Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.2006, Blaðsíða 8

8 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. ágúst 2006
Þ
essar spurningar eru enn
áhugaverðar, enda væri
læknisfræðileg þekking
samtíma okkar óhugsandi
án þeirra framfara sem
hafa orðið í þekkingu frá
fyrri öldum. Í rannsókninni
verður stuðst við Íslend-
ingasögur og Hrafns sögu Sveinbjarnarsonar
sem tilheyrir Sturlungu, því ekkert mælir gegn
því að þau læknisfræðilegu atriði sem þar
koma fyrir endurspegli raunverulega lækn-
isfræðiþekkingu þessa tíma.
Hverjir töldust hæfir til
að annast lækningar?
Samkvæmt rituðum heimildum voru ekki til
neinir læknar á Íslandi frá upphafi landnáms
árið 874 til siðaskipta, sem stóðust þær kröfur
um læknisfræðilega menntun sem gerðar voru
á meginlandi Evrópu – í raun má segja að það
ástand hafi varað allt til
ársins 1760, því það er
ekki fyrr en þá sem
dönsk yfirvöld setja
Bjarna Pálsson í embætti sem fyrsta landlækni
á Íslandi, er hlotið hafði akademíska lækn-
ismenntun.
Engu að síður voru til einstaklingar með
þekkingu á lækningum, sem íbúar landsins
gátu leitað til í veikindum. Frá sjónarhorni
okkar tíma þjónuðu þeir sem staðgenglar hefð-
bundinna lækna og mynduðu hóp sem sam-
anstóð af einstaklingum af ólíkum stéttum,
uppruna og kyni, um var að ræða guði, kon-
unga, klerka og höfðingja, en einnig karla og
konur úr röðum kotbænda. Í eftirfarandi um-
fjöllun verður leitað svara við þeirri spurningu,
til hverra sjúklingar leituðu í von um aðstoð og
lækningu. Til hliðsjónar verða tekin dæmi úr
miðaldabókmenntum, sem veita okkur innsýn í
fyrstu 500 árin eftir upphaf landnáms.
Kristur sem græðari og kristnir menn
sem handbendi hins guðlega mátt-
arvalds við lækningar og björgun lífs
Hvað viðvíkur hæfileikum guða til lækninga
vekur athygli að heiðnum guðum bregður ekki
fyrir í hlutverki græðara í rituðum heimildum
og ber það vott um áhrif kristinnar trúar á rit-
unartíma sagnanna frá 13. öld til 15. aldar.
Kristur lætur aftur á móti til sín taka í hlut-
verki græðara, ýmist einn eða í samvinnu við
menn kristinnar trúar, s.s. konunga, klerka og
höfðingja, en einnig bændur sem virðast hlut-
lausir í trúarlegu tilliti. Þetta má sjá af eftirfar-
andi dæmum úr sögnunum:
Dæmi um Krist sem hinn eina græðara og
bjargvætt lífs.
Hallfreðar saga, ÍF VIII, bls. 170:
Hallfreðr … hét á guð ok mælti: „Dugi þú
mér, Hvíta-Kristr, ef þú ert svá máttugr sem
Óláfr konungr segir; lát eigi þenna mann stíga
yfir mik.“ Síðan réttisk Hallfreðr upp undir
honum [Önundi] með fulltingi guðs ok giptu
Óláfs konungs …
Dæmi um kristna menn er þjóna sem hand-
bendi Guðs:
– Ólafur konungur helgi,
Bárðar saga, ÍF XIII, bls. 168:
Þá hét Gestr á þann, er skapat hafði himin
ok jörð, at taka við trú þeiri, er Óláfr konungr
boðaði, ef hann kæmist í burtu lífs ór haug-
inum. Fast herti Gestr á Óláf konung, ef hann
mætti meira en sjálfum sér, þá skyldi hann
duga honum. Eptir þat sá Gestr Óláf konung
koma í hauginn með ljósi miklu. Við þá sýn brá
Raknari svá, at ór honum dró afl allt.
– Pétur postuli,
Orms þáttr Stórólfssonar, ÍF XIII, bls. 417:
Hon [kettan] ætlar á at bíta í andlit Ormi;
finnr hann á, at honum mun eigi veita, heitir þá
á sjálfan guð ok inn heilagra Petrum postula at
ganga til Róms, ef hann ynni kettuna ok Brúsa,
son hennar. Síðan fann Ormr, at minnkaðist afl
kettunnar.
– Brjánn konungur af Írlandi,
Brennu-Njáls saga, ÍF XII, bls. 453:
Sveinninn Taðkr brá upp við hendinni, ok
tók af höndina ok höfuðit af konunginum
[Brjáni], en bloð konungsins kom á handarstúf
sveininum, ok greri þegar fyrir stúfinn.
– Jón prestur Ögmundarson,
Gísls þáttr Illugasonar, ÍF III, bls. 341:
Ok einn dag, er Jón prestr gekk at stræti,
mælti maðr til hans: „Gakk inn í herbergit; Sig-
urðr ullstrengr vill finna þik.“ Hann gerði svá.
Sigurðr mælti: „Eigi veit ek, prestr, nema orð-
in þín hafi bitit mik, því at ek em sjúkr, ok vilda
ek, at þú syngir yfir mér.“ Hann gerði svá ok
signdi hann. Þá mælti Sigurðr: „Mikit megu
orð þín, bæði hörð ok góð, því at nú er mér
gott.“
– Snorri goði og prestur,
Eyrbyggja saga, ÍF IV, bls. 150-152:
Þá var kominn prestr sá til Helgafells, er
Gizurr hvíti hafði sent Snorra goða; sendi
Snorri prestinn út til Fróðár með Kjartani ok
Þórð kausa, son sinn, ok sex menn aðra; hann
gaf þau ráð til, at brenna skyldi ársal Þor-
gunnu, en sækja þá menn alla duradómi, er
aptr gengu; bað prest veita þar tíðir, vígja vatn
ok skripta mönnum. … Eptir um daginn syngr
prestr tíðir allar ok messu hátíðliga, ok eptir
þat tókusk af allar aptrgöngur at Fróðá ok
reimleikar, en Þuríði batnaði sóttarinnar, svá
at hon varð heil.
– Grímr, bóndi er virðist hlutlaus um trúar-
leg efni,
Fóstbræðra saga, ÍF, VI, bls. 255-256:
Á þessi nótt dreymdi Grím bónda í Vík, at
maðr kom at honum, vænn ok merkiligr, með-
almaðr vexti, riðvaxinn ok herðimikill. Sá maðr
spurði Grím, hvárt hann vekði eða svæfi. Hann
svarar: „Ek vaki, en hverr ert þú?“ Draumm-
aðr segir: „Ek em Óláfr konungr Haraldsson,
ok er þat ørendi mitt hingat, at ek vil, at þú far-
ir eptir Þormóði, hirðmanni mínum ok skáldi,
ok veitir honum björg, svá at hann megi þaðan
komask, sem hann liggr í einu skeri skammt
frá landi. Nú segi ek þér þetta til merkja, at þat
er satt, er fyrir þik berr, at sá maðr útlendr, er
verit herfir á vist með þér í vetr ok Gestr
nefndisk, hann heitir Steinarr ok er kallaðr
Helgu-Steinarr; hann er íslenzkr maðr ok fór
því hingat til Grænlands, at hann ætlaði [at]
hefna Þorgeirs Hávarssonar.“ … Nú fara þeir
Steinarr at leita Þormóðar ok finna hann þar í
laun ok græða hann. Ok er hann heill maðr orð-
inn þeira áverka, er Ljótr hafði á honum unnit,
þá flytr Steinarr Þormóð til skips þeira.
Þessi dæmi, sem standa fyrir önnur sam-
bærileg dæmi í miðaldabókmenntum, sýna að
lækningarmáttur Guðs birtist í flestum til-
vikum sem skilyrðislaus lækning, þ.e. krafta-
verkalækning eða björgun lífs fyrir kraftaverk.
Ekki er beitt læknisfræðilegum aðferðum eða
meðulum, því hinn kristni Guð er í senn medi-
cus og medicamentum. Lækning eða björgun
lífs á sér stað fyrir tilstilli ósýnilegra afla, um
er að ræða kraftaverk sem eru ósennileg frá
læknisfræðilegu sjónarhorni. Í þessum til-
vikum tengist lækningin sáluhjálp og felur í sér
vegsömun Guðs á grundvelli kristinnar heims-
myndar. Hér er á afdráttarlausan hátt leitast
við að breiða út boðskap kirkjunnar á tíma
kristnitökunnar í kringum árið 1000, að Krist-
ur sé summus medicus er sé hafinn yfir alla
veraldlega lækna, og að kristin trú sé æðri allri
læknisfræðilegri meðferð. Þetta sjónarhorn
verður einkar áberandi þegar farsóttir geysa
eða ámóta lífshættulegar þjáningar herja á
mennina, sem fannst þeir vera bjargarlausir á
valdi veikindanna, þar sem þá skorti að mestu
leyti þekkingu á tengslum sjúkdómsorsakar og
sjúkdómseinkenna. Á slíkum ögurstundum er
almætti Guðs eina bjargræðið sem þeir geta
snúið sér til í bæn. Forsenda þessa er þó sú að
menn trúi á samband veruleikans og hand-
anveruleikans. Slíkar hugmyndir eru ekki á
skjön við hugsun miðalda, því í skilningi manna
voru sjúkdómar og dauði jafnan raktir til
óraunverulegra afla og því var talið að aðeins
væri hægt að vinna bug á þessum meinum með
sambærilegum aðferðum.
Menn og konur sem leggja stund
á lækningar, en teljast ekki handbendi
guðlegrar læknislistar
Auk þessara einstaklinga, sem eru hæfir til að
annast lækningar vegna íhlutunar hins kristna
guðs, er að finna á víkingaöld og miðöldum,
sem og í frásögnum Íslendingasagna, menn og
konur sem leggja stund á lækningar en teljast
ekki handbendi guðlegrar læknislistar. Þessir
einstaklingar starfa með ólíkum aðferðum, eft-
ir því hvort um er að ræða ytri áverka eða sál-
rænar þjáningar. Í flestum tilvikum koma þeir
úr röðum stórbænda.
Sáralæknar
Hvað viðvíkur „sáralæknum“, virðist mega
rekja læknisfræðilega kunnáttu þeirra alfarið
til reynslu þeirra af vinnu með særða og slas-
aða. Ekki er hægt að sýna fram á það á óyggj-
andi hátt að þeir hafi búið yfir lyfjafræðilegri
þekkingu sem byggði á söfnun eða ræktun
lækningajurta – þó voru til fjórar lyfjaskrár á
Íslandi á ritunartíma Íslendingasagna, sem
byggðu að mestu leyti á jurtalækningum.
Laukagarðr sem nefndur er í Laxdæla sögu
(ÍF V, bls. 179) vísar hugsanlega til lækninga-
jurta sem sóttar eru í sérstaka reiti, en ekki er
þó víst að svo sé. Á svipaðan hátt mætti túlka
þann eplagarð sem nefndur er í Víglundar sögu
(ÍF XIV, bls. 67), en í því textabroti virðist ætl-
unin þó fremur vera að draga upp mynd ein-
hverskonar aldingarðs.
Sé mið tekið af læknisfræðilegum lýsingum
miðaldabókmennta, en eins og áður er sagt má
líta á þær sem vitnisburð um raunverulegar
lækningar þessa tíma, var starfsumhverfi
„sáralækna“ þannig að þeir voru kallaðir á víg-
völlinn eða á slysstað. Þar veittu þeir hinum
særðu neyðaraðstoð, en veittu þeim síðan frek-
ari meðferð heima fyrir ef nauðsyn krafði. Í Ís-
lendingasögum eru þessir græðarar sem gerðu
að sárum manna kallaðir læknar. Ef marka má
lýsingar sagnanna var jafnræði með körlum og
konum á þessum vettvangi, því kona getur
hlotið einkunnina góðr læknir engu síður en
karl, sýni hún sömu hæfileika við lækningar.
Hugsanlega er hér gerður greinarmunur á
hæfni lækna í einkunnunum læknir, góðr lækn-
ir og beztrlæknir eða inn beztilæknir. Í þessu
samhengi er einnig mikilvægt að læknir er hér
ekki starfsheiti heldur einkunn sem lýsir hæfni
manna við að gera að sárum, en meginstarf við-
komandi einstaklinga er búskapurinn. Það er
athyglisvert að orðið læknir er notað í íslensku
máli allt fram á þennan dag og hugtök yfir
lækna á hinum Norðurlandamálunum, læge á
dönsku, läkare á sænsku og lege á norsku, eru
dregin af orðinu. Hugtakið er dregið af eng-
ilsaxneska heitinu lachnære, sem merkir „sær-
ingamaður“, og vísar það til uppruna lækn-
isstarfsins í göldrum. Samkvæmt lýsingum
miðaldabókmennta starfa jafnt konur og karl-
ar sem læknar á Íslandi á víkingaöld og mið-
öldum. Af körlum sem hljóta þessa einkunn má
nefna Bersa í Fóstbræðra sögu (ÍF VI, bls.
165), Þorvarð á Svalbarða í Ljósvetninga sögu
(ÍF X, bls. 81), Þorvarð á Síreksstöðum í Vápn-
firðinga sögu (ÍF XI, bls. 53) og Þorvald í Þórð-
ar sögu hreðu (ÍF XIV, bls. 190), en af konum
má nefna Grímu í Fóstbræðra sögu (ÍF VI, bls.
242), Álfgerði í Droplaugarsona sögu (ÍF XI,
bls. 166), Hildigunni í Brennu-Njáls sögu (ÍF
XII, bls. 146), Helgu í Harðar sögu (ÍF XIII,
bls. 66) og Ólöfu í Þórðar sögu hreðu (ÍF XIV,
bls. 191 og bls. 197).
Sáralæknirinn styðst fyrst og fremst við
skilningarvitin fimm er hann reynir að átta sig
á eðli sárs og samsvarar sú aðferð vafalaust
raunveruleika miðalda, sem og (a.m.k. að
nokkru leyti) læknisaðferðum sem enn tíðkast
nú til dags við hefðbundna skoðun og sjúk-
dómsgreiningu sem byggir á þreifingu. Fimm
dæmi úr Íslendingasögum varpa ljósi á þetta
atriði.
Dæmi um sjón: sögnin at sjá og sagna-
sambandið at líta á e-t:
Hann gekk at Þorkeli ok mælti: „Sjá vil ek
sár þitt … “ (Vápnfirðinga saga, ÍF XI, bls. 63).
Konungr gekk um skipit ok leit á sár
manna … (Egils saga, ÍF II, bls. 54).
Dæmi um snertingu: sagnasambandið at
þreifa um e-t:
Þá þreifaði Snorri um kverkrnar á honum …
(Eyrbyggja saga, ÍF IV, bls. 130).
Dæmi um bragðskyn: sagnasambandið at
stinga í munn sér:
Síðán gekk Snorri goði þangat, sem Berg-
þórr hafði legit, ok sá þar blóðflekk mikinn;
hann tók upp allt saman, blóðit ok snæinn, í
hendi sér ok kreisti ok stakk í munn sér ...
(Eyrbyggja saga, ÍF IV, bls. 129).
Dæmi um þefskyn: sagnasambandið at
kenna af laukinum ór sárinu:
Hon hefði þar gört í steinkatli af lauk ok
önnur grös ok vellt þat saman ok gaf at eta
þeim inum sárum mönnum ok reyndi svá,
hvárt þeir höfðu holsár, því at þá kenndi af
laukinum ór sárinu (Fóstbræðrasaga, ÍF VI,
bls. 275).
Dæmi um heyrn: sagnasambandið at þjóta í
sárinu:
Ok er sveinninn tók við honum, þá þaut í
sárinu. Sá sveinninn þá, at spjótit stóð í gegn-
um hann (Vatnsdæla saga, ÍF VIII, bls. 61).
Meðferð sára virðist fyrst og fremst hafa
verið fólgin í því að hreinsa þau, sbr. at fægja
sár eða at þvá sár, og að binda um þau. Algeng-
asta meðalið sem beitt var við hreinsun sára
var án efa vatn. Svo virðist sem sótthreinsandi
eiginleikar jarðhitavatns (lauga) hafi gjarnan
verið nýttir til slíkra lækninga. Þessar sótt-
hreinsunaraðferðir, sem rekja má til reynslu
manna, sýna að á víkingaöld og íslenskum mið-
öldum var þegar lögð stund á dauðhreinsun
sára, en hún varð ekki viðtekin á meginlandinu
fyrr en mörgum öldum síðar með aðferðum Ig-
naz Semmelweis (1818–1865).
Ástæða er til að leggja áherslu á að umrædd-
ir „sáralæknar“ voru ekki læknar með hefð-
bundna menntun, enda voru á víkingaöld og á
miðöldum á Íslandi, sem og annars staðar á
Norðurlöndum, hvorki háskólar né klaust-
urskólar að evrópskri fyrirmynd, sem hefðu
gefið mönnum færi á að öðlast réttindi með
akademískri menntun. Fyrstu háskólarnir
voru stofnaðir fremur seint á Norðurlöndum,
háskólinn í Uppsölum árið 1477 og Kaup-
mannahafnarháskóli árið 1478 – en, ólíkt því
sem var við háskólana í Salerno, Montpellier
og Bologna þar sem komið var á fót kenn-
arastólum í læknisfræði þegar á 10. öld, árið
1181 og árið 1360, var í hvorugum áðurnefndra
skóla kennaraembætti í læknisfræði. Í mið-
aldabókmenntum er þó nefndur einn Íslend-
ingur sem fer óvanalega leið og bætir akadem-
ískri læknisfræðiþekkingu þessa tíma við þá
læknisþekkingu sem hann hafði þegar öðlast á
Íslandi. Hann leggur í tvö ferðalög með Mið-
jarðarhafinu og heimsækir þar, að því er virð-
ist, miðstöðvar læknisfræðinnar á þessum
tíma: Salerno, Toledo og Montpellier. Þetta er
Hrafn Sveinbjarnarson, inn mesti læknir Ís-
lands á sínum tíma og hetja þeirrar sögu sem
eftir honum er nefnd. Eftir að hann snýr aftur
til ættjarðarinnar frá Suður-Evrópu árið 1210
græðir hann ekki aðeins sár af völdum sverða,
eins og greint er frá í sögunni, heldur læknar
hann einnig með hinni nýju þekkingu marga
sjúkdóma sem ekki var vitað af hverju stöfuðu
eða hvernig þeir unnu, þ.e.a.s. sjúkdóma sem
nú til dags eru viðfangsefni lyflæknisfræði:
Hrafns saga Sveinbjarnarsonar, bls. 5:
Eigi at eins græddi Hrafn þá menn, er særð-
ir váru eggbitnum sárum, heldr græddi hann
mörg kynjamein þau, er menn vissu eigi, hvers
háttar váru.
Þeir sjúkdómar á sviði lyflæknisfræði sem
hér um ræðir eru samkvæmt rannsókn Guð-
rúnar P. Helgadóttur vatnssýki eða elef-
antiasis, sturlun, sem Hrafn læknar með því at
brenna díla, og loks þunglyndi, sem Hrafn
vinnur á með blóðtöku (at taka æðablóð í hendi
í æði þeiri, er hann kallaði þrotandi) – svo ekki
sé minnst á framúrskarandi vel heppnaða
skurðaðgerð þegar hann fjarlægir gallsteina
með aðferð Paulusar frá Aigina. Í sögunni er
lögð áhersla á þá nýjung sem felst í lækn-
ingaaðferðum Hrafns: Hann er fyrstur til að
vera í senn „sára-“ og „sálulæknir“ og sam-
einar þannig þær læknisfræðilegu hugmyndir
okkar tíma sem ná til tveggja meginsviða
skurðlækninga og lyflækninga – starf hans fell-
ur þannig í meginatriðum að þeirri mynd sem
við gerum okkur af „lækni“ nú til dags. Til allr-
ar óhamingju aflar Hrafn sér einnig voldugra
fjandvina með lækningum sínum og þeir háls-
höggva hann árið 1213. Boðskapur sögunnar
fyrir samfélag íslenskra miðalda er engu að
síður sá, að hin sanna læknislist sé frá Guði
komin: … ok af guði er öll sönn lækning.
Sálulæknar
Hvað viðvíkur „sálulæknum“ í Íslend-
ingasögum – og þar með tímabilinu frá 9. öld til
14. aldar á Íslandi – þá vekur athygli að oft er
hér um að ræða konur, en sjúklingarnir eru oft
karlar. Menn hafa oft velt því fyrir sér hvort
þetta samsvari veruleikanum eða hvort þessi
samsetning þjóni frásagnartækni sagnarit-
aranna. Þeir kaflar sagnanna sem hér um ræð-
ir eru tvímælalaust forvitnilegir fyrir umræðu
okkar frá læknisfræðilegu sjónarmiði, því sjúk-
lingarnir fá nær alfarið „málræna meðferð“,
þ.e. „sálulæknarnir“ koma fram sem hreinir
„orðalæknar“. Ólíkt „sáralæknunum“ stunda
þeir lækningar sínar ekki á vígvellinum, heldur
í heimilislegu umhverfi hins sálsjúka. Í text-
unum er þeim hvorki lýst með orðinu læknir né
öðru sambærilegu hugtaki sem vísar til hæfni
þeirra við lækningar, en starf þeirra gefur tví-
mælalaust tilefni til að á þá sé litið sem græð-
ara.
Í þessu samhengi vekur ennfremur athygli
að allt frá fornöld og fram á miðaldir höfðu
grískir, býsanskir og arabískir læknar fengist
við lækningahugmyndir sem byggðu á sam-
bandi „kvenlæknis og karlsjúklings“. Þessi
samsetning var einkum talin henta við lækn-
ingar á sjúkdómum eins og þunglyndi, ástsýki
og varglyndi, sem talið var að svipaði nokkuð
hverjum til annarra vegna sömu eða líkra ein-
kenna. Allir þessir sjúkdómar voru flokkaðir til
höfuðkvilla af jafnmerkum sérfræðingum og
Galenosi (129–199), Oreibasiosi (325–403), Pau-
lusi frá Aigina (625–690), Haly Abbas (látinn
um 995), Abulkasim (936–1013) og Avicenna
(980–1037), en vert er að taka fram að einkenni
varglyndis eru að mörgu leyti sláandi lík þeim
lýsingum á berserksgangi sem finna má í nor-
rænum miðaldabókmenntum. Næsta grein
sem birt verður í Lesbók Morgunblaðsins
verður tileinkuð hinum forvitnilegu einkennum
ástsýki.
Læknar á víkingaöld og
Hvaða einstaklingar töldust hæfir til
að annast lækningar á víkingaöld og
miðöldum á Íslandi? Að hve miklu
leyti falla þeir að hefðbundinni mynd
hins menntaða læknis? Hversu góðum
árangri náðu þeir við lækningar?
Eftir Charlotte Kaiser
Benedikt
Hjartarson þýddi
(2. hluti)