Tíminn - 01.03.1996, Blaðsíða 5

Föstudagur 1. mars 1996

5
Veiðiárnar
og umgengn-
in vib nær
Mikiö væri umhverfi okkar
fátæklegra, ef ekki nyti við
hinna ótölulega mörgu
straumvatna sem landiö
skrýba. Straumvatninu hefur
veriö líkt viö líf mannsins frá
vöggu til grafar. Þaö á sín
upptök, fæöist, og á ferli þess
tekur þaö á sig ýmsar mynd-
ir, t.d. foss, stríöur straumur,
lygna og djúpir hyljir. Allt á
sama hátt og mannsævin,
þar sem skiptast á skin og
skúrir. Aö endingu lýkur áin
göngu sinni og fer í gröf sína
— í annarri á, í stöðuvatni
eba í sjávarós.
Umgengni okkar við veiði-
árnar sér á parti hefur, sem
betur fer, yfirleitt verið góö, sé
horft til þeirra í heild. Gömul
ákvæþi, sem er aö finna í
Vatnalögum 1921, banna aö
óhreinka vatn og snerta viö
umgjörö ánna: raska rennsli
eöa straumstefnu. Mengun er
tiltölulega óþekkt fyrirbæri, þó
að sú hætta fari vaxandi.
Reynt hefur veriö aö sporna
viö slíku eftir föngum.
Breyting á urn-
hverfi
Það eru helst framkvæmdir á
sviði raforkuframleiðsiu sem
víöa hafa raskað hinni náttúr-
legu mynd, sem áöur blasti
viö. Sé horft framhjá mann-
virkjum vegna raforkufram-
leiðslu, má segja aö brúar-
mannvirki setji fyrst og fremst
svip sinn í þessu efni, eins og
alkunna er. Viö höfum áöur
hér í þættinum gert brýrnar aö
umtalsefni.
Þá eru vatnsmiðlunarstíflur
þekktar, þó aö þeim hafi sjálf-
sagt fækkað á seinni árum.
EINAR HANNESSON
Stíflur til aö miöla vatni í
veiðiám eru örfáar hér á landi.
Veiöihús hafa víða verið reist
nokkuð nærri árbakka eöa
jafnvel á honum, til þess að
veiðimenn séu ávallt í góðum
tengslum við viðkomandi
veiðivatn, bæði í svefni og
vöku: vakni við árniðinn og
sofni út frá honum, sem er
bæöi ljúft og skemmtilegt.
Vatnsbakkar
friöabir
Þaö hefur yfirleitt verið
keppikefli að reisa ekki mann-
virki í eða við straumvötn,
önnur en þau sem tengdust
vatninu á einn eða annan
hátt, svo sem fyrr var getið, og
vegna veiði. í náttúmverndar-
lögum eru ákvæði sem banna
að gengið sé of nærri vatni
með mannvirkjagerð eða að
Fiskvegur í stíflu viö útrennsli úr Elliöavatni í Reykjavík.
Fyrirstaöa og net í Hvítá íArnes-
sýslu. Mynd: EH
Hítará, gamla brúarstœöiö og nýja brúin hjá Brúarfossi.
Mynd: EH
för manna um vatnsbakka sé
hindruð.
Margir laxastigar
Byggðir hafa verið fiskvegir,
laxastigar, eða aðrar umbætur
gerðar á gönguleiðum laxins.
Um 90 slík mannvirki eða um-
bætur hafa verið gerðar hér á
landi á þessari öld, fyrst og
fremst á seinni hluta hennar.
Að síðustu má nefna veiðibún-
aö, eins og fyrirhleðslu eða
girðingu út í ána ásamt neti.
Þetta er tímabundið fyrirbæri,
enda sér áin að jafnaði um að
slétta út allar slíkar mishæðir, í
formi grjóthleðslna, í vetrar-
flóðum með tilheyrandi ísr-
uðningi.
Þá má til nánari fróðleiks um
búnað í ánum sjálfum, fast við
árbakka, benda á vatnshæðar-
mæla Orkustofnunar, sem eru
í ám um land allt, vegna
vatnafræðirannsókna („Vatnið
og landið", Orkustofnun
1990). Lengsta samfellda
rennslisröðin er í Elliðaám, frá
1928, en fyrsta mæli með sírita
var komið fyrir í Ölfusá 1951.
Mælunum fjölgaði með árun-
um og þeir urðu fullkomnari. í
vatnshæðarmælakerfi Orku-
stofnunar, víðsvegar um land,
voru 120 stöðvar eða mælar ár-
ið 1987. ■
VEIÐIMAL
Fyndin kynslóð ómenntaðra „menntamanna"
Fyrir u.þ.b. tveimur áratugum
tók 68-kynslóðin að hella
bernskuminningum sínum yfir
þjóðina, í heldur léttvægum sög-
um sem hún kallabi skáldskap.
Þá varð til það sem nefnt er
„fyndna kynslóðin" í heimi ís-
lenskra bókmennta. Sporgöngu-
mennirnir létu ekki á sér standa,
enda hefur skáldsagnagerð ungra
og miðaldra höfunda allar götur
síðan verið heldur léttvægt sam-
ansafn fimmaurabrandara. Sögu-
efnib hefur sjaldnast náö út fyrir
þröngt landfræðilegt og tímalegt
svið höfunda sinna, sem flestir
eiga þab sameiginlegt að hafa
verið skólafélagar í Menntaskól-
anum í Reykjavík eða Mennta-
skólanum við Tjörnina, auk þess
sem ýmsir þeirra ólust upp í
Vogahverfinu. Framhaldsmennt-
unar leituðu og flestir þeirra í
bókmenntafræði.
Vitanlega er það eblilegt ab
skáldsagnahöfundar skrifi út frá
eigin reynslu. Einkum á það við
þegar menn eru að feta sig fyrstu
skrefin. Hitt getur ekki talist eðli-
legt, þegar heilli kynslóð þeirra,
að heita má, aubnast ekki að
mjaka sér til þess þroska að geta
kafab undir yfirborð eigin
bernskuatvika og æskuærsla, eða
verða jafnvel að setjast á bekk
hjá sagnamönnum til ab skrá eft-
ir þeim braggahistoríur undir
eigin nafni. Óneitanlega læbist
að manni sá gmnur, að aumingja
fólkið hafi lesið bernskuminn-
ingar Hendriks Ottóssonar,
Gvendur Jóns og ég, sér til óbóta.
Hendrik var stórskemmtilegur
stílisti, en hvorki hann né aðrir
létu sér til hugar koma að hann
fyllti flokk fremstu höfunda
þjóðarinnar. Höfundar „fyndnu
kynslóðarinnar" stinga hins veg-
ar naumast niður penna án þess
ab fjöldi fólks láti sem árangur-
inn sé meðal öndvegisverka ís-
lenskrar tungu. Hver er ástæðan?
Sú var tíö að húmanískir
menntamenn þóttu eðlileg fram-
varbarsveit í gildismati á listum.
Menntun þeirra var akademísk í
bestu merkingu þess orðs og tók
m.a. mið af fagurfræði. Mönnum
með slíka menntun var vanda-
laust að greina bögubósa frá
skáldum. Þess utan var það fátítt
að menn gengju menntaveginn
nema miðaö heföi verið að því í
uppeldi þeirra.
Nú standa dyr æðri mennta-
stofnana öllum opnar. En þjóbin
hefur því miður enga möguleika
á að mennta alla þá, sem inn um
þær ganga. Til að bregðast við
þessum nýju aðstæðum, hefur
verib farin sú óheillaleiö að slá af
öllum kröfum. Hugtakið „æðri
menntun", a.m.k. í húmanískum
greinum, þýbir því ekkert annab
en þröng og heldur ómerkileg
fagþjálfun, sé megintilgangur
hennar ekki beinlínis sá að fela
atvinnuleysi ungs fólks með því
aö hafa það sem lengst á opin-
berri framfærslu gegnum Lána-
sjóð íslenskra námsmanna. Er
það illa gert gagnvart grandvara-
lausum ungmennum, því lánin
frá LÍN þarf að endurgreiða en at-
vinnuleysisbætur ekki.
Sú var tíð að hægt var aö fá
gleggri sýn á hugarheim ní-
tjándu aldar manna með því að
stinga út úr einni flösku með
Sverri Kristjánssyni heldur en nú
býðst, þótt mabur pæli sig í gegn-
um samanlagðan hundaþúfuv-
aðal yngri sagnfræðinga um
sama efni. Að vísu getur verið að
þeir lumi á stöku fróðleiksmola,
en því miður eru flestir þeirra
óskrifandi með öllu. Það er eins
og það hafi gleymst vestur á Mel-
akleppi, ab maður, sem ekki
kann að skrifa, er einskis virði
sem húmanískur menntamabur,
nema þá í mesta lagi við gagna-
söfnun.
Hvað bókmenntakennslu vest-
ur þar varðar, er því við að bæta,
ab hún virðist helst ganga út á
einskonar læknisfræði, þ.e.a.s.
kmfningu á efnisþræði verka, og
þá aballega þeirra sem í tísku em
í það og þab skiptið. Má glögg-
lega sjá þetta á gagnrýni bók-
menntafræðinga og íslensku-
fræöinga í fjölmiölum.
Þá sjaldan að út af þessu bregð-
ur og menn með raunvemlega
húmaníska menntun, eins og
t.d. Jón Viðar Jónsson, taka til
máls, ætlar allt um koll aö keyra.
Enn em skrifaðar ágætar bók-
menntir í þessu landi. En þær em
of strembnar til skilnings og
skynjunar megninu af því fólki,
sem húmanísku deildirnar vestur
á Melum æla yfir þjóbina eins og
ólæknandi magasjúklingur. Vilji
yfirvöld Háskólans að húmanísk-
ir menntamenn öðlist sinn fyrri
sess í bókmenntaumræðu lands-
manna, þurfa þau annaðhvort að
bylta kennslu þessara deilda og
snarfækka nemendum, eba negla
fyrir dyr þeirra í snatri og beina
stúdentum til raunvemlegra
húmanískra menntastofnana er-
lendis.
FÖSTUDAGS
PISTILL
ÁSGEIR
HANNES
STUND SANNLEIK
ANS RENNUR UPP
Hvab er þetta Geirfinnsmál sem allir
eru að tala um? Svar: Geirfinnsmáliö
var upphaflega hörmulegt manns-
hvarf fyrir 22 árum, en breyttist
seinna í fjórfalt réttarmorð þegar fjór-
ir saklausir íslendingar voru teknir af
lífi. Að vísu lifðu mennirnir af 105
daga einangrun í Síöumúlafangels-
inu, því líflátib var tæknileg aftaka.
Kviksetning. Með henni dó hluti af
réttlætinu á íslandi.
Og Geirfinnsmáliö er miklu meira:
Nú, 20 árum seinna, eru öll kurl ekki
ennþá komin til grafar og líklega
hafa fimm aörir íslendingar hlotið
enn grimmari örlög hjá böðlum rétt-
vísinnar. Afplánað árum saman dóma
eftir að hafa verib þrúgað til að játa á
sig sakir. Einn mannanna vill nú leita
réttar síns og Hæstiréttur hefur falib
einum besta lögmanni þjóðarinnar
að gæta hagsmuna hans. Fáir trúa aö
málinu sé lokið.
Ógæfa Geirfinnsmála hófst strax í
upphafi, þegar löggæsla Suðurnesja
rannsakaði hvarf Geirfinns Einarsson-
ar. í röbum hennar voru óvönduö-
ustu lögreglumenn landsins, sem var
stabfest þegar Haukur Guðmundsson
og Viðar Olsen voru dæmdir í tugt-
húsvist. Fyrir bragbið er ekki mark
takandi á rannsókn málsins og öll at-
burðarásin bendir á skipulagt sam-
særi. Yfir vötnunum svífur svo andi
Kristjáns Péturssonar tollvarðar.
Ógæfu Geirfinnsmála eru engin
takmörk sett. Seinna komu þau til
kasta Sakadóms Reykjavíkur og fór
Örn Höskuldsson fulltrúi fyrir hópi
rannsóknarmanna, sem gerðust
böðlar réttvísinnar í Síðumúla.
Fremstir í flokki voru Eggert Bjarna-
son og Sigurbjörn Víbir Eggertsson
lögreglumenn. Annar var þekktur fyr-
ir dyravörslu á öldurhúsum, en hinn
fyrir þokkalega rithönd á sektarmið-
um. Þessu fólki var falið ab skoða viö-
kvæm mál þar sem örlög manna
héngu á bláþræði og því fór sem fór.
Geirfinnsmálin bárust úr Síöumúla
inn á Alþingi og smákratar ofsóttu
Ólaf Jóhannesson dómsmálaráb-
herra. Vilmundur Gylfason samdi
pistilinn og Sighvatur Björgvinsson
las hann þingheimi. Ærleg blaba-
mennska var kaffærb á þessum tíma
og lægst laut hún þegar Þorsteinn
Pálsson, núverandi dóinsmálaráð-
herra, og hinir lögfræbingarnir á Vísi
stefndu gamla kennaranum sínum,
Ólafi Jóhannessyni, fyrir ab kalla þá
Vísismafíu í galsafengnu útvarpsviö-
tali. Ljóst er ab hysterían grípur fleira
fólk en mibaldra konur í fjölbýlishús-
um.
Loks er lag fyrir sannleikann. Hvert
lóðib á fætur öbru hefur bæst á vog-
arskálarnar upp á síðkastið: Árangur
Sævars Marinós Cieselskis ab fá málið
tekib upp. Stabhæfing Gubjóns
Skarphéðinssonar um sakleysi sitt.
Vitnisburður Erlu Bolladóttur í út-
varpi. Abrir málsaðilar eru loks reibu-
búnir ab segja sögu sína, enda er
hæfilega langur tími liðinn frá hörm-
ungunum og fólkib hefur náö ab
jafna sig nokkuð.
Nú reynir á fjölmiðla. Nýjar kyn-
slóöir íslendinga eiga skilið ab heyra
skilmerkilega sagt frá grófri misnotk-
un á gybju réttlætis og hversu grátt
lifandi fólk var leikib í gæsluvarð-
haldi. Nú er röðin komin að böðlum
Síbumúlans ab standa fyrir máli sínu
og öll sólarsagan verður ab koma
fram í dagsljósiö. Loksins er hægt ab
hleypa inn fersku lofti.
L