Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.2006, Blaðsíða 6

6 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. ágúst 2006
G
uðni Elísson er dálkahöfundur í
Lesbók Morgunblaðsins.
Hann er dósent í bókmennta-
fræði við Háskóla Íslands og
er kynntur á þann veg á vef-
síðu skólans, að hann kenni
bókmenntakenningar, rómantísku stefnuna,
enskar 19. aldar bókmenntir, hrollvekjur,
kvikmyndafræði, aðlaganir og rökkurmyndir.
Rannsóknarsviðum hans er lýst á þennan
veg: Bókmenntakenn-
ingar, rómantíska stefn-
an, enskar 19. aldar bók-
menntir, íslensk nýrómantík, íslenskar
samtímabókmenntir og hrollvekjur. Jafn-
framt hefur Guðni lagt stund á kvikmynda-
fræði og skrifað um aðlaganir, hrollvekjur og
rökkurmyndir.
Í Lesbókina skrifar Guðni um málefni líð-
andi stundar og er honum uppsigað við sjón-
armið okkar sjálfstæðismanna. Margt af því,
sem hann skrifar um stjórnmál, er frekar
gamaldags og skrýtið, eins og ég hef vikið að
hér á síðunni. Má þar meðal annars rifja upp
þessa klausu úr pistli mínum frá 24. sept-
ember 2005: „Ég veit ekki innan hvaða stjórn-
málaflokks Guðni Elísson vinnur að því að
móta flokkspólitíska listastefnu – sjónarmið
Guðna eru verri en gamaldags og þau eiga
ekkert skylt við eðlilegt hlutverk stjórn-
málaflokka við stefnumörkun í menningar-
málum.“ Ég tók einnig upp hanskann fyrir
Jakob F. Ásgeirsson, þegar Guðni veittist að
honum, og má lesa um það í pistli hér á síð-
unni frá 24. janúar 2004.
Í Lesbókinni laugardaginn 29. júlí tekur
Guðni upp málsvörn fyrir vinstrisinna í tilefni
af grein minni um kalda stríðið í Lesbókinni
22. júlí, sem ég ritaði að beiðni umsjón-
armanns hennar. Í greininni velti ég fyrir
mér, hvort umræðuhefðin hefði í raun tekið
breytingum frá því á tímum kalda stríðsins og
nefndi fimm dæmi því til stuðnings, að svo
væri líklega ekki. Nafngreindi ég nokkra ein-
staklinga til sögunnar í þessum fimm dæmum
en dró engan þeirra í pólitískan dilk og
kenndi þá hvorki við vinstrimennsku né ann-
að heldur lét orð þeirra sjálfra tala.
Guðni Elísson telur sig hins vegar geta les-
ið þessa alhæfingu út úr texta mínum: „Björn
Bjarnason segir að í skrifum vinstri sinnaðra
menntamanna eimi enn eftir af yfirlæti, stíl-
brögðum og ofsa, fremur en málefnalegum
rökum.“ Þegar grein mín er lesin sést, að
Guðni bætir þessum orðum inn í texta minn:
„í skrifum vinstri sinnaðra menntamanna“.
Ég hafði ekki hugmyndaflug til að telja þá
þrjá einstaklinga, sem ég nefndi til sögunnar í
þessum kafla greinar minnar til vinstri sinn-
aðra menntamanna, þótt Guðni telji þá til
þess hóps manna.
Eftir að hafa gert mér upp alhæfða skoðun
á þessum mönnum segir Guðni: „Ég hefði
haldið að slíkar lyndiseinkunnir væru per-
sónubundnar og get illa fellt mig við þá hug-
mynd að þær stjórnmálaskoðanir sem við-
urkenndar eru í lýðræðisríkjum stýri hátterni
fólks á þann djúpstæða hátt sem Björn gefur
til kynna.“ Ég er sammála þessum orðum
Guðna, enda var ég ekki að fjalla um stjórn-
málaskoðanir neins hóps manna, þegar ég
vitnaði í þrjá nafngreinda einstaklinga í grein
minni og ég gat mér ekki einu sinni til um
stjórnmálaskoðanir þeirra. Það er Guðni El-
ísson, sem kýs að gera þá að fulltrúum
vinstrisinnaðra menntamanna – hann segir
raunar einnig, að ég hafi túlkað gagnrýni
hans á Jakob F. Ásgeirsson „sem pólitíska
árás vinstri sinna“. Mér er spurn: Hvar gerði
ég það?
Eftir þessar útlistanir fellir Guðni Elísson
þennan dóm: „Með því að ofurselja mannlega
hugsun hinu pólitíska múlbindur Björn um-
ræðuna á gamalkunnum nótum.“
Í stuttu máli sýnist mér þessi nýjasti pistill
Guðna Elíssonar enn sanna kenningu mína
um, að umræðuhefðin hafi ekkert breyst.
Guðni kýs að snúa út úr orðum mínum og
nota síðan útúrsnúninginn til að gjaldfella
grein mína á þeim forsendum, að hún sé
ómarktæk vegna þess að ég fjalli um menn og
málefni á flokkspólitískum grunni – hann og
aðrir séu af öðru sauðahúsi og síðan birtist
gamalkunnugt yfirlæti gagnvart stjórn-
málamönnum í þessum orðum: „Öll gagnrýni
verður marklaus vegna þess að í henni búa
pólitísk sjónarmið þegar nánar er skoðað.
Slíkar forsendur koma stjórnmálamönnum ef-
laust vel, en samfélagsumræðan skaðast fyrir
vikið. Svo telja menn hægri, vinstri, hægri,
vinstri. Er ekki kominn tími til að ýta þessari
pólitísku bókhaldshugsun út úr almennri um-
ræðu?“
Ég get upplýst Guðna um, að ég var ekki
með neitt pólitískt bókhald í huga, þegar ég
ritaði grein mína fyrir Lesbókina. Ég leyfði
mér það eitt að vitna í samtímaummæli til að
leggja mat á það, hvort í raun hefði orðið
breyting á opinberri umræðuhefð.
Guðni veltir fyrir sér þessum orðum mín-
um: „Í stað þess að verja hagsmuni stórveldis
gætir þess helst, að menn telji sig þurfa að
halda fram málstað stórfyrirtækja til að bæta
mannlífið á Íslandi.“ Og Guðni spyr: „Telur
Björn forystusveit Sjálfstæðisflokksins sæta
árásum þeirra svokölluðu vinstri manna sem
áður studdu Sovétríkin en styðja nú Baugs-
veldið? Ætti það ekki fremur að vera mark-
mið slíkra manna að þjóðnýta Baug í al-
mannaþágu?“
Ég segi hvergi, að hinir sömu verji hags-
muni stórfyrirtækja og vörðu hagsmuni Sov-
étríkjanna á sínum tíma. Ég segi hins vegar,
að nú gæti þess helst „að menn telji sig þurfa
að halda fram málstað stórfyrirtækja til að
bæta mannlífið á Íslandi“. Vilji Guðni átta sig
á því, hvað býr að baki þessum orðum mínum,
bendi ég honum til dæmis á hina frægu Borg-
arnesræðu, sem Ingibjörg Sólrún Gísladóttir,
forsætisráðherraefni Samfylkingarinnar,
flutti í aðdraganda þingkosninganna árið
2003.
Lokadæmið, sem ég tók um umræðuhefð-
ina, var þetta:
„Ofsafengin og ósanngjörn viðbrögð við
ævisögu Halldórs Laxness eftir Hannes
Hólmstein Gissurarson. Hannes var sagður
„boðflenna“ í menningarlegu samfélagi, sem
taldi sig ekki þurfa að þola slíka gesti.“
Orðið „boðflenna“ sótti ég í kvöldfréttir
hljóðvarps ríkisins klukkan 18.00 laugardag-
Málsvörn fyrir vinstrisinna
Björn Bjarnason svarar Fjölmiðlapistli
Guðna Elíssonar úr síðustu Lesbók, en þar
fjallaði Guðni um grein Björns vikunni áður, í
greinaflokki Lesbókar um kalda stríðið.
Þessi pistill birtist fyrst á vef Björns 21. júlí.
Eftir Björn Bjarnason
björn@centrum.is
Björn Bjarnason, dóms- og kirkju-málaráðherra, er ekki ánægðurmeð mig þessa dagana. Í fjöl-miðlapistli mínum „Heptú vinstri
snú“ gagnrýni ég hann fyrir pólitíska bók-
haldshugsun í grein sinni „Undan köldu
stríði“ en því hafnar hann harðlega í svarinu
„Málsvörn fyrir vinstrisinna“ á heimasíðu
sinni: „Ég segi enn og aftur: Málsvörn
Guðna Elíssonar fyrir vinstrisinna í Lesbók
Morgunblaðsins 29. júlí 2006 staðfestir, að
umræðuhefðin hefur ekki breyst frá því á
tímum kalda stríðsins,
hvað sem líður pólitískum
skoðunum. Upp á mig
snýr Guðni með útúrsnúningi, að ég vilji „of-
urselja mannlega hugsun hinu pólitíska““
(sjá: http://www.bjorn.is/pistlar/nr/3643).
Ágæti lesandi. Staldraðu við og lestu setn-
ingar Björns aftur. Hann segir: Guðni El-
ísson snýr út úr í málsvörn sinni fyrir
vinstrisinna og segir mig vilja ofurselja
mannlega hugsun hinu pólitíska. Ummælin
éta sig upp og opinbera þá áráttu sem þau
afneita, þá eilífu pólitísku flokkadrætti sem
Björn Bjarnason stundar. Grein mín var
ekki málsvörn fyrir vinstrisinna. Hún var
ekki heldur málsvörn fyrir hægrisinna. Hún
var einfaldlega ósk um að ráðherra léti af
því að hengja pólitíska merkimiða á allt og
alla í samtímanum. Af svari Björns má ætla
að hann ráði einfaldlega ekki við sig því
hann opinberar það sem honum er svo í mun
að afneita. Það afrekar hann að gera í lyk-
ilsetningum varnar sinnar.
Ekki benda á mig
segir ráðherrann
Ég ætla að leyfa Birni að hafa orðið eins
mikið og mögulegt er í þessari svargrein
minni, svo að ekki sé hætta á að ég snúi út
úr orðum hans eða falsi þau á einhvern hátt
eins og hann segir mig hafa gert. Björn seg-
ir: „Í Lesbókinni laugardaginn 29. júlí tekur
Guðni upp málsvörn fyrir vinstrisinna í til-
efni af grein minni um kalda stríðið í Les-
bókinni 22. júlí, sem ég ritaði að beiðni um-
sjónarmanns hennar. Í greininni velti ég
fyrir mér, hvort umræðuhefðin hefði í raun
tekið breytingum frá því á tímum kalda
stríðsins og nefndi fimm dæmi því til stuðn-
ings, að svo væri líklega ekki. Nafngreindi
ég nokkra einstaklinga til sögunnar í þess-
um fimm dæmum en dró engan þeirra í póli-
tískan dilk og kenndi þá hvorki við vinstri-
mennsku né annað heldur lét orð þeirra
sjálfra tala. Guðni Elísson telur sig hins veg-
ar geta lesið þessa alhæfingu út úr texta
mínum: „Björn Bjarnason segir að í skrifum
vinstri sinnaðra menntamanna eimi enn eftir
af yfirlæti, stílbrögðum og ofsa, fremur en
málefnalegum rökum.“ Þegar grein mín er
lesin sést, að Guðni bætir þessum orðum inn
í texta minn: „í skrifum vinstri sinnaðra
menntamanna“. Ég hafði ekki hugmynda-
flug til að telja þá þrjá einstaklinga, sem ég
nefndi til sögunnar í þessum kafla greinar
minnar til vinstri sinnaðra menntamanna,
þótt Guðni telji þá til þess hóps manna.“
Björn Bjarnason segist ekki draga í póli-
tíska dilka, en kallar þó grein mína áfram
málsvörn fyrir vinstrisinna. Hann segir enn-
fremur að ég bæti inn í texta hans orðunum
„í skrifum vinstri sinnaðra menntamanna“
sem vissulega er ámælisvert sé það satt.
Þetta er þó dæmi um þá ónákvæmni í orða-
vali sem Björn gerir sig svo oft sekan um.
Setningin sem Björn vitnar í er ekki bein til-
vitnun í hann heldur endursögn mín á heilli
efnisgrein Björns þar sem ég dreg saman
inntak hennar. Svo að ekkert fari á milli
mála ætla ég nú að birta í heild sinni þann
kafla Björns í greininni „Undan köldu
stríði“ sem ég fjallaði sérstaklega um í pistli
mínum í síðustu viku:
„Á tímum kalda stríðsins gætti þess, að
vinstrisinnaðir menntamenn töldu sig oft
hafa undirtökin í umræðunum og flíkuðu
þeir því jafnvel, að þeir væru í senn gáfaðri
og meiri Íslendingar en andstæðingar
þeirra. Þótti þeim ekki lítils virði að vera í
liði með nóbelsverðlaunahafanum Halldóri
Laxness í þessum átökum, á meðan hann lét
þau sig skipta. Enn eimir eftir af slíku yf-
irlæti í opinberum umræðum hér og til-
raunum til að beita frekar stílbrögðum og
ofsa en málefnalegum rökum, þegar örygg-
ismál þjóðarinnar ber á góma. Þegar litið er
á samtímaátök má nefna:
1. Orðaleppum er enn beitt. Eftir að ég
hafði kynnt matsskýrslu sérfræðinga Evr-
ópusambandsins í hryðjuverkavörnum var
ég kallaður „laumufasisti“ af Þráni Bertels-
syni og „hægriöfgamaður“ af Guðmundi
Steingrímssyni dálkahöfundum Fréttablaðs-
ins.
2. Andúð á Bandaríkjunum. Í nýlegri
blaðagrein segir Eiríkur Bergmann Ein-
arsson, forstöðumaður Evrópufræðaseturs
Viðskiptaháskólans á Bifröst, Bandaríkin
hafa „svo gott sem breyst í lögregluríki“.
3. Leitast er við að grafa undan trausti í
garð stjórnvalda með ómaklegum árásum á
ríkislögreglustjóra og starfsmenn embættis
hans.
4. Fámennur hópur forystumanna sætir
árásum þeirra, sem þola illa ríkjandi ástand.
Í stað þess að verja hagsmuni stórveldis
gætir þess helst, að menn telji sig þurfa að
halda fram málstað stórfyrirtækja til að
bæta mannlífið á Íslandi.
5. Ofsafengin og ósanngjörn viðbrögð við
ævisögu Halldórs Laxness eftir Hannes
Hólmstein Gissurarson. Hannes var sagður
„boðflenna“ í menningarlegu samfélagi, sem
taldi sig ekki þurfa að þola slíka gesti.“
Hvar er punkturinn?
Lesandi hefur nú séð kaflann sem ég gerði
að umræðuefni. Skoðum fyrst efnisgreinina
sem ég endursagði svo ranglega samkvæmt
Birni. Í fyrstu málsgreininni segir Björn
vinstrisinnaða menntamenn á tímum kalda
stríðsins oft hafa talið sig hafa undirtökin í
umræðunum og þeir hafi jafnvel flíkað því
að vera í senn gáfaðri og meiri Íslendingar
en andstæðingar þeirra. Í næstu málsgrein
segir hann að þeim (þ.e. vinstrisinnuðum
menntamönnum) hafi ekki þótt lítils virði að
„vera í liði með nóbelsverðlaunahafanum
Halldóri Laxness í þessum átökum, á meðan
hann lét þau sig skipta“. Svo segir Björn:
„Enn eimir eftir af slíku yfirlæti í opinber-
um umræðum hér og tilraunum til að beita
frekar stílbrögðum og ofsa en málefnalegum
rökum.“ Enn eimir eftir af slíku yfirlæti og
ofsa. Hjá hverjum? Samkvæmt Birni er
hann hér hættur að ræða menntamenn, tek-
ur ekki pólitíska flokkaskiptingu í mál og
fjallar ekki um „stjórnmálaskoðanir neins
hóps manna“.
Einn punktur skilur í sundur setning-
arnar. Aðeins einn punktur skilur í sundur
kalda stríðið og brotthvarf Björns frá póli-
tískri flokkunarfræði. Samkvæmt nýrri út-
skýringu dómsmálaráðherra á kaflanum
eimir enn eftir af yfirlæti því og ofsa sem
fyrr mátti sjá hjá vinstrisinnuðum mennta-
mönnum, en nú er það að finna hjá ýmsum
einstaklingum sem ómögulegt er að flokka á
nokkurn hátt. Þessir einstaklingar eru á
ýmsum aldri og þá má finna í öllum stjórn-
málaflokkum og í ólíkum stéttum samfélags-
ins. Yfirlýst sinnaskipti dóms- og kirkju-
málaráðherra hverfast um einn punkt.
Vinstra megin við punktinn er kalda stríðið í
fullum gangi. Hægra megin við punktinn má
finna ópólitíska umfjöllun um umræðuhefð
samtímans. Ég verð að viðurkenna að ég sé
varla punktinn.
En af hverju eru þá dæmin sett fram í
grein um kalda stríðið og í samhengi þess?
Ef tilgangur Björns var sá sem hann segir,
að ræða vankanta á íslenskri umræðuhefð
samtímans óháð pólitískum flokkadráttum
kalda stríðsins, er þessi framsetning klaufa-
leg af hans hálfu. Átökin í samfélagsumræð-
unni má líka rekja miklu lengra aftur en til
kalda stríðsins. Á síðari hluta 19. aldar voru
þau t.a.m. miklu harðari en þau eru nú.
Segir Björn satt?
Reyndar er erfitt að sjá hvernig dæmi
Björns Bjarnasonar um samtímaátök gefa
til kynna að hann hafi látið af pólitískum
dilkadrætti. Fyrsta dæmið snýst um orða-
leppa gagnrýnenda hans Guðmundar Stein-
grímssonar og Þráins Bertelssonar, og
dæmin sem Björn velur eru „laumufasisti“
og „hægriöfgamaður“ sem auðvitað er ætlað
að sýna vinstrisinnuð sjónarmið (langa upp-
talningu á ruddalegum orðaleppum Þjóðvilj-
ans má finna í greininni). Um þetta sagði ég
í pistli mínum: „Ég sé illa hvað umræða um
hryðjuverkavarnir segir okkur um vinstri-
stefnu í samtímanum. Kommúnistar voru
mjög uppteknir af öryggismálum og rök
með eða á móti leynilegri eftirlitsmiðstöð má
auðveldlega hefja yfir pólitíska flokkadrætti.
Og varla telur Björn dónaskap sérstakt ein-
kenni á tungutaki svokallaðra vinstri-
manna?“
Annað dæmið snýst um meinta andúð Ei-
ríks Bergmanns á Bandaríkjunum. Björn
ræðir óvild vinstrimanna til Bandaríkjanna
á tímum kalda stríðsins ítarlega annars
staðar í grein sinni „Undan köldu stríði“:
„Hvað sem því líður er víst, að deilur á inn-
lendum vettvangi snerust oft upp í inn-
antómt karp og slagorðaflaum eða ofsa-
fengna NATO- og Bandaríkjaóvild.
Samanburðarfræði sósíalista í uppgjöri á
milli risaveldanna byggðist á því að sanna,
að Bandaríkin væru að minnsta kosti ívið
verri en Sovétríkin.“ Að mati ráðherra er
síðara dæminu um andúð á Bandaríkjunum
aftur á móti á engan hátt ætlað að varpa
ljósi á vinstrisinnuð sjónarmið Eiríks Berg-
manns. Björn hefur þó áður sett ummæli Ei-
ríks um George W. Bush í slíkt samhengi í
pistli um varnarsamstarf Íslands og Banda-
ríkjanna (21.2.2004). Björn segir þau minna
„á það, hvernig vinstrisinnar töluðu um Ro-
nald Reagan á tímum kalda stríðsins, þegar
þeir töldu hann hina mestu ógn við heims-
frið“.
Birni er mjög í mun að lesandinn viti að
honum kom aldrei til hugar að kenna Guð-
mund, Þráin eða Eirík við vinstrihugsun og
Hægri, vinstri, hægri, vinstri
Eftir Guðna Elísson
gudnieli@hi.is
Er Björn Bjarnason
hlutlaus um-
ræðugreinandi?