Lesbók Morgunblaðsins - 03.06.2006, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 3. júní 2006
Í
Hungurvöku er að finna frásögn af
komu Ísleifs Gissurarsonar hingað
til lands, árið 1056, eftir að hann var
vígður biskup fyrstur íslenskra
manna. Þar segir: „Síðan fór Ísleif-
ur byskup þat sama sumar til Ís-
lands og setti byskupsstól sinn í Skálaholti.
Hann hafði nauð mikla á marga vegu í sínum
byskupsdómi fyrir sakir óhlýðni manna.“
Gissur, sonur Ísleifs, tók við
af föður sínum og greinir
Hungurvaka frá því að fyrstu
árin sem hann gegndi emb-
ættinu hafi hann ekki haft
alla jörðina til ábúðar þar eð Dalla móðir hans
vildi búa á sínum hluta landsins meðan hún
lifði. En að henni látinni fékk hann jörðina
alla til umráða og lagði hana og fleiri gæði í
löndum og lausafé til kirkju þeirrar sem hann
hafði látið reisa þar og vígt Pétri postula „ok
kvað á síðan, at þar skyldi ávallt byskupsstóll
vera, meðan Ísland væri byggt ok kristni má
haldast“.
Biskupsstóllinn forni í Skálholti fagnar því
950 ára afmæli á þessu ári en fleiri eru stór-
afmælin á sama vettvangi þar eð biskupsstóll-
inn á Hólum í Hjaltadal fyllir 900 árin á þessu
ári, en fyrsti biskup á Hólum, Jón Ögmunds-
son helgi, tók vígslu árið 1106. Verður ým-
islegt gert til að minnast þessara tímamóta í
hinni merku og oft á tíðum stormasömu sögu
biskupsstólanna. Þessir fornfrægu staðir eru
ekki aðeins samtvinnaðir sögu kristni á Ís-
landi, heldur einnig sögu íslensku þjóðarinnar
um aldir, menntunar hennar, menningu, efna-
hag og samskiptum við umheiminn, svo fátt
eitt sé nefnt. Þar safnaðist saman þekking og
auður og þar af leiðandi vald.
Naut ríkulegs stuðnings
kristnihátíðarsjóðs
Meðal þess sem hæst ber á afmælisárinu er
viðamikið rit um sögu biskupsstólanna, sem
bókaútgáfan Hólar gefur út. Þar er fjallað um
efnið út frá kirkjusögu, menningarsögu, hag-
sögu og félagssögu á tæplega 900 blaðsíðum.
Ritstjóri verksins er dr. Gunnar Kristjánsson,
prestur á Reynivöllum í Kjós. Dr. Jón Þ. Þór,
prófessor, viðraði hugmyndina að slíkri sögu
upphaflega og á kirkjuþingi árið 1999 lagði
Gunnar fram tillögu um ritun slíks verks. Þar
var samþykkt að setja á fót undirbúnings-
nefnd sem starfaði í eitt ár. Tillögur hennar
voru bornar upp á kirkjuþingi 2000.
Vonast var til að kirkjuþing samþykkti að
standa að útgáfunni en það hikaði við og vís-
aði á kristnihátíðarsjóð, sem var stofnaður
sama ár. Gunnar telur helstu ástæðu þeirrar
afstöðu þingsins vera þá að árið 2000 kom út
ritverkið Kristni á Íslandi í fjórum bindum,
sem raunar var kostað af Alþingi. Kirkjuþingi
hafi að öllum líkindum vaxið í augum að ráð-
ast í umfangsmikið verkefni þegar svo
skammt var liðið frá útgáfu fyrrnefndu bók-
arinnar. Þingið skipaði hins vegar ritstjórn,
er í sátu báðir vígslubiskuparnir, séra Bolli
Gústavsson og séra Sigurður Sigurðarson, en
formaður nefndarinnar var dr. Gunnar.
Vegna veikinda séra Bolla leysti dr. Hjalti
Hugason, prófessor í kirkjusögu, hann af
hólmi, en þegar séra Jón Aðalsteinn Baldvins-
son varð vígslubiskup á Hólum tók hann sæti
í nefndinni og Hjalti Hugason varð fræðilegur
ráðgjafi hennar. Á lokasprettinum var Óskar
Guðmundsson, rithöfundur, ráðinn fram-
kvæmdastjóri verksins.
Verkið fékk hæsta styrk úr hugvísinda-
hluta kristnihátíðarsjóðs þegar veitt var úr
honum í fyrsta skipti árið 2001. Síðan hefur
kristnihátíðarsjóður verið helsti stuðnings-
aðili bókarinnar en hún hefur einnig fengið
sem svarar til 10% af framlagi sjóðsins úr
kristnisjóði. Í kjölfarið var gengið til samn-
inga við aðalhöfunda verksins, Guðrúnu Ása
Grímsdóttur, sagnfræðing, sem skrifar yf-
irlitssögu um Skálholtsstól, og Jón Þ. Þór,
sem skrifar yfirlitssögu um Hólastól. Einnig
var samið við nokkra fræðimenn um að skrifa
um einstaka þætti í sögu stól-
anna. Þannig má nefna að Björn
Teitsson magister ritar um jarðir
Hólastóls, Jón Viðar Sigurðsson,
miðaldafræðingur í Osló, fjallar
um samskipti biskupsstólanna
við erlent vald, bæði veraldlegt
og kirkjulegt, dr. Vilborg Auður
Ísleifsdóttir skrifar um afleið-
ingar siðbótarinnar, dr. Gunnar
Kristjánsson fjallar um siðbót-
armenn á Skálholtsstað, Einar
G. Pétursson sagnfræðingur ger-
ir grein fyrir bókaútgáfu á bisk-
upsstólunum, sr. Kristján Valur
Ingólfsson fjallar um helgihald,
sr. Torfi Hjaltalín Stefánsson
fjallar um upplýsingartímann á
biskupsstólunum, Ragnheiður Traustadóttir
fornleifafræðingur skrifar um fornleifarann-
sóknir á Hólum og Mjöll Snæsdóttir, Gavin
Lucas og Orri Vésteinsson fornleifafræðingar
gera grein fyrir fornleifarannsóknum í Skál-
holti og vígslubiskuparnir rita um ástand
Hóla og Skálholts eftir að biskupsstólar voru
fluttir þaðan og brúa bilið til samtímans.
Gríðarlega litrík saga og mikil
„Þótt ótrúlegt megi virðast hefur samfelld
saga biskupsstólanna aldrei verið skrifuð og
þess vegna voru mjög sterk rök fyrir því að
taka hana saman,“ segir séra Gunnar að-
spurður um tilurð verksins. „Einnig hefur átt
sér stað ákveðin endurnýjun á báðum stöðum
eftir að vígslubiskuparnir settust þar að, þar
á meðal margvísleg markviss uppbygging
sem beint hefur kastljósinu að þeim í meira
mæli en fyrr. Saga biskupsstólanna er gíf-
urlega litrík og mikil, enda voru þeir ekki að-
eins kirkjulegar valdamiðstöðvar heldur mikil
menningarsetur, og í reynd höfðu þeir mikil
pólitísk völd. Einnig leggjum við mikla
áherslu á hagsöguna, bæði þá efnahagslegu
undirstöðu sem starfsemi stól-
anna hvíldi á og líka áhrifin af
starfsemi stólanna á ýmsa hag-
sögulega þætti í sögu þjóð-
arinnar. Þess vegna drögum við
mjög vel fram hvaðeina í sam-
bandi við jarðaeign stólanna,
sýnum t.d. fram á hvernig rekst-
ur þeirra fór fram, og sömuleiðis
er fjallað um útgerðina, sem var
einkum mikilvæg í starfsemi
Skálholtsstóls. Það er augljóst
að stólarnir voru gríðarlega um-
fangsmiklir vinnuveitendur og
margir áttu allt sitt undir
rekstri þeirra, á sama hátt og
stólarnir áttu allt sitt undir því
að jarðirnar væru vel setnar og
útgerðin og þær gæfu góðan arð. Stólunum
mætti helst líkja við risafyrirtæki á þess tíma
mælikvarða. Þetta var þaulskipulagt kerfi
sem gekk vel upp. Það kom ánægjulega á
óvart hvað kirkjustólarnir virðast hafa verið
góðir vinnuveitendur. Það varð ekki vart við
teljandi óánægju bændanna, heldur miklu
heldur hið gagnstæða. Stólarnir virðast hafa
verið mjög umburðarlyndir og ekki sótt af-
gjöldin fast þegar illa áraði.
Við beinum einnig sjónum að samskiptum
stólanna við útlönd, en þar gegndu þeir lyk-
ilhlutverki um aldir, enda höfðu flestar nýjar
hugmyndir og stefnur sem komu að utan
fyrst viðdvöl í Skálholti og á Hólum. Þeir
voru tengiliðir við heimsmenninguna, og þá
skipti engu hvort um var að ræða sérstaka
kirkjulega menningarstrauma eða almenna
menningarstrauma og -stefnur frá meg-
inlandinu.“
Er hægt að öðlast skýra mynd af því
hversu áhrifamiklir stólarnir voru í efnahags-
legu tilliti, þ.e. hversu voldugir og auðugir
þeir voru í raun og veru?
„Veldi stólanna stóð hæst á 13., 14. og 15.
öld og þá var mikill glæsibragur yfir þeim.
Við reynum að fara í saumana á veldi og auð-
legð stólanna og veita eins góða mynd af
hinni efnahagslegu undirstöðu stólanna og
unnt er, birtum t.d. kort sem sýnir jarðirnar,
látum fylgja með skrá og lýsingu á þeim, og
gefum hugmynd um hversu mikinn arð þær
gáfu af sér. Sem dæmi má nefna að á fyrri
hluta 16. aldar áttu Hólar rúmlega 350 jarðir,
eða um fjórðung allra jarða í Norðlend-
ingafjórðungi.
En ekki er síður áhugavert að fara heim á
stólana og velta vöngum yfir hvað menn
byggðu á þessum efnahagslega grunni, en þar
kennir margra grasa. Í fyrsta lagi voru reknir
þar skólar, þar sem fram fór menntun presta
og almenn menntun, þarna var stjórn-
unarmiðstöð íslensku kirkjunnar, bókaútgáfa
og fleira, ásamt gríðarlega umfangsmiklum
búrekstri. Fleira má tína til og í grein Vil-
borgar Auðar Ísleifsdóttur, sagnfræðings,
sem kynnt hefur sér sérstaklega siðbótartím-
ann, þegar efnahagsleg undirstaða stólanna
hrynur samfara því að jarðeignirnar fara und-
ir Danakonung, er bent á að um leið hrynur
mjög mikilvægt velferðarkerfi fyrir þjóðina.
Þannig kemur í ljós að stólarnir voru að vissu
leyti sambærilegir við nútíma ríkisvald, hvað
lýtur að velferðarmálum. Þangað gátu menn
sótt margvíslega aðstoð þegar á bjátaði.“
Biskuparnir lifðu ekki
við óhóf og spillingu
En ríkti almennt ráðdeild, heiðarleiki og
skynsemi í umsýslan stólanna á þessum miklu
fjármunum seinustu aldir fyrir siðaskiptin?
„Þetta er mjög áhugaverð og réttmæt
spurning. Athuganir fræðimannanna sem
skrifa í bókina, hvort sem um er að ræða
textaheimildir eða fornleifarannsóknir, benda
ekki til þess að biskuparnir hafi lifað í nokkr-
um lúxus, eða að þar hafi menn lifað í óhófleg-
um munaði. Þeir spillingartímar sem settu
mark sitt á kirkjuna á meginlandinu á 15. öld
og við upphaf þeirrar 16. – eins og alþekkt er
þegar leiðtogar kirkjunnar lifðu víða í vellyst-
ingum og ofgnótt á hnignunarskeiði sem
leiddi m.a. til siðbótar Lúthers – þeirra gætir
ekki hér á landi. Menn reyndu vissulega að
sitja stólana með reisn og þeirri sæmd sem
þeim hæfði og standa vel að málum, eins og
vera ber þegar um svo öflugar miðstöðvar er
að ræða, en engar vísbendingar eru um alls-
nægtir eða óhóf. Þvert á móti áttu stólarnir
oft í vök að verjast, ekki síst eftir siðbótina.
Nefna má í því sambandi Jón Vídalín, sem
varð biskup í Skálholti árið 1698. Hann sýndi
ákaflega mikla andlega reisn og var nokkurs
konar andlegur faðir þjóðarinnar, ekki bara á
eigin æviskeiði heldur um tvær aldir á eftir,
en bjó við fjárhagslegt mótlæti og allt að því
skort þegar hart var í ári.
Einnig má nefna hugsjónamenn á borð við
Þorlák helga og Guðmund góða sem lifðu
nánast algjörlega við fátækt og allsleysi, hinn
síðarnefndi líktist einna helst betlimunki sem
ekkert átti. Einnig má nefna að biskuparnir
höfðu miklum skyldum að gegna, þar á meðal
eftirlitsskyldum, og voru vísitasíur þeirra
mjög útgjaldasamar. Þeir þurftu einnig að
bera margvíslegan kostnað vegna jarðanna og
reksturs stólanna. Reksturinn kostaði því
mikið en tekjur voru lengst af góðar. Slæmt
árferði gat höggvið stórt skarð í tekjustofna
biskupsstólanna, enda gáfu jarðirnar ekki það
sama af sér þegar illa áraði og þegar vel viðr-
aði. Sama máli gegndi um útgerðina. Bisk-
upsstólarnir höfðu sömuleiðis náin tengsl við
klaustrin, og þar var ekki auðlegð fyrir að
fara þótt klaustrin þyrftu vitanlega sitt til að
standa undir rekstri.
Sumir biskupar voru þó auðugir af jörðum
og þá standa þrír upp úr, Brynjólfur Sveins-
son, Guðbrandur Þorláksson og Jón Arason.
En allir voru þeir mjög öflugir menn, aðsóps-
miklir einstaklingar og sterkir biskupar.
Segja má að auður þeirra hafi skilað sér í af-
reksverkum á sviði trúar og menningar sem
varð þjóðinni til varanlegs gagns.“
Fer bókin ofan í áhuga hins veraldlega afls
á auði kirkjunnar í aðdraganda siðaskipta og
upptöku eigna sem verður í kjölfar þeirra?
„Já, við förum talsvert í saumana á þeim
málum, einkum gerir Vilborg Auður Ísleifs-
dóttir það í fyrrnefndri ritgerð sinni. Þetta
var mikil sorgarsaga, ekki bara fyrir kirkjuna
Miðstöðvar valds, trú
Nýverið lauk ritun Sögu biskupsstólanna í
Skálholti og á Hólum og kemur hún út í
tengslum við stórafmæli þeirra, sá fyrrnefndi
er 950 ára á þessu ári og hinn síðarnefndi 900
ára. Þetta er veigamikið rit þar sem farið er
ofan í kjölinn á þessum valdamiklu mið-
stöðvum trúar og menningar. En pólitísk
völd þeirra voru líka mikil og auðlegðin með
ólíkindum. Stólarnir höfðu því ekki aðeins
áhrif á trúarlíf þjóðarinnar heldur líka á ver-
aldlega þætti og hagsögulega, atvinnumál,
stjórnsýslu og efnahagsmál.
Eftir Sindra
Freysson
sindrifreysson-
@hotmail.com
Gunnar Kristjánsson
Skálholtsdómstóll „Í kafla Guðrúnar Ásu Gríms-
dóttur um Skálholt og vísitasíuferðir Brynjólfs
biskups Sveinssonar kemur í ljós að fáir svöruðu
kalli um að koma til kirkju þegar biskup vísiter-
aði, jafnvel aðeins fáeinar hræður.“