Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2006, Blaðsíða 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júní 2006 | 5
Líkami hennar var kaldur viðkomu.
Sjúkraflutningamennirnir lyftu honum
blýþungum upp á börur og veittu henni nábjargirnar.
Þeir reyndu að loka munninum, bundu hendurnar
niður með hliðunum og tylltu lausum hárlokki
eins og það hefði eitthvað að segja.
Meðan þeir báru hana niður þrepin,
rétt eins og þetta væri hún,
flatti þyngdaraflið út brjóstin
sem mótaði fyrir undir lakinu.
Þeir urðu aldrei samir. Sem fyrr
fóru þeir út eftir vinnu
og fengu sér í glas, en augu þeirra
mættust ekki.
Tilveran tók
stakkaskiptum – martraðir þjökuðu einn,
dularfullir verkir, getuleysi, þunglyndi. Annar
missti áhugann á starfinu, konan hans virtist
öðruvísi, einnig börnin. Jafnvel dauðinn
tók á sig aðra mynd – varð verustaður hennar,
staður þar sem hún beið,
sá þriðji stóð um nætur
í gættinni á svefnherbergi og hlustaði á
konu anda, bara venjulega
konu
anda.
Guðni Elísson þýddi.
Sharon Olds hefur hlotið ýmsar viðurkenningar fyrir ljóðlist sína og er af mörgum talin
eitt fremsta núlifandi skáld Bandaríkjamanna. Meðal ljóðabóka hennar eru Satan Says
(1980), The Father (1992), Blood, Tin, Straw (1999) og The Unswept Room (2002).
Ljóðið „Dauði Marilyn Monroe“ er úr annarri bók Olds, The Dead and the Living (1984).
Eftir Sharon Olds
Dauði Marilyn Monroe
henni reynir hún ásamt Betty Grable og Laur-
en Bacall að leiða milljónamæringa í gildru
hjónabands. Ef kvikmyndin er hvað þetta varð-
ar hefðbundin Marilyn-mynd skipar hún engu
að síður eilítið sérstakan sess í kvikmyndasög-
unni. Fyrr þetta sama ár hafði Fox-kvikmynda-
verið frumsýnt fyrstu CinemaScope-breið-
myndina, The Robe, sem var epísk stórmynd
sem gerðist á tímum Rómverja og krossfesting-
arinnar. Aftur á móti fylgdi Fox henni eftir með
How to Marry a Millionaire þar sem kynning-
arspjöld lögðu áherslu á hversu vel breiðtjaldið
félli að láréttum líkama Marilyn. Þegar kom að
því að markaðssetja CinemaScope jafnaðist
Marilyn flatmagandi í sófa á við fjöldasenur
með þúsundum Rómverja í vígahug.
There’s No Business Like Show Business
(1954) er frábær titill sem kvikmyndin stóð
engan veginn undir. Það voru einna helst söng-
atriðin með Marilyn sem lífguðu aðeins upp á
hana. En í umfjöllun sinni um smástirni, óhrætt
við að flagga kynþokka sínum, á leið á toppinn
endurspeglaði hún auðvitað persónu Marilyn.
Líkt og í mörgum öðrum söngva- og dans-
myndum vildu svo raunveruleiki og sviðssetn-
ingar renna saman. Kvikmynd Billy Wilder,
The Seven Year Itch (1955), var þó öllu frum-
legri útfærsla á breiðtjaldinu og ímynd Mari-
lyn. Tom Ewell leikur yfirlesara hjá bókaútgáfu
sem sendir eiginkonu og barn upp í sveit til að
dveljast þar yfir heita sumarmánuðina. Ekki
löngu síðar fær hann í hendur handrit um sjö
ára kláðann sem hellist yfir karlmenn eftir sjö
ára hjónaband og lýsir sér í sjúklegri þrá eftir
öðru kvenfólki. Tom sannfærist fljótt um að
hann sé illa haldinn af kláðanum enda er nýja
stúlkan á efri hæðinni engin önnur en Marilyn.
Það er til marks um hugvitssamlega útfærslu
Wilders á fantasíunni eða ímyndinni að hún er
aldrei kölluð neitt annað en stúlkan líkt og ekki
sé um raunverulega persónu að ræða – nema
hvað að einu sinni er Marilyn á gamansaman
hátt kölluð sínu rétta nafni. Reyndar er þeim
möguleika haldið opnum að hana sé hvergi að
finna nema í ímyndunarafli Toms. Í skemmti-
lega útfærðum breiðtjaldssenum sjáum við
Tom hægra megin í rammanum horfa á sjálfan
sig táldraga hana vinstra megin. Fátt gengur
þó eftir þegar hann reynir að gera alvöru úr
draumórum sínum. Lögð er áhersla á stöðu
Marilyn sem ímyndar með því að kalla fram og
gera grín að ýmsum dæmigerðum staðal-
ímyndum kvenna og meira að segja Marilyn
spilar eina slíka rullu – þ.e. í viðbót við ljóskuna.
Hún gekk aftur til liðs við Wilder við gerð
myndarinnar Some Like It Hot (1959) sem hef-
ur ekki síst þótt byltingarkennd fyrir klæð-
skiptingar karlleikaranna Jack Lemmon og
Tony Curtis. En það læðist að manni sá grunur
að það sé einungis sakir nærveru Marilyn, sem
hafði löngu sýnt fram á að kvenleikinn væri
grímubúningur, sem þeir komast upp með að
klæða sig í kvenfatnað, varalita sig og bera hár-
kollur (reynið bara að ímynda ykkur Some Like
It Hot án Marilyn). Það er jú ekki að ástæðu-
lausu að Marilyn er vinsæl fyrirmynd á meðal
klæðskiptinga hvers konar – hvergi birtist til-
búningur kvenleikans skýrar.
Hlutverkaskipti um síðir
Hvað sem líður átökum Marilyn við Fox-
kvikmyndaverið og ólíka karlleikstjóra um
ljóskuhlutverkið hafði hún lengi hug á að segja
skilið við það og gerði það loks í sinni síðustu
kvikmynd. Clark Gable og Montgomery Clift
fóru með aðalhlutverkin ásamt henni í mynd
John Huston, The Misfits (1961), sem var
óvenjuraunsæ og hispurslaus frásögn af óför-
um þriggja ástvina. Kaldur napurleiki þessarar
svarthvítu og óháðu framleiðslu var í fullkom-
inni mótsögn við hina skæru Technicolor-liti
Fox-áranna. Þessi mynd var ennfremur um
margt fyrirrennari þeirra umskipta sem áttu
sér stað í Hollywood síðar á sjöunda áratugn-
um, og kannski táknræn fyrir endalok hins sí-
gilda skeiðs Hollywood. Clark lést stuttu eftir
að myndin var frumsýnd, Marilyn ári síðar, og
Montgomery tórði til 1967 en ferill hans var á
enda.
Kannski er myndin einnig táknræn fyrir
endalok Marilyn – að tími hennar hafi verið lið-
inn. Þó má ekki síður líta á myndina sem vitn-
isburð um að hún hefði einmitt getað lagað sig
að breyttum háttum og nýjum hlutverkum.
Hvort það hefði breytt goðsögninni Marilyn
Monroe á nokkurn hátt skal ósagt látið.
 „Athugasemd um höfundarverk er síðasti kaflinn í bók
Dyers, Stars, en íslenska þýðingu Öldu Bjarkar Valdimars-
dóttur er að finna í greinasafninu Kvikmyndastjörnur, ritstj.
Guðni Elísson (Reykjavík: Háskólaútgáfan, 2006), bls. 68–
69. Í þessu yfirgripsmikla safni er einnig að finna innganginn
að bók Dyers, Heavenly Bodies, sem nefnist í þýðingu Öldu
„Himneskir líkamar.“ Það er svo sjálfsagt að geta þess að það
er engin önnur en sjálf Marilyn sem prýðir forsíðu bókarinnar.
Höfundur er kvikmyndafræðingur.
Þ
ótt niðurstaða greinarinnar
ætti ekki að koma á óvart,
kom hún á óvart, nefnilega að
á Íslandi öllu væru ekki eftir
nema 20 bókabúðir, og ef ögn
þrengri skilgreiningu væri
beitt, þ.e. búðir sem aðallega versluðu með
bækur, skryppi talan sennilega niður í tíu.
Á öllu landinu!
Hvað hefur eiginlega gerst frá því að það
voru 20 bókabúðir í einum sam-
an miðbæ Reykjavíkur?
Áður en því er svarað langar
mig til að víkja að grein sem
kom í kjölfar greinar Höskuldar
og birtist í Lesbókinni 20. maí sl. (Árni
Matthíasson: „Hví skyldum við syrgja bóka-
búðir?“).
Árni er ekki tiltakanlega áhyggjufullur
yfir þessari þróun, bóksalan sé jú komin á
netið þar sem hún gangi fljótt og vel fyrir
sig og líkir bókabúðum við mjólkurbúðirnar
sálugu og eftirsjánni sömuleiðis.
En þetta er líking sem geigar, mjólk er
mjólk, þú þarft ekki að opna hundrað fernur
til að komast að innihaldinu. Bækur aftur á
móti eiga það sammerkt að vera gerólíkar
að innihaldi. Þú ferð inn í bókabúð, ekki
endilega til að kaupa bók heldur til að láta á
það reyna. Þú opnar og flettir, ferð jafnvel
langt með að lesa heila bók standandi (eða
sitjandi eftir atvikum, eftir því hvað bóka-
búðamenningin er komin langt). Nú nýlega
las ég tvær nýútkomnar framhaldsævisögur
Bítlanna þar sem ég stóð á bókabúðagólfi,
og keypti síðan ævisögur Stalíns, Maós og
Krúsjoffs (sem ég er ekki farinn að opna).
Gæti ég það á netinu? Nei, enda hvað
sjálfan mig varðar, með því leiðinlegasta
sem ég geri að lesa texta á neti. Ákjósan-
legust stelling fyrir lestur er með lappir
uppi á borði og láta fætur mynda 45° horn
við búkinn. Fyrir nú utan að geta vöðlast og
kuðlast og ferðast með hinn prentaða texta.
Bókabúð sem rís undir nafni er staður
sem kveikir með manni eftirvæntingu. Æv-
inlega skaltu finna eitthvað sem þú varst
ekki að leita að, fyrir utan bókabúðir sem
vekja með manni álíka forvitni og bókasafn
þar sem þú ert gestkomandi: persónulegt
úrval af bókum, bókabúðir með mismunandi
áherslum, suður-amerískar bókmenntir,
ítalskar bókmenntir, ljóðabókabúð, bókabúð
með heimspekislagsíðu…
Hvað er það þá sem hefur leikið bókabúð-
ir á Íslandi svo grátt? Ég held að hringl-
andaháttur með bókaverðið eigi þar stóran
hlut að máli. Þegar nýjar bækur streyma í
bókabúðir á haustin eru þær verðlagðar á
einhverjum glórulausum prís, t.d. 4.670 kr.
fyrir skáldsögu af venjulegri stærð. Allir
vita að þetta verð á sér enga stoð, enda er
bókin varla orðin hálfsmánaðar gömul þegar
byrjað er að fella af verðinu 20, 30 og allt
upp í 50%.
Vesalings fólkið sem keypti á upphaflega
verðinu hefur verið haft að fífli. En bara
einusinni.
Af hverju ekki að verðleggja bókina strax
á raunhæfu verði (kringum 2.500 kr.) og
halda sig síðan við það? Þá þyrfti kaupand-
inn ekki að vera að voka eftir „mesta af-
slættinum“ fram undir jól. Þannig er þetta
hjá menningarþjóðum á borð við Þjóðverja
og Frakka sem telja sig þurfa að standa
vörð um stöðu bókarinnar og viðgang bóka-
búðanna. En jafnvel þar sem bókaverð er
„frjálst“ þekkjast ekki kollsteypur á borð
við þær sem tíðkast hér. Það vekur enda at-
hygli að þegar fjallað er um bækur í erlend-
um blöðum er ævinlega byrjað á að til-
greina titil, blaðsíðufjölda, útgáfu og
VERÐ. Í íslenskri bókaumsögn er aldrei
minnst á verðið, einfaldlega af því það er
aldrei vitað.
Þegar svo útgefendur færa matvælakeðj-
unum jólamánuð bókauppskerunnar á silf-
urfati er ekki nema von að bókabúðir týni
tölunni.
Það sem ynnist með föstu bókaverði, fyrir
utan það sem hér hefur verið tínt til, er að
kaupandinn gæti átt erindi í bókabúðina
hvenær sem er til fundar við nýjar og eldri
bækur. Hann þyrfti hvorki að bíða eftir
„mesta afslættinum“ né heimsendri ávísun.
Bókin væri þarna allan ársins hring á verði
sem hin sýkna þrenning gæti verið sátt við:
útgefandinn, bóksalinn og kaupandinn.
Að endingu má ég til með að fagna ný-
legri útgáfu á bókum eftir Braga Ólafsson
og Óskar Árna Óskarsson, ekki síst lofsam-
legri aðferð þeirra að prenta verðið aftan á
kápurnar (1.290 kr.).
Morgunblaðið/Þorkell
Lesið í bókabúð „Þú ferð inn í bókabúð, ekki endilega til að kaupa bók heldur til að láta á það reyna.
Þú opnar og flettir, ferð jafnvel langt með að lesa heila bók standandi (eða sitjandi eftir atvikum, eftir
því hvað bókabúðamenningin er komin langt).“
Til varnar
bókabúðum
Höfundur er rithöfundur og formaður
Rithöfundasambandsins.
Eftir Pétur
Gunnarsson
peturgun@
centrum.is
14. maí sl. birti Morgunblaðið athyglisverða
úttekt á stöðu bókabúða á Íslandi (Höskuldur
Ólafsson: „Bókaþjóðin sem les ekki bækur“).
Ein af þessum allt of fáu þaulunnu greinum
sem gera það þess virði að borga áskrift að
dagblaði.