Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.2006, Blaðsíða 10

10 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. ágúst 2006
F
lokkurinn sem var valinn kallast
bókmenntir. Kannski sérðu eft-
ir valinu en þú leggur samt allt
undir og spurningin birtist á
þrívíðum fleti. Nú er um að
gera að einbeita sér og gleyma
sjónvarpsmyndavélunum sem einblína á þig,
sérstaklega þeirri sem starir líkt og vonsvikið
foreldri, og hugsa um spurn-
inguna. Þú verður að nafn-
greina skáldverk. Efnistökin
hljóma kunnuglega. Þér hlýnar
meðan öryggistilfinning læðist
um kroppinn. Spurningin gæti í raun ekki verið
einfaldari. Þú þekkir þessa skáldsögu og það
eina sem þú þarft að gera er nefna hana og höf-
undinn. Þú ert sama og kominn í höfn.
Bókarlýsingin sem birtist á fletinum hljómar
svona:
Söguhetja bókarinnar er hámenntaður og
menningarlega sinnaður karlmaður, miðaldra.
Sagan er sögð í formi endurlits. Þegar hún
hefst er söguhetjan að líta um öxl. Sögumaður
er að rifja upp ástarsamband sem vekur
hneykslan hjá lesandanum og varpar aðstand-
endum í glötun. Það á ekki síður við um viðfang
þrárinnar en glæpsamlega aðalsöguhetjuna.
Umhverfi og sögusvið frásagnarinnar rammar
þessa örlagaleið.
Enn sem komið er má kannski finna ákveðna
tvíræðni, ef ekki hreina margræðni í lýsingunni,
en það breytist innan skamms.
Í raun má segja að frásögnin hefjist þegar
sögumaðurinn, sem hér er á ferðalagi fjarri eig-
in heimaslóðum, verður sér úti um herbergi að
leigu hjá fjölskyldu sem hann ekki þekkir. Valið
á húsnæði er að mestu leyti handahófskennt, en
þó ekki að fullu. Sögumaður kann í fyrstu illa að
meta húsmóðurina, svo mjög reyndar að hann
hefur þegar ákveðið að húsnæðið komi ekki til
greina sem dvalarstaður, en um leið og hann
skipuleggur áform sín um hraðskreiða, óút-
skýrða og ókurteisa brottför birtist heimasæt-
an, líkt og draumsýn hafi tekið við af veru-
leikanum. Okkar ágæti en varhugaverði
sögumaður sér eitthvað sem hann vart trúir, við
honum blasir hámark kvenlegrar fegurðar,
ósagt og ósnert loforð um ævintýri og ánægju.
Og hér skýtur siðferðilegt vandamál upp koll-
inum. Hið upphafna nautnarfley er barnung
dóttir leigusalans. Þetta er ekki einu sinni sið-
ferðilegt vandamál. Hér er um bannhelgi að
ræða, sennilega er lögbrot í smíðum.
Hvert er svarið?
En hér og hvergi annars staðar vill sögumaður
vera. Leigusalinn er kannski ekki mjög sjarm-
erandi, dálítið uppáþrengjandi ef maður er al-
veg hreinskilinn, og húsnæðið gæti verið betra.
Sitthvað annað vegur þó upp á móti augljósum
ókostunum. Hinn ónefndi sögumaður verður
ástfanginn af dóttur leigusalans, hinu forboðna
viðfangi og þrátt fyrir aldursmuninn, þá stað-
reynd að heimasætan er aðeins barn að aldri,
gerast þau að lokum „elskendur“. Sagan er þó
frekar harmræn. Stúlkan deyr undir lokin og
sögumaður, særður af kynnum sínum, situr ein-
samall eftir. Sagan dregur nafn sitt af stúlk-
unni, en hún heitir Lólíta.
Klippt er yfir í sjónvarpssal. Ljósin verða
skærgul. Nú er að duga eða drepast en svarið
er reyndar svo afskaplega augljóst að þér finnst
varla taka því að framkalla orðin. Kannski dug-
ar að veifa bara hendinni.
Mikil ósköp. Við, eða sum okkar, þekkjum
ágætlega áðurnefnda sögu. Um er að ræða víð-
fræga bók, hálfrar aldar gamla, sem auk þess
hefur verið kvikmynduð oftar en einu sinni. Á
sama tíma og nafn stúlkunnar, Lólíta, gæti ekki
hringt stærri eða háværari bjöllum hringjum
við svarbjöllunni og nefnum höfundarnafnið og
bókarnafnið sem beðið var um; höfund bókar
sem ber nafn sem breyttist í heimsþekkt lýsing-
arorð. Bókin heitir Lolita og hún var skrifuð af
Vladimir Nabokov, því þverþjóðlega viðundri
sem ættir rak til efstu stétta rússnesks sam-
félags fyrir byltinguna 1917 en breyttist í kjöl-
far hennar í fátækan heimsflakkara. Bókin kom
út um miðjan sjötta áratuginn. Erfitt er reynd-
ar að nefna ákveðið ártal í því samhengi þar
sem bókin kom út á ólíkum tímum í ólíkum
löndum, fyrst þó í Frakklandi.
Ofdrambi fylgir fall. Þessi gömlu sannindi
gera vart við sig og við reynumst hafa rangt
fyrir okkur. Við drúpum höfði. Getur verið að
ekki sé um Lólítuna hans Nabokovs að ræða?
Í skammarlegu tómarúmi, djúpi ósigursins, í
beinu sjónmáli hins vonsvikna foreldris er okk-
ur bent á að höfundur sögunnar sem um ræðir,
sem kom út árið 1916 en ekki á sjötta áratugn-
um, sé Þjóðverjinn Heinz von Lichberg. Enn
sem komið er kemur Vladimir Nabokov málinu
ekki við. Við höfðum að vísu rétt fyrir okkur
varðandi titilinn. Sagan heitir Lólíta. En það er
skammgóður vermir. Um smásögu er að ræða,
ekki skáldsögu eins og við héldum. Áhugalaus
ljósin slokkna. Við erum ekki lengur í sjónvarp-
inu.
Þetta eru óvæntu fréttirnar sem Michael Ma-
ar færir okkur í nýlegri bók sinni The Two Loli-
tas. Skáldsaga Nabokovs er að sjálfsögðu vel
þekkt en færri vita að eldri smásaga er til eftir
annan höfund, áðurnefndan von Lichberg, sem
gengur undir sama nafni, Lólíta, og svipar all-
verulega til skáldsögunnar frægu hvað efnistök
varðar. Hvernig skal þá bregðast við ósigrinum
í spurningarkeppninni? Er hið sígilda bók-
menntaverk Nabokovs, ein þekktasta og virt-
asta skáldsaga tuttugustu aldarinnar, einhvers
konar eftirherma af öðru, nær alveg óþekktu
verki? Þetta eru, svo gripið sé til gamalla og
góðra máltækja, sögulegar fréttir.
Skáld, njósnari, áhrifavaldur
Heinz von Eschwege-Lichberg lést árið 1951 og
bjó hann alla sína tíð í Þýskalandi, ef frá eru
skilin styrjaldarár. En það var árið 1916 sem
hann gaf út smásagnasafnið Bölvun Gioconda
(en La Gioconda er annað nafn hins þekkta mál-
verks eftir Leonardo da Vinci, Mona Lisa). Bók
þessi vakti enga sérstaka athygli þegar hún
kom út og féll að lokum í gleymskunnar dá en í
þeim myrka heimi myndi hún vafalaust enn
dvelja ef ein smásagan væri ekki einmitt kynnt
til sögunnar undir nafninu Lólíta og færði okk-
ur sögufléttu sem að mörgu leyti er afskaplega
keimlík grunnfrásögn samnefndrar skáldsögu
Nabokovs.
Heinz von Lichberg átti að vísu ekki sérlega
blómlegan rithöfundarferil og var ávallt þekkt-
ari sem blaðamaður en rithöfundur, enda þótt
metnaður hans hafi sannarlega beinst að síð-
arnefnda sviðinu. Árið 1926 var hann meðferðis
í flugi Zeppelin-loftfarsins yfir Atlantshafið og
lýsti von Lichberg þeirri reynslu í bókinni Ze-
peilin-ferð umhverfis heiminn, og reyndist það
vinsælasta bók ferilsins. En þar sem um heldur
blaðamannslega bók var að ræða varð hún ekki
til að auka orðspor hans sem skapara fag-
urbókmennta. Þegar fram liðu stundir gaf hann
vonir um slíkt upp á bátinn. Umbreytingar voru
líka að eiga sér stað í Þýskalandi, nýtt stjórn-
málaafl kom um þessar mundir fram á sjón-
arsviðið sem lofaði þjóðinni nýjum og betri tím-
um. Von Lichberg átti eftir að gegna
smávægilegu en samt örlagaríku hlutverki í
nýju Þýskalandi þjóðernissósíalismans.
Önnur ástæða fyrir því að höfundarnafn von
Lichbergs er núorðið lítt þekkt og hefur jafnvel
verið bælt í þýskri bókmenntasögu er einmitt
sú staðreynd að hann gerðist flokksbundinn
nasisti. Skrif hans um Hitler og Þriðja ríkið eru
vandræðaleg þegar þau eru lesin í dag, svo ekki
sé meira sagt. Von Lichberg gerir sitt besta til
að skapa ljóma umhverfis persónu Hitlers og
foringjadýrkunin er framsett í fjólubláum og
væmnum prósastíl. Von Lichberg var ljóslega
sanntrúaður, hugsar lesandi þegar hann rennir
í gegnum lýsingar höfundarins á upphöfnu eðli
der Führer, en slíkur bakgrunnur var vitanlega
ekki til þess fallinn að festa menn í sessi í þýsk-
um menningarheimi á eftirstríðsárunum. Þess
má reyndar líka geta að meðan á seinni heims-
styrjöldinni stóð starfaði Lichberg sem njósnari
í þágu Þjóðverja en frekar lítið er vitað um hvað
hann nákvæmlega hafði fyrir stafni í því emb-
ætti, utan við það að hann dvaldist löngum í Pól-
landi árið 1943.
Skáld, blaðamaður og njósnari
Lichberg var ljóslega ekki við eina fjölina felld-
ur og samband Nabokovs við ritverk hans virð-
ist vera enn ein ráðgátan. Í því sambandi er
reyndar sú staðreynd að þeir voru sam-
tímamenn og búsettir í Berlín á millistríðs-
árunum, og stunduðu þar ritstörf, athyglisverð.
Maar bendir til að mynda á hvernig bók-
menntaáhugamenn þessa tíma áttu sér að
mörgu leyti sameiginlegar veiðilendur, ef svo
má að orði komast, og kynntust þannig í gegn-
um útbreiðslu verka sinna, jafnvel þótt ekki hafi
verið um persónuleg kynni að ræða. Ákveðin
tímarit voru lesin af rithöfundakreðsunni og
þegar einhver vakti athygli var bókmenntakerf-
ið nægilega smá- og samvaxið til að ekki hafi
verið óhugsandi að menn eins og Nabokov og
von Lichberg hafi vitað hvor af öðrum, en rök-
semdarfærsla Maars um textatengsl milli smá-
sögu von Lichbergs og skáldsögu Nabokovs
hvílir vitanlega á því að sá síðarnefndi hafi
þekkt til hins fyrrnefnda. Þess má geta að Maar
nefnir vissulega til sögunnar möguleikann á því
að um einskæra tilviljun sé að ræða, en hafnar
honum fljótlega eins og skiljanlegt er, líkindin
milli umræddra Lólítu-texta eru of mikil til þess
að um tilviljun geti verið. Nánar verður hins
vegar vikið að kenningum Maars um texta-
tengsl hér að neðan.
Dvöl í Þýskalandi
Nabokov bjó og hafðist við í Berlín frá því á
öndverðum þriðja áratugnum fram til þess að
seinni heimsstyrjöldin braust út, en þá flúði
hann til Frakklands og síðan til Bandaríkjanna
þar sem hann settist að um nokkuð langt skeið
áður en hann sneri á ný til Evrópu. Sá tími sem
Nabokov dvaldist í Berlín er reyndar af-
skaplega áhugaverður en nokkur atriði sem
lúta að þessu tímabili í ferli höfundarins eru líka
umdeild. Nabokov hélt því til að mynda ávallt
fram að hann hefði átt í litlum samskiptum við
Þjóðverja og þýska menningu, hann hélt því í
raun fram að hann hefði vart skilið tungumálið,
hann hafi hálfpartinn lifað í eigin prívat fjöl-
skylduheimi og afmörkuðu samfélagi rúss-
neskra flóttamanna. Þar að auki vildi Nabokov
halda eigin ritmáli, sem á þessum tíma var rúss-
neska þó það ætti fljótlega eftir að breytast,
hreinu og ómenguðu og þess vegna forðaðist
hann að eigin sögn þýska áhrifavalda, en hér
gefur að skilja að Nabokov eigi ekki síður við
tungumálið sjálft en þarlenda rithöfunda (eða
þá rithöfunda, líkt og Franz Kafka, sem ekki
endilega voru þýskir en rituðu verk sín á því
máli).
Hér er að ýmsu að gæta. Ekki skyldi til að
mynda afgreiða málaflutning Nabokovs um
meintan aðskilnað sinn frá þýskri menningu
sem einskæra og þægilega endurritun á eigin
höfundarsögu, en það væri þá væntanlega gert í
þeim tilgangi að upphefja eigin frumleika og af-
neita áhrifavöldum. Þessi röksemdarfærsla hef-
ur gjarnan heyrst þegar rætt er um áhrif áð-
urnefnds Kafka á Nabokov, en þá er gjarnan
vísað til skáldsögunnar Boðið til aftöku því
mörgum þykir hún kafkaísk í ýmsum meg-
indráttum (svo alþekkt lýsingarorð sé notað).
Jafnvel þótt svo væri er að sjálfsögðu ekki um
„galla“ að ræða, ekki er verið að benda á nei-
kvæða þætti í fari verksins, en Nabokov brást
jafnan ókvæða við þegar Kafka var nefndur á
nafn í sömu andrá og fjallað var um áðurnefnda
skáldsögu og sagðist fyrst hafa lesið Kafka
löngu eftir að hann lauk gerð þessa verks, Boðið
til aftöku. Í ummælum sem þessum kom skýr-
lega fram skiljanleg óbeit hans á hugtakinu
„áhrif,“ en hið einsleita orsakasamband sem
hugtakið gefur til kynna er vitanlega ófullnægj-
andi til að útskýra hið margflókna samspil sem
jafnan á sér stað milli ólíkra texta. Að sama
skapi er sú staðhæfing Nabokovs að hann hafi
ekki þekkt til Kafka þegar hann ritaði áð-
urnefnda skáldsögu afar ólíkleg, ef ekki hrein-
lega óhugsandi.
En þó er engin ástæða til að hafna með öllu
fullyrðingum Nabokovs um fjarlægð sína frá
þýskri menningu meðan hann og fjölskylda
hans dvöldust í Þýskalandi. Þeir sem rannsakað
hafa lífshlaup Nabokovs hafa einnig rannsakað
menningarkima rússneskra flóttamanna á milli-
stríðsárunum í Berlín en í því sambandi má
nefna Brian Boyd, prófessor við Auckland-
háskóla í Nýja-Sjálandi, en í framúrskarandi
tveggja binda ævisögu sinni um Nabokov bend-
ir hann meðal annars á hversu einangrað sam-
félag rússneskra innflytjenda á þessum tíma í
raun var. Kom það að hluta til af vantrú þeirra
sem tilheyrðu samfélaginu að byltingarsam-
félag bolsévika í Rússlandi undir stjórn Leníns
myndi endast að ráði. Þvert á móti, þeir voru
þess fullvissir að fylkingar andstæðinga þeirra,
þ.á m. hvíti herinn, myndu bera sigur úr býtum,
byltingarstjórnin myndi falla, og útlagarnir
myndu í kjölfarið snúa aftur heim á leið. Vera
þeirra í Þýskalandi var tímabundin, um hálfgert
millibilsástand var að ræða, og því var meðvitað
spyrnt við fótunum þegar að menningarlegri
samlögun kom. En þetta kom þó ekki í veg fyrir
að heilmiklum infrastrúktur væri komið á lagg-
irnar í flóttamannasamfélaginu í Berlín. Ekki
var nóg með að almennt samfélagslegt örygg-
isnet skapaðist heldur var útgáfufyrirtækjum
komið á fót sem og dagblaða- og tímaritaútgáfu.
Það var í þessu umhverfi sem Nabokov kom sér
í fyrsta sinn á framfæri sem rithöfundur en
undir dulnefninu Sirin birti hann ljóð, smásögur
og skáldsögur og varð brátt þekktasti rithöf-
undur hins útlæga samfélags. Hið þéttriðna
samfélag rússneskra flóttamanna, og sú virka
starfsemi sem komið var á fót innan þess, hefur
sennilega auðveldað einstaklingum eins og
Nabokov að halda sér í ákveðinni fjarlægð frá
meginstraumi þýskrar menningar, hafi þeir
kosið að lifa lífi sínu á þann máta.
Það sem Maar fýsir svo að vita, eða leiða
sannfærandi líkur að, er hvort Nabokov hafi
þekkt smásagnasafn Lichbergs og notað sér
það að einhverju leyti við samsetningu Lólítu
en með því að spyrja slíkrar spurningar setur
hann sig umsvifalaust í andstöðu við þær fjöl-
mörgu fullyrðingar Nabokovs þess efnis að
hann eigi sér fáa sem enga áhrifavalda.
Textatengsl
Þegar minnst er á áhrif eins rithöfundar á ann-
an er rétt að vísa til bókmenntafræðilega hug-
taksins „textatengsl“ en þar er á ferðinni hug-
tak sem rætur á að rekja til búlgarska
bókmenntafræðingsins Juliu Kristevu, en hug-
takið hefur fest rætur í almennri bókmennta-
umræðu enda hefur það umtalsvert skýring-
argildi. Hin klassíska hugmynd um áhrif er
sálfræðileg í eðli sínu og grundvallast í ákveð-
inni mynd sem er sköpuð af hugarheimi ein-
staklinga, í þessu tilviki rithöfunda, og byggist á
hugmyndum um viðbrögð og viðtökur og hvern-
ig úrvinnslu ákveðinna texta er háttað í ein-
staklingsbundnu samhengi. Hugtakið um texta-
tengsl færir athygli greinandans að
menningarheiminum í víðari skilningi. Bent er
á að textar séu til í ákveðnu rými þar sem þeir
speglast og endurvarpast allt að því endalaust í
samræðu sem flæðir í gegnum hugvitund ein-
staklinga en er ekki stjórnað og stýrt á sam-
bærilegan hátt og „áhrifa“-hugtakið gefur til
kynna.
Segja má að Maar staðsetji sig mitt á milli
klassískra hugmynda um áhrif og nútímalegri
skilnings á textatengslum þar sem hann fjallar
um samband Nabokovs og von Lichbergs. Eins
og áður segir afskrifar Maar snemma að um til-
viljun sé að ræða þegar litið er á líkindin sem
eru til staðar milli verkanna tveggja. Eftir
standa tveir möguleikar að mati Maars. Annars
vegar komst Nabokov einhvers staðar í kynni
við smásögu Lichbergs og líkt og í efna-
sambandsmyndhverfingunni sem T.S. Eliot
nefndi til sögunnar í frægri ritgerð, þá átti sér
stað samruni sem að miklu leyti til var ómeðvit-
aður. Nabokov rekst með öðrum orðum á sögu
sem kallast á við þemu sem hann var þegar
byrjaður að hugsa um en gleymir svo árekstr-
inum sem slíkum en verður þó fyrir „áhrifum“
af honum. Þriðji möguleikinn sem Maar nefnir,
og sá sem alls ekki skyldi skilinn útundan, er að
Nabokov hafi á meðvitaðan máta fengið hluti
„að láni“ frá von Lichberg og kosið að geta ekki
upprunans.
Maar ákveður að feta milliveginn milli þess-
ara tveggja möguleika og einn skemmtilegasti
hluti bókarinnar er þegar hann rekur vísanir í
og ummerki um von Lichberg í fleiri skáldverk-
um Nabokovs, s.s. hinni miklu síðskáldsögu höf-
undarins Ada, or Ardor: A Family Chronicle, og
gerir það á máta sem er afar sannfærandi.
Nabokov þekkti til von Lichbergs, átti í ákveð-
inni samræðu við hann í skáldsögu sinni Lolita
og hélt síðan samræðunum áfram út ferilinn.
Líkt og hugmyndin um textatengsl gefur til
kynna má hér segja að texti verði til úr öðrum
textum, upprunann og upprunaleikann sé ávallt
að finna utan verksins.
Verk Maars er einkar áhugavert fyrir þá sem
áhuga hafa á ferli Nabokovs og þá ekki síst fyrir
lesendur Lólítu og bregður mikilvægri birtu á
það verk. Þess má geta að upprunaleg smásaga
von Lichbergs, Lólíta, er birt sem viðauki í bók
Maars og er viðvera eldri gyðlunnar í sjálfu sér
næg ástæða til að verða sér út um eintak af The
Two Lolitas.
Eru gyðlurnar tvær?
Nabokov og textatengsl
Ímyndaðu þér, lesandi góður, að þú sért
staddur í spurningarleik í sjónvarpssal. And-
spænis gefur að líta frægan sjónvarpsmann,
kannski Þorstein, kannski Loga, kannski ein-
hvern annan. Hver sem það er þá horfir hann
djúpt í sálu þína á sama tíma og hann horfir
einlægur í augu þjóðarinnar. Þorsteinn, Logi
eða hver sem þetta er ilmar af rakspíra og
kynþokkinn er áþreifanlegur. Það glittir í
skeggrótina. Aðdráttarafl spyrilsins hefur
allskonar áhrif, líkt og eðlisfræðin kveður á
um, en fæst þeirra gagnast í leiknum sem nú
stendur yfir.
Eftir Björn Þór
Vilhjálmsson
vilhjalmsson@
wisc.edu
Nabokov Þekkti hann smásögur von Lichbergs?
Höfundur er bókmenntafræðingur.