Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.2006, Blaðsíða 9

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. ágúst 2006 | 9
Það er afar athyglisvert að kvenlæknum
mistekst aldrei í lýsingum Íslendingasagna.
Þetta kemur ekki á óvart, að því leyti að sam-
kvæmt læknisfræði fornaldar höfðu þær heit-
ari og vökvakenndari líkamsvessa en karlar,
sem höfðu kaldari og þurrari vessa. Hjá þeim
sem þjáðust af þunglyndi og ástsýki og var af
þeim sökum hættara við niðurfallssýki og ber-
serksgangi voru þeir taldir afar kaldir og þurr-
ir vegna of mikils svartagalls. Nánir fjölskyldu-
meðlimir eða kvenkyns viðmælendur sem hinn
geðsjúki ber mikið traust til virðast vera best
fallnir til lækninga af þessu tagi. Gott dæmi um
slíka samsetningu „kvenlæknis og karl-
sjúklings“ eru „orðalæknirinn“ Þorgerður,
elsta dóttir Egils, og faðir hennar sem þjáist af
þunglyndi.
Þunglyndið má rekja til dauða Böðvars, eft-
irlætissonar Egils, sem drukknar í fárviðri.
Agli finnst hann bera ábyrgð á dauða hans og
hann nær ekki að komast yfir missinn. Hann
leggst í rekkju sína til að deyja. Enginn sjúk-
lingur getur náð sér upp úr slíku þunglyndi af
eigin rammleik. Móðirin sækir því Þorgerði
sem á mjög gott samband við föður sinn. Með
útsmoginni „samræðutækni“ tekst henni að
sýna föður sínum nýjan tilgang í lífinu (Egils
saga, ÍF II, bls. 243–257). Erindin 25 í „Sona-
torreki“ sýna að læknismeðferðin hefur skilað
árangri, eins og skýrast kemur fram í loka-
erindinu:
Skalk þó glaðr
með góðan vilja
ok óhryggr
heljar bíða.
Annað sannfærandi dæmi um samsetn-
inguna „kvenlæknir og karlsjúklingur“ eru
Bjargey og Hávarður, söguhetjan í Hávarðar
sögu Ísfirðings (ÍF VI, bls. 306-336). Einnig í
hans tilviki má rekja þunglyndið til dauða ást-
kærs sonar, sem er einn daginn veginn af sam-
viskulausum höfðingja. Í þessu tilviki nær fað-
irinn heldur ekki að komast yfir dauða sonarins
og leggst í rekkju. Eiginkona hans, Bjargey,
veitir honum viðtalsmeðferð og leysir það
verkefni af umhyggju, þrautseigju og hugviti.
Hér kemur aftur á móti í ljós að málleg hæfni
hennar dugir ekki ein og sér til að lækna eig-
inmanninn af þunglyndinu. Hér ráða sinna-
skipti sjúklingsins úrslitum, en þau helgast af
því að hann heitir hinum kristna guði tryggð í
sálarkvöl sinni. Í kjölfarið fylgir skilyrðislaus
lækning, þ.e. lækning fyrir kraftaverk. Lækn-
ingin kemur fram í lýsingunni á heilsufari Háv-
arðar(ÍF VI, bls. 336):
Var hann ok svá kátr ok glaðr við hvert
mannsbarn sem ungr væri.
Árangur græðara við lækningar
Hugtakið „sjúkdómur“ hefur mun víðari merk-
ingu á víkingaöld og miðöldum á Íslandi en nú
til dags. Af þeim sökum eru lækningaaðferðir
afar fjölbreytilegar og felast í blöndu galdra-
lækninga, húsráða, hefðbundinna lækninga og
lækningaaðferða klaustra og munka. Til sjúk-
dóma teljast einnig bardagasár og hversdags-
legir áverkar, bit og stungur eftir hunda eða
skordýr, ásókn sníkjudýra, s.s. flóa og lúsa, og
jafnvel þungun, því á meðgöngutímanum er
kona sögð eigi heil.
Algengust voru án efa bardagasár og hvers-
dagslegir áverkar og því hefur læknislist
„sáralækna“ verið eftirsóttari en annarra. Þeir
gátu oft náð undraverðum árangri. Takist að
stöðva blæðingu er jafnvel hægt að bjarga lífi
manna sem missa útlimi í bardaga eða slysi, án
þess að frekari meðferðar sé þörf. Viðurnefni á
borð við tréfótr og viðleggr bera vott um þetta.
Dæmi um þetta eru:
Önundr varð græddr ok gekk við tréfót síðan
alla ævi; var hann af því kallaðr Önundr tré-
fótr, meðan hann lifði (Grettis saga, ÍF VII,
bls. 6).
Þórir af Arnahváli var ok græddr ok gekk
við tréfót síðan; því var hann kallaðr Þórir við-
leggr (Eyrbyggja saga, ÍF IV, bls. 40).
Komist hinn særði ekki fljótt og örugglega
undir læknishendur virðist jafnvel hæfasti
sáralæknir ekki vera fær um að bjarga lífi
hans, eins og greint er frá í Ljósvetninga sögu
(ÍF X, bls. 81–82). Þar er fjallað um Koðrán
Guðmundarson sem fær högg á höfuðið í bar-
daga (Ok í því hjó Hallr í höfuð honum). Þessi
áverki á höfuðkúpu flokkast til holundarsára
samkvæmt hinni fornu þekkingu og þarfnast
því ekki meðferðar, en vinir hans vilja engu að
síður reyna að bjarga lífi hans. Þeir bera hann
burt af vígvellinum, binda um höfuðsárið og
leggja hann inn í tjald.
Koðrán var þá borinn í brott á skildi ok bun-
dit sár hans …
Að boði Eyjólfs, vinar Koðráns, á hann að fá
bestu læknisaðstoð sem völ er á og er því
ákveðið að veita honum ekki aðstoð á staðnum,
heldur flytja hann til sáralæknis á Svalbarða.
Eyjólfr svarar: „Tjaldið um Koðrán. Eigi
nenni ek at leita honum hér lækningar, ok skal
færa hann til Svalbarðs til Þorvarðs læknis.“
Þegar fylgismenn Koðráns koma þangað
með hinn særða og Eyjólfur spyr sáralækninn
hvort Koðrán geti lifað af með læknisaðstoð,
svarar hinn síðarnefndi:
„Ef Koðrán hefði kyrr verit, þá væri ván í, en
nú er engi. “ … En Koðrán andaðisk um nótt-
ina, ok hörmuðu menn þat mjök.
Að lokum er vert að fullyrða, með nokkrum
fyrirvara þó, að sá undraverði fjöldi árangurs-
ríkra lækninga sem finna má í miðaldabók-
menntum endurspeglar varla raunveruleikann.
Ekki má gleymast að sögurnar eru skáld-
skapur, þ.e. frásagnir sem miðla ákveðnum
boðskap sagnaritara, þar sem læknisfræðileg-
ar lýsingar styðjast við raunveruleikann en
lúta jafnframt lögmálum frásagnarinnar. Þetta
leiðir okkur til þeirrar niðurstöðu að það hafa
a.m.k. verið gerðar jafnmargar árangurslausar
lækningatilraunir og þær árangarsríku sem
lýst er í sögunum – þessari fullyrðingu er þó
ekki ætlað að gera lítið úr þeim miklu afrekum
sem „sáralæknar“ og „sálulæknar“ unnu á vík-
ingaöld og á miðöldum á Íslandi.
Loks skal tekið fram að í sögunum eru
hvorki athugasemdir um sérstakan klæðnað né
áhöld lækningamanna. „Sáralæknar“ og „sálu-
læknar“ eru ekki frábrugðnir mynd annarra
bænda og þeir setja sig ekki á stall vegna lækn-
islistar sinnar. Þessir lækningamenn líta á það
sem skyldu sína að aðstoða þá sem þess þarfn-
ast, líkt og sagt er t.a.m. um Þorvald í Þórðar
sögu hreðu (ÍF XIV, bls. 197) – en þetta viðhorf
er, þegar vel er að gáð, í samræmi við Hippó-
kratesareiðinn:
Þorvaldr kvað þat skylt vera.
Fáar vísbendingar er hægt að finna í text-
unum um að „umbun“ sé greidd fyrir veitta
læknisaðstoð. Þetta má e.t.v. rekja til þess að í
íslenskum lögbókum frá miðöldum voru engar
reglur um þóknun í sambandi læknis og sjúk-
lings, allt frá hinum munnlegu Úlfljótslögum
frá 930 til ritaðrar gerðar Hafliðaskrár frá
1117/1118 og þeirra viðbóta sem finna má í
Konungsbók og Staðarhólsbók í Grágás, sem
var í gildi allt til endaloka þjóðveldisins árið
1262. Þegar minnst er á umbun í slíku sam-
hengi í Íslendingasögum ber því að líta á hana
sem þóknun sem greidd er af fúsum og frjáls-
um vilja. Þannig umbunar Egill t.a.m. dóttur
sinni aðstoðina með gjöfum (En er Þorgerðr
fór heim, þá leiddi Egill hana með gjöfum í
brott; Egils saga, ÍF II, bls. 257), Þormóður
réttir sáralækninum gullhring (Þá tók Þor-
móðr gullhring af hendi sér ok gaf lækninum;
Fóstbræðra saga, ÍF VI, bls. 275) og Þorkell
sýnir þakklæti sitt með því að gefa sáralækn-
inum Þorvarði hest og silfurhring (Nú ferr
Þorvarðr í brott ór Krossavík, ok launaði Þor-
kell honum vel lækning sína, gaf honum hest
ok silfrhring; Vápnfirðinga saga, ÍF XI, bls.
63).
Jón Steffensen er þeirrar skoðunar að ís-
lensk þjóðfélagsgerð á miðöldum sé ástæða
þess að ekki var greitt fyrir lækningar. Litið
var á aðstoð þeirra sem þekktu til lækninga
sem sjálfsagða og hún endurgoldin með vin-
argreiða eða gjöfum. Hann telur að þessi skip-
an mála hafi haldist við lýði eftir að nokkrir
einstaklingar höfðu sýnt að þeir voru hæfari og
betri en aðrir við lækningar, og færni þeirra í
lækningum hafi þannig komið öðrum til góða
sem lentu í neyð:
„Þannig komu fram þeir einstaklingar sem
kallaðir voru læknar, en á þessum tíma sagði
það heiti ekkert til um hæfni þeirra … Þetta
skeið í þróuninni, þar sem ekki er gert ráð fyrir
læknaréttindum og þar með ekki heldur umb-
un fyrir lækna, er það skeið sem lýst er í Grá-
gás.“

Heimildir:
Guðrún P. Helgadóttir, ritstj. Hrafns saga Sveinbjarnarsonar.
Oxford, 1987.
Charlotte Kaiser. Krankheit und Krankheitsbewältigung in
den Isländersagas. Köln, 1998.
Jón Steffensen. „Den præ-hippokratiska tiden i Norden“, í
Sydsvenska medicinhistoriska sällskapets årsskrift, 8/1971.
íslenskum miðöldum
Sjá vil ek sár þitt ... Á víkingaöld og íslenskum miðöldum var þegar lögð stund á dauðhreinsun sára, en hún varð ekki viðtekin á meginlandinu fyrr en mörgum öldum síðar.
Charlotte Kaiser hélt erindi um lækna á víkingaöld og
miðöldum á norrænu þingi Félags áhugamanna um
sögu læknisfræðinnar í ágúst í fyrra.