Lesbók Morgunblaðsins - 25.02.2006, Side 8

E
ftir að hafa kynnst þanka-
brotum Kanon arkitekta
í síðustu Lesbók Morg-
unblaðsins heimsækjum
við arkitekta Studio
Granda, þau Margréti
Harðardóttur og Steve
Christer. Í samvist sinni
við náttúruna og borgaralegt umhverfi leggja
þau áherslu á að búa til staði, frekar en ein-
angruð fyrirbrigði í umhverfinu. Þannig flétta
þau sögulega og félagslega þætti inn í hvert
verkefni.
Þegar arkitektar eins og í Studio Granda
hugsa út í umhverfið, hafa áhrif á það og breyta
því, af hverju finna þeir fyrir þörf til að búa til
stað? Svarið er ekki einhlítt en manneskjan er
jú alltaf bundin við ákveðinn
stað. Tilvera hennar snýst um
staðinn: hún kemur frá honum,
er á honum og fer á annan.
Eitthvað gerist; tengt menningu og sögu, stærð
hans og hlutföllum. Túnið hans Bjarts í Sum-
arhúsum er sem nafli alheimsins en staður get-
ur líka orðið að stærra fyrirbæri eins og heilli
borg. Hvort heldur sem er er hann ávallt skoð-
aður í samhengi við umhverfið sem í kringum
hann er. Það gerir hann einstakan. Þetta leiðir
okkur að því hvaða tilfinningar við berum til
staðarins og hvernig hann bregst við vænt-
ingum okkar.
Í borgaralegu umhverfi er það ekki fullnægj-
andi að búa til hús eða byggingu með gluggum
og hurðum þótt bestu efni séu notuð og vand-
aðir vinnumenn að verki. Slík hönnun býr
hvorki til stað né byggingarlist. Byggingarlist
verður til út frá frásögninni, því sem er að ger-
ast og hægt er að segja frá. Hún tekur þátt í til-
veru manneskjunnar, eins og í Ráðhúsi Reykja-
víkur, Hafnarhúsinu, Hæstarétti og bíla-
stæðinu við Kringluna svo aðeins nokkur verk
séu nefnd. Þau segja frá túlkun á lýðræðinu,
tengingu listarinnar við hafnarlífið, dómsveg-
inum og landslagi bílsins. Allt eru þetta frá-
sagnir sem urðu til út frá ákveðnum for-
sendum.
Um leið og við tileinkum okkur frásögnina
fáum við svigrúm til ráðstöfunar og höldum
sögunni áfram á staðnum.
Til þess að kynnast viðhorfi Studio Granda
gagnvart náttúrunni og hinu byggða umhverfi
var arkitektastofan sótt heim. Voru það bæði
Margrét og Steve, eigendur stofunnar, sem
sátu fyrir svörum.
HA: Nú á dögum er orðið erfitt að skilgreina
hugtakið umhverfi: merking þess er ýmist
landfræðileg eða menningarleg, föst í hendi eða
afstæð. Hvernig nálgist þið umhverfið við upp-
haf hönnunarferilsins?
Studio Granda: Þegar talað er um að um-
hverfi geti verið afstætt eða áþreifanlegt er
auðvitað mjög langt þar á milli. Menn greina
áþreifanlegt umhverfi með augunum og eyr-
unum, en svo er líka til annars konar umhverfi,
eins og t.d. sögulegt, pólitískt eða samfélags-
legt umhverfi sem líka hefur áhrif á það hvern-
ig við byggjum. Það getur sett mjög ákveðin
formerki sem ganga verður út frá við úrvinnslu
hugmynda, þegar byggingin er unnin. Um-
hverfi er þannig bæði áþreifanlegt, það sem
maður sér og líka andrúmsloft, sem er mjög
mikilvægt að finna fyrir og reyna að skilja, það
er allt sem augað ekki nemur, en er samt mjög
mikilvægt í okkar vinnu. Stundum er þetta skil-
greint sem Genius loci, þ.e. allt sem staðurinn
býr yfir, ekki bara landfræðilega heldur einnig
sögulega og félagslega, ákveðnar persónur
geta jafnvel haft áhrif á umhverfið.
Það er líka mikilvægt að gefa sér góða fjar-
lægð frá öllu þessu umhverfi. Ef arkitektinn
þekkir of mikið til getur það verið hindrandi,
hann getur orðið fyrir þrýstingi um það hvað
eigi að gera. Best er að horfa hlutlaust á heild-
armyndina og reyna að skilja hana á eigin for-
sendum.
HA: Í nútímaþjóðfélagi stendur náttúran
berskjölduð fyrir manninum. Örlög hennar eru
ráðin af ráðherrum, sveitar- og bæjarstjórnum.
Hver er ykkar staða í þessu víðfeðmi?
Studio Granda: Ég held að mikilvægast sé
að skilja náttúruna sjálfa og það sem skapar hið
náttúrulega umhverfi. Hún hefur tekið nokkrar
billjónir ára að verða til, eða frá upphafi jarðar.
Það sem við gerum, sem mannkyn, mælist að-
eins sem sekúndubrot miðað við það sem nátt-
úran hefur gert. Þegar við berum saman nátt-
úrulegt umhverfi og hið manngerða þá er þetta
eins og svart og hvítt. Okkar hlutverk er að
reyna að tengja þetta saman. Tengja saman
skilning mannsins á náttúrunni og reyna að
túlka í byggingum og í skipulagi. Hvaða hug-
hrifum miðlar byggingin? Er einhver þörf fyrir
byggingu? Oft eru menn framkvæmdaglaðir og
vilja byggja stórt en e.t.v. er bygging fyrir sem
hægt er að endurnota eða endurnýta á ein-
hvern hátt og gæti orðið mun áhugaverðari en
nýbygging.
Að mörgu leyti er umræðan um náttúruna og
verðmætin sem fólgin eru í náttúrunni hér á Ís-
landi mjög lík umræðunni um sköpun og verð-
mæti byggingarlistar umfram fermetraverð,
sem nú er eina mælieiningin. Það að skynja
verðmæti í ósnortinni náttúru er lítið við-
urkennt í okkar nútíma samfélagi. Það er alveg
eins með góða byggingarlist og það sem skapað
er af virkilegri alúð og umhyggju, það er ekki
metið meira en fermetri framleiddur hugs-
unarlaust. Þarna á byggingarlistin erfitt upp-
dráttar alveg eins og náttúran, vegna þess að
öll sú vinna sem lögð er í að skapa góða bygg-
ingarlist er ekki metin til fjár.
HA: Endurvinnsla, sparneytni á vatn, nýting
sólar-, vatns- og vindorku eru hugtök sem hafa
bæst við orðaforða almennings, og sífellt meira
er talað um mikilvægi þess að öðlast sjálfbært
umhverfi, sem grunngerð skipulags. Á hverju
byggjast hugmyndir ykkar um umhverfið?
Studio Granda: Ísland er hreint land og nátt-
úruperla með ferskt loft og ferskt vatn, en á
sama tíma breiðum við okkur út, njótum heita
vatnsins endalaust og stíflum hálendið til þess
að búa til rafmagn. Andstæðurnar eru ótrúleg-
ar. Síðan björgum við þessu öllu með vetn-
isbílum. Það er enn viðtekið að skrúfa ekki nið-
ur ofninn heldur opna betur gluggann! Það sem
við gerum sem einstaklingar hefur áhrif á
heildarumhverfið. Ábyrgðin er ekki einungis
hjá stjórnvöldunum, hún er hjá hverjum ein-
asta manni sem býr í þessu landi, svo í rauninni
er þessi orðaforði sem þú nefnir aðeins notaður
„spari“.
Arkitektar gegna reyndar mikilvægu hlut-
verki í að innleiða nýja hugsun og veita aðhald
hvað þetta varðar. En þegar við komum að
verki með þennan góða ásetning strandar slík
hugsun oft á því sem öllu ræður, peningasjón-
armiðum. Það má ekkert kosta þó lang-
tímaáhrifin og ávinningurinn fyrir samfélagið
sé margfaldur. Það er þetta skammtíma sjón-
armið sem er svo erfitt að yfirstíga, því flestir
hugsa fyrst og fremst út frá eigin hagsmunum,
ekki hvernig þeir geti lagt sitt af mörkum fyrir
heildina.
Ef við sem arkitektar förum út í þessar
vangaveltur gerum við það bara fyrir okkur,
verkkaupanum er yfirleitt alveg sama. Í hverju
verki sem við komum nálægt reynum við að
nýta það sem fyrir er og erum afar íhaldssöm í
þeim efnum; er hægt að nýta eitthvað áfram
frekar en að brjóta allt niður og byggja nýtt?
Við reynum mjög mikið að halda í þessa hugsun
því allt getur haft sín áhrif, reynum að spinna
út frá því sem er fyrir, ekki bara ryðja því úr
vegi umhugsunarlaust og byggja eitthvað nýtt.
HA: Hver staður, bær, sveit, land hefur sitt
einkenni. Þegar þú hugsar út í bygging-
arlistina, og til þess að finna jafnvægi milli
þessara einkenna og þíns eigin bakgrunns,
hver eru þau hugtök sem hjálpa þér að ná sátt-
um?
Studio Granda: Ég held að besta bygging-
arlistin sé „ósýnileg“, þ.e. að þegar búið er að
skapa umbeðið verk sé það þannig leyst að eng-
inn taki eftir því, af því að það fellur inn í um-
hverfið, eins og það hafi alltaf verið þar.
Hvar sem maður er í heiminum er mikilvægt
að hyggja að sérkennum og því sem gerir stað-
inn að því sem hann er. Þetta á sérstaklega við
nú á tímum þegar byggingarkostnaðurinn mið-
ast oftast við ódýra innflutta fjöldaframleiðslu
frá löndum með lítil mannréttindi.
Manneskjan á svo margt sameiginlegt og
byggingarlistin grundvallast á mannlegum
þáttum, ekki bara menningarlegum og sögu-
legum heldur líka tilfinningalegum. Í öllum
þessum sviptingum hnattvæðingar og mark-
aðshugsunar er mikilvægast að þora að vera
svolítið mannlegur og gera sitt besta til að opna
augu verkkaupans fyrir annars konar verð-
mætum ef það er mögulegt. Stundum eru þetta
verðmæti sem hvergi er hægt að finna nema
einmitt í þessum bæ eða í þessari sveit, það
eina sem þarf er að opna augun og þora að trúa
á það. Þetta á sérstaklega við um okkar litlu
þjóð, sem oft skynjar ekki sín eigin verðmæti
en vill gera allt eins og erlendis. Þetta þarf auð-
vitað að haldast í hendur, trúin á eigin verðleika
og áhugi á því sem kemur utanfrá.
HA: Byggingarlist fjallar um ólík viðhorf
þjóðfélagsins, ekki síst þegar hún leggur út á
áður ókunn mið innan staðbundinnar menning-
ar eða persónulegra aðstæðna viðskiptavin-
anna. Á hvern hátt endurspeglast þessir eig-
inleikar byggingarlistarinnar í tillögum ykkar?
Studio Granda: Umhverfið okkar er afleið-
ing þess hvernig peningaöfl og svokallaðir „at-
hafnamenn“ stýra samfélaginu okkar. Arki-
tektar eru ekki að vinna fyrir borgarana beint í
gegnum ríki og sveitarfélög, heldur í gegnum
fjárfesta. Staða arkitekta er orðin allt önnur en
til t.d. fyrir 10 árum þegar við vorum að vinna
við Ráðhúsið, verk sem fjallaði um opið lýðræði.
Reykvíkingar áttu að geta fylgst með öllu sem
gerðist innandyra og lýðræðið endurspeglaðist
í húsinu. Nú eru forsendurnar breyttar og slík
verk eru oft unnin í einkaframkvæmd, þar sem
arkitektinn vinnur fyrir fjárfestingaraðilann
sem ekki hefur alltaf sömu hagsmuni og hinn
almenni borgari.
HA: Þróun húsnæðisins hefur verið gagn-
rýnd fyrir að haldast ekki í hendur við
Að búa til staði
Í dag birtist fimmta og síðasta viðtalið í röð
greina um íslenska byggingarlist þar sem átt
er viðtal við arkitekta og þeir beðnir að
íhuga afstöðu sína til umhverfisins. Að lestri
þessum loknum eru lesendur hvattir til að
íhuga sína eigin afstöðu gagnvart umhverf-
inu. Getum við svarað því núna hvort náttúr-
an eigi að fá að vera ósnert og villt eða hvort
við getum komist að samkomulagi um hvern-
ig hægt sé að umgangast hana af virðingu?
Morgunblaðið/Sverrir
Ráðhús Reykjavíkur (1992) „Staða arkitekta er orðin allt önnur en til t.d. fyrir 10 árum þegar við vorum að vinna við Ráðhúsið, verk sem fjallaði um opið
lýðræði. Reykvíkingar áttu að geta fylgst með öllu sem gerðist innandyra og lýðræðið endurspeglaðist í húsinu.“
Studio Granda Margrét Harðardóttir og Steve
Christer (ljósmynd: Sigurgeir Sigurjónsson).
Stóllinn Hófur, fyrir Hæstarétt Íslands (1995) „Það
sem gert er í verksmiðju hefur ekki sömu vigt og
hlutir sem gerðir eru á staðnum.“ (ljósmynd:
Sigurgeir Sigurjónsson).
Eftir Halldóru-
Arnardóttur
h.a@ono.com
8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 25. febrúar 2006