Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2006, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júní 2006 | 9
taka við 2004 og eyðir nú elliárunum hjá vinum
sínum í Kína; fremstur í flokki pólitískra kam-
eljóna tuttugustu aldar. Líka einlæga lýðræð-
issinna sem eiga ekki alltaf sjö dagana sæla und-
ir Hun Sen sem varð forsætisráðherra 1985 og
hefur sölsað undir sig meiri og meiri völd og fer
illa með þau. En ég hitti engan sem harmaði inn-
rás víetnamska hersins 1979. Blóðbaðinu var
lokið. Frelsun er hugtakið sem allir nota. Og á
meðan víetnamski herinn var til staðar þurfti
fólk ekki að óttast að Pol Pot snéri aftur. Ekki
verður heldur annað séð en víetnamski herinn
hafi hagað sér öllu betur í Kambódíu en hann
gerði heima hjá sér á þessum árum. Áratugurinn
eftir sameiningu Norður- og Suður-Víetnams er
niðurlægingarskeið sem mér gekk erfiðlega að
fá fólk til að ræða þá mánuði sem ég dvaldi þar í
fyrra. Aftur og aftur fékk ég að heyra það sem
stóð uppúr: innrásin í Kambódíu og sigurinn á
Kínverjum sem réðust inní Norður-Víetnam
1979 til að styrkja stöðu sinna manna, Pol Pots
og félaga.
En því kom það í hlut Víetnama að hrekja
Rauðu kmerana að landamærum Kambódíu og
Tælands þar sem þeir höfðust við allar götur
þartil Pol Pot dó 1998? Því ekki Tæland? Því
ekki alþjóðasamfélagið?
Til eru þeir meðal ráðamanna á Vesturlöndum
á þessum tíma sem þvegið hafa hendur sínar og
sagt að þeir hafi ekki haft hugmynd um hvað
gekk á í Kambódíu undir Pol Pot. Þetta jafn-
gildir því að segja að CIA hafi ekki verið til, því
allan tímann flúði fólk Kambódíu, til Víetnam,
Laos og ekki síst Tælands. Látum vera að frá-
sögnum Víetnama af ástandinu hafi ekki verið
trúað. Þær gátu verið sovétáróður. En hvað með
það fólk sem andaði léttar í Tælandi og sagði sín-
ar farir ekki sléttar? Var því ekki trúað? Eða var
hið nána samstarf Bandaríkjanna og Tælands
(sem þá var undir herforingjastjórn sem Banda-
ríkin studdu af rausnarskap) allt í einu fyrir bí?
Eða stakk CIA öllum upplýsingunum undir stól?
Þetta er einsog að reyna að segja draugasögu í
hábjörtu.
Sameinuðu þjóðirnar og Pol Pot
Ef SÞ voru í senn samviska og andlit alþjóða-
samfélagsins útávið árið 1979 verður að segjast
einsog er: sagan hefur ekki gefið þeim háa ein-
kunn. Þegar Pol Pot var augljóslega ekki lengur
við völd vaknaði spurningin hver ætti að taka
sæti Kambódíu á Allsherjarþinginu. Indverjar
lögðu til að sætið væri ekki skipað á meðan mál
væru að skýrast. Sovét-blokkin vildi að ný
stjórnvöld í Kambódíu, undir verndarvæng víet-
namska hersins, fengju það. En Bandaríkin og
Kína tóku höndum saman um að styðja sinn
mann, Pol Pot, sem allir vissu nú að var for-
hertur fjöldamorðingi og ekkert annað. Tillaga
þeirra varð ofaná. M.a.s. Ísland studdi hana en
sat hjá næstu þrjú árin þegar greidd voru um
þetta atkvæði. Í síðasta skiptið var meirihlutinn
svo naumur að Bandaríkjunum og Kína þótti
ekki hættandi á að endurtaka atkvæðagreiðsl-
una í fimmta sinn. Þá hugkvæmdist Kínverjum
að fá Sihanouk og hans stuðningsmenn og eina
fylkingu í viðbót til að mynda „samsteypustjórn“
með Rauðu kmerunum sem réðu því í þessu sam-
krulli sem þeir vildu. Þannig var Pol Pot tryggð
áframhaldandi seta á Allsherjarþingi SÞ.
Jimmy Carter, sem var Bandaríkjaforseti
1977-81 og talaði þá jafn fjálglega um mannrétt-
indi og hann gerir í dag, hefur aldrei fengist til
að svara því hvað honum gekk til, aðeins að hann
hafi látið undirmenn sína um málið. En afstaða
Bandaríkjanna hefur stundum verið afsökuð
með kalda stríðinu: öllum meðulum var rétt að
beita til að vinna gegn Sovétríkjunum. Þetta
dugir samt ekki því stuðningurinn hélt áfram í
ýmsum myndum eftirað þau hrundu. Ástæðuna
er því ekki síður að finna í því ásthaturs-
sambandi sem ríkt hefur á milli Bandaríkjanna
og Kína frá 1978 og orðið, í efnahagslegu tilliti, æ
nánara og þarmeð viðkvæmara. Hugsanlega hef-
ur meginkjarninn í þessu bandalagi aldrei verið
festur á blað. En í reynd er hann eitthvað á þessa
leið: Bæði ríkin skuldbinda sig til að styggja ekki
hvort annað nema brýna nauðsyn beri til.
Þetta er realpolitik tveggja stórvelda sem
bæði eru þekkt fyrir að taka sérhagsmuni sína
framyfir velferð annarra. Og hvaða máli skiptir
þá stuðningur eða ekki stuðningur við einn lítt
virkan fjöldamorðingja í örsnauðu smáríki sem
ekkert vægi hefur í heiminum? Mikilvægum við-
skiptavini gerir maður smágreiða ef það kostar
ekki of mikið, hvort sem maður hatar hann eða
elskar.
Og þá kann einhver að spyrja: Ef helstu stór-
veldi heimsins eru eitthvað í þessa veruna, hvort
hefur þá alþjóðasamfélagið siðgæðisvitund sem
mannkynið getur treyst?
Dómstóll
Það hefur lengi staðið til að rétta yfir helstu for-
sprökkum Rauðu kmeranna, þ.e.a.s. þeim sem
ekki hafa þegar safnast til feðra sinna og mæðra
einsog Pol Pot. Hann endaði ævina í stofufang-
elsi sinna eigin manna eftir að hafa látið drepa
náinn samverkamann og alla hans fjölskyldu.
Eftir þetta gáfust flestir hinna upp (í ársbyrjun
1999) gegn því að þeir fengju að fara sinna ferða.
Sumir þeirra lifa nú í vellystingum praktuglega,
bæði í Kambódíu og Tælandi, öllu venjulegu fólki
sem á um sárt að binda til mikillar gremju. Þeir
tveir sem ekki gáfust upp sitja inni. Allir eru þeir
komnir til ára sinna og ekki seinna vænna að
draga þá til saka ef efna á til réttarhalda á annað
borð..
Eftir mikið japl og jaml og fuður stendur til að
það verði gert í Kambódíu á næsta ári. En „á
næsta ári“ hefur heyrst áður. Deilur hafa staðið
um hvernig skipa ætti dóminn, hvar réttarhöldin
ættu að fara fram og hver ætti að borga brúsann.
Kambódíustjórn hefur sótt það fast að dómstóll-
inn væri blandaður (þ.e. skipaður bæði alþjóð-
legum og kambódískum dómurum) og færi fram
í Kambódíu þar sem meintir glæpir áttu sér stað
en ekki utan landamæranna (einsog raunin er
með Rúanda-réttarhöldin sem fara fram í Tanz-
aníu og eru fyrir löngu orðin enn meiri skrípa-
leikur en réttarhöldin yfir Slobodan Milosovic).
Mannréttindasamtök einsog AI og HRW hafa
krafist þess að réttarhöldin færu fram ann-
arsstaðar en í Kambódíu og fært fyrir því þau
rök, að þar í landi væri réttarríki á brauðfótum.
Sem ég held að sé rétt. Það verða vandfundnir
þrír kambódískir dómarar sem njóta virðingar
og trausts á alþjóðavettvangi. Á móti kemur að
þau áhrif, sem réttarhöld af þessu tagi gætu haft
á þjóðarsálina, yrðu öllu minni en ef þau færu
fram í öðru landi, svo ekki sé minnst á óheyri-
legan kostnað þareð mikill fjöldi Kambódíubúa
gæti þurft að bera vitni dögum og jafnvel vikum
saman. Þótt SÞ hafi lengi ekki litist vel á að rétt-
að yrði í Kambódíu hafa þær aldrei lýst sig vilj-
ugar til að bera kostnað af réttarhöldum ann-
arsstaðar. Og heldur ekki aðrir. Niðurstaðan er
dómstóll í Kambódíu á næsta ári, skipaður þrem
kambódískum dómurum og tveim alþjóðlegum
sem SÞ velja og hafa rétt til að slíta réttarhöld-
unum þyki þeim að ekki sé farið að settum
reglum. Þetta fyrirkomulag gafst vel í Sierra
Leone.
En hverjir verða ákærðir? Aðeins þeir sem
eftir eru úr forystusveit Rauðu kmeranna.
Venjulegir böðlar og pyntingarstjórar sleppa.
Þessu var fljótt lýst yfir til að sefa ótta alls þess
fjölda sem kom við sögu í blóðbaðinu mikla. Og
fyrir hvað verður ákært? Aðeins glæpi sem
framdir voru í valdatíð Rauðu kmeranna. Þetta
var upphaflega ekki ætlun Kambódíustjórnar.
Rauðu kmerarnir fóru sínu fram allt til loka þótt
í minna mæli væri en áður. Föður leigubílstjór-
ans sem keyrði mig útá flugvöll höfðu þeir t.a.m.
drepið 1982 og bróður hans fjórum árum seinna.
En Colin Powell lét það verða eitt af sínum
seinni verkum að semja við Hun Sen um að dóm-
stóllinn, ef af honum yrði, takmarkaði sig við
meinta glæpi framda á árunum 1975-9. Sem þýð-
ir að sprengjuregnið mikla verður ekki á dag-
skrá. Ekki heldur á stuðningur Bandaríkjanna
við Pol Pot stjórnina eftir 1979 að koma til tals.
Hvort þetta sé gerlegt er svo annað mál. Annar
þeirra sem sitja inni hefur lýst því yfir að hann
hafi ýmis tromp á hendi því frá 1979 til 1998 hafi
samskiptin við tælensku og bandarísku leyni-
þjónusturnar verið á hans könnu. Verður það
hlutverk saksóknara og dómara að þagga niður í
karli?
Hun Sen setti verulega ofan með þessu sam-
komulagi. Sumir tala um svik. Aðrir að hann hafi
ekki átt um neitt annað að velja. Helmingur af
þjóðartekjum Kambódíu er þróunaraðstoð. Af
henni kemur helftin frá Kína og fjórðungur frá
Bandaríkjunum auk þess sem yfir helmingur af
útflutningi Kombódíu fer þangað. Og ef Hun Sen
gat ekki staðið keikur gagnvart Colin Powell,
hversu beysinn er hann þá frammifyrir Kínverj-
um sem hafa enn minni áhuga á réttarhöldum en
nokkurntíma Bandaríkjastjórn og hafa heitið því
að fjárfesta mikið í Kambódíu á næstu árum,
meðal annars í olíu- og gasvinnslu sem heima-
menn ráða ekki við, fyrir utan þá miklu og marg-
víslegu aðstoð sem þeir veita landinu nú þegar?
„Þessi réttarhöld fara aldrei fram,“ sagði mér
kona úr stjórnarandstöðunni í Phnom Penh.
„Kínverjar hafa okkur í vasanum.“
En ef Hun Sen skyldi grípa til þess ráðs að
draga málið á langinn, þá reynir á SÞ. Þá reynir
á siðgæðisvitund aljóðasamfélagsins. Ef hún er
þá einhver.
Darfúr
Það hefur sýnt sig að réttarhöld yfir fjöldamorð-
ingjum skipta miklu sé rétt að málum staðið.
Þótt Nürnberg-réttarhöldin hafi verið „rétt-
arhöld sigurvegaranna“ lögðu þau grunninn að
vel heppnuðu uppgjöri Þjóðverja við nasismann.
Eitthvað í ætt við Hitler verður óhugsandi í
Þýskalandi um langa framtíð. Aftur á móti hefur
enginn verið dreginn til saka fyrir Gúlagið; og
ekki verður betur séð en Rússar séu enn eina
ferðina að þoka sér í átt til einhverskonar alræð-
is.
En vönduð réttarhöld yfir Rauðum kmerum í
Kambódíu gætu ekki aðeins haft óhemju þýð-
ingu fyrir þessa hrjáðu þjóð, heldur einnig verið
góð lexía fyrir alþjóðasamfélagið. Eða hvað get-
ur komið í veg fyrir að sagan endurtaki sig?
Sem hún er að mörgu leyti að gera þessi miss-
erin í Darfúr. Hvort sem við köllum það sem þar
á sér stað glæpi gegn mannkyni eða þjóðarmorð,
þá höfum við þar dæmi um fjöldamorð á sak-
lausu fólki, rán, hópnauðganir og aðrar mis-
þyrmingar af verstu tegund; semsé skefjalausa
villimennsku sem gefur Rauðu kmerunum ekk-
ert eftir. Þegar svipað var í uppsiglingu í Kósovó
greip alþjóðasamfélagið í taumana með góðum
árangri. Því hefur það ekki verið gert í Darfúr?
Er siðgæðisvitund alþjóðasamfélagsins sofandi?
Eða er einhver grundvallarmunur á Kósovó og
Darfúr?
Séð hef ég því haldið fram að í Darfúr birtist
rasismi hinna hvítu og kristnu í verki; þeim sé
skítsama um svarta múslíma. Þetta held ég að sé
vitleysa. Skýringar er miklu frekar að leita í mis-
munandi afstöðu til kúgarans. Í Kósóvó átti hann
sér enga nógu volduga vini sem voru reiðbúnir
að styðja hann til verksins. Það var óhætt að ráð-
ast gegn honum. En Súdan er olíuríki sem selur
60% framleiðslu sinnar til Kína gegn stuðningi á
mörgum sviðum, ekki síst hernaðarlegum. Þeir
sem eru að murka lífið úr konum og börnum í
Darfúr gera það með kínverskum vopnum og
geta treyst því að Kína snúist ekki gegn þeim
agið siðgæðisvitund?
Reuters
8.000 hauskúpur 31 ár er liðið síðan Rauðu
kmerarnir tóku völdin í höfuðborg Kambódíu,
Phnom Penh. Þjóðarmorð var framið þar sem
1,7 milljónir Kambódíumanna voru myrtar.
Hauskúpurnar á myndinni eru minnisvarði um
þessa atburði en hann er í Choeung Ek 15 kíló-
metrum suður af Phnom Penh.
Jarðsprengjur Þrjátíu árum eftir að Víetnamstríð-
inu lauk fjölgar fórnarlömbum jarðsprengna enn.
Fólk reynir að hafa í sig og á með því að grafa upp
ósprungnar jarðsprengjur og selja þær í brotajárn
en sú iðja er ekki hættulaus.
Reuters