfyrirbæri eins og íslensku
jólasveinarnir lifa af aðvífandi hugmynda-
strauma. Tröllatrúin er dauð, en jólasvein-
arnir lifa enn þótt þeir séu komnir á rauð
klæði. Vib getum varðveitt sagnirnar um
uppruna þeirra, en því skyldum vib rífa þá
úr fallegum jólafötum og klæða þá í tötra?
Ólína Þorvarbardóttir þjóðfrœðingur ásamt sonum sínum, Pétri og Andrési Hjörvari Sigurðs-
SOnum. Tímamynd BC
Þaö er mikiö vatn til sjávar runniö síöan Crýla var
skrímsli og át börn. Nú er hún í hœsta lagi geövond
gömul kerling. Ólína Þorvaröardóttir þjóöfrœöingur:
Tröllkona í íslenskri þjóðtrú. Teikning Ólafs M. jóhannessonar.