Lesbók Morgunblaðsins - 05.08.2006, Blaðsíða 16

R
annsóknir á sumum um-
hverfisþáttum hófust á
áttunda áratug síðustu
aldar, en verulegur
kraftur var settur á
rannsóknirnar og athug-
anir árið 2000 þegar mat
á umhverfisáhrifum
Kárahnjúkavirkjunar hófst. Síðan þá hafa ár
hvert farið fram umfangsmiklar rannsóknir
sem miðast við það að átta sig sem best á ætl-
uðum áhrifum virkjunarinnar
áður en rekstur hennar hefst
og ákvarða grunnástand
vissra umhverfisþátta, sem nota má til sam-
anburðar síðar ef þess verður talin þörf.
Í þessu sambandi langar mig til að fara
nokkrum orðum um tvær greinar samdar af
mönnum sem hafa látið sig umhverfismál
vegna Kárahnjúkavirkjunar miklu skipta.
Fyrri greinin birtist í októberhefti tímaritsins
World Rivers Review árið 2001 og er skrifuð af
Árna Finnssyni. Seinni greinin er grein Hjálm-
ars Sveinssonar sem birtist í Lesbók Morg-
unblaðsins 8. júlí síðastliðinn og hann kallar
Síðasta vorið. Í báðum þessum greinum er
fjallað um hreindýr, heiðagæsir og fossana sem
hverfa.
Ýkjur um umhverfisáhrif
Árni fjallar ítarlega um fossana og í undirfyr-
irsögn greinar hans segir: „Norsk Hydro Dams
Would Drown 100 Waterfalls“. Í greininni er
síðan hert á og talað um að meira en 100 fossar
tveggja til fjörutíu metra hverfi vegna virkj-
unarinnar. Til að gera þessa fullyrðingu áþreif-
anlegri er birt tveggja dálka mynd af Detti-
fossi, sem er í texta undir myndinni réttilega
heimfærður í Jökulsá á Fjöllum, en síðan sagt
að „This waterfall is one of the up to 100 that
would be damned for the Noral aluminium
project“. Þegar Árni talar um Norsk Hydro
Dams á hann við svokallað Noralverkefni.
Hvergi er minnst á virkjun Jökulsár á Fjöllum
í þessu samkomulagi. Samkvæmt upplýsingum
frá Verkfræðistofu Sigurðar Thoroddsen eru
fossar sem hverfa tímabundið eða með öllu
færri en 50 talsins. Í þessu sambandi er mik-
ilvægt að hafa í huga að í stærstu ánni, Jökulsá
á Dal, eru nú engir fossar, svo vandlega hefur
áin grafið farveg sinn. Í hinni stóránni, Jökulsá
í Fljótsdal, skerðast fossar verulega, en þó
verður í meðalvatnsári sama rennsli í ánni og
nú er ágúst og september. Að telja Dettifoss
með þeim fossum sem hverfi vegna orkuöfl-
unar fyrir álver á Reyðarfirði er áræðin fölsun.
Þessi fölsun vakti litla athygli en hefur vafa-
laust virkað erlendis, ef fólk þekkir ekki vel til
staðhátta.
Hreindýrin
Bæði Árni og Hjálmar ræða um hugsanleg
áhrif Hálslóns á hreindýr, en hluti þeirra nýtir
sér nú gróðurlendið á Vesturöræfum austan
Jökulsár á Dal sem burðar- og beitarsvæði í
maí og júní. Árni bendir á að 14% beitarsvæða
Snæfellshjarðarinnar fari undir Hálslón. Hann
telur að áhrif framkvæmdanna á hreindýrin
séu óþekkt og fræðimenn telji að áhrifin geti
verið hlutfallslega miklu meiri en væntanlegt
tap beitarsvæðanna. Því er ljóst að áhyggjur
fræðimanna vegna áhrifa framkvæmdanna á
hreindýr voru óþarfar og hrakspár þeirra um
fækkun stofnsins vegna truflunar á fram-
kvæmdum eru ekki á rökum reistar, því veiði-
stofn hreindýra fer stækkandi. Eins og Árni
ræðir Hjálmar um hreindýrin og telur að á
Hálsi og í Kringilsárrana sé helsta burðarsvæði
þeirra.
Lítum nú aðeins nánar á þau áhrif sem Háls-
lón hefur á hreindýrin: Hálslón skerðir gróð-
urlendi á Vesturöræfum um 19 ferkm, en þá er
miðað við að land teljist gróið ef gróðurþekjan
nær 10%. Af þessum 19 ferkm eru 11 ferkm
fullgrónir. Gróðurlendi á Vesturöræfum er um
200 ferkílómetrar. Það hefur verið talið að tap
þeirra gróðursvæða sem fara undir Hálslón
minnki það beitarsvæði sem hreindýrin hafa til
ráðstöfunar á Vesturöræfum um 14%. Er þá
tekið tillit til þess að það beitarsvæði sem tap-
ast er talið henta hreindýrum betur en önnur
beitarsvæði á Vesturöræfum.
Landsvirkjun hefur látið taka myndir úr lofti
af Kringilsárrana og Vesturöræfum til taln-
ingar á hreindýrum í maí og júní allt frá 1993.
Meðfylgjandi línurit sýnir að fjöldi hreindýra
á Hálsi minnkar þegar snjóþungi eykst. Í snjó-
þyngstu vorum eru innan við 100 dýr á mæl-
ingasvæðinu sem er 200 ferkm. Hreindýrin eru
að koma inn á svæðið í maí í mismunandi mikl-
um mæli eftir snjóalögum og tíðarfari og fer
fjölgandi í júní. Þetta bendir til að Vestur Háls-
inn hafi verið ofmetinn sem burðarsvæði, en
burður stendur hæst um miðjan maí og er lokið
í júníbyrjun. Hins vegar er hann nýttur sem
beitarsvæði í júní og júlí fyrir hluta Snæfells-
hjarðarinnar.
Náttúrustofa Austurlands mun fylgjast með
fari hreindýra og ástandi gróðurs á Vest-
uröræfum eftir að virkjunin tekur til starfa.
Landbúnaðarháskólinn hefur stundað um-
fangsmiklar áburðartilraunir á Hálsi og mun
Landsvirkjun grípa inní ef gróðri á Vest-
uröræfum hrakar. Þá mun Landsvirkjun leit-
ast við að haga framkvæmdum vegna áfoksv-
arna við Hálslón þannig að þær trufli
hreindýrin sem minnst. Hreindýrum mun
hugsanlega fækka á þessum slóðum (10 til
15%) vegna missis þess beitarlands sem fer
undir Hálslón, ef beitarland á Vesturöræfum er
nú fullnýtt. En þau verða áfram í hópum saman
á Vesturöræfum. Náttúruunnendur ættu því
áfram að geta notið þeirra, þótt þeir þurfi að
flytja tjaldstæði sitt þannig að það verði ofan
vatnsborðs Hálslóns eða inn á Vesturöræfum
ef þeim hentar það betur.
Heiðagæsirnar
Í báðum greinunum er rætt um heiðagæsir.
Árni gleðst yfir því að hætt var við virkjunar-
áform með lóni við Eyjabakka, en við Eyja-
bakka eru mikilvægar fellistöðvar fyrir heiða-
gæs. Hjálmar segir í grein sinni: „Mig langaði
að sjá hreiður og egg, mig langaði til að sjá þús-
und gæsamömmur og þúsund gæsasteggi, mig
langaði til að sjá þúsund unga skríða úr þúsund
eggjum …“ Heiðagæsastofninn var um síðustu
aldamót 230 þúsund fuglar, en varppör um 30
þúsund. Um 1500 pör verptu á Brúardölum og
Vesturöræfum og er áætlað að þriðjungur hafi
verpt í væntanlegu lónstæði Hálslóns eða um
500 pör. Náttúrufræðistofnun mun fylgjast
með hversu stór hluti þessara para muni velja
sér hreiður ofan lónborðs á fyrsta vori eftir fyll-
ingu Hálslóns, en ekkert verður nú fullyrt um
hversu mörg pör velja þann kostinn eða hvaða
pör kjósa að verpa fjarri lóninu.
Hins vegar vona ég að gæsavarpið við lónið
þéttist þannig að Hjálmar muni á fyrsta vorinu
geta séð hundruð gæsamömmur og gæsasteggi
á bökkum Hálslóns.
Kringilsárrani
Hjálmar ræðir um Kringilsárrana og dýralíf
þar. Kringilsárrani er sá hluti friðlands Kring-
ilsárrana sem er vestan Jöklu. Sérstaða Kring-
ilsárrana miðað við önnur gróin svæði um-
hverfis Hálslón var sú, að einungis var hægt að
heimsækja svæðið að sumarlagi af Vatnajökli
með því að fara niður Brúarjökul, sem oft er illa
sprunginn og ógreiðfær. Í árbók Ferðafélags
Íslands 1997, sem fjallar um Norð-Austurland
hálendi og eyðibyggðir lýsir höfundur bók-
arinnar, Hjörleifur Guttormsson, Sauðafelli og
Kringilsárrana svo: „Þetta eru afar afskekkt
svæði og fáfarin, nema helst af smalamönnum á
haustin. Þangað er fremur fátt að sækja fyrir
ferðamenn, nema þá til að skoða hreindýr og
minjar um framrás Brúarjökuls. Hvort tveggja
er þó aðgengilegra með auðveldari hætti ann-
ars staðar, hreindýr við Snæfell og á Vest-
uröræfum og jökulgarðar vestan við útfall
Sauðár eða á Eyjabökkum.“ Nú er öldin önnur
og Kringilsárrani kominn í tísku. Vegir sem
Landsvirkjun hefur lagt úr byggð inn að Kára-
hnjúkum og kláfur sem byggður var á Kring-
ilsá gerir það nú auðvelt að komast í Kringils-
árrana. Við þá samgöngubót sem kláfurinn er
hvarf sérstaða svæðisins, en vafalaust hefur
það verið mikil upplifun að vera í hópi þeirra er
fyrst fóru um varpsvæði, eftir að aðgangur að
því opnaðist um varptímann. Sú upplifun verð-
ur væntanlega ekki eins mikilfengleg þegar
ferðum manna um svæðið fjölgar og sérstaða
sú sem einangrunin gaf svæðinu hverfur. Ekki
er ólíklegt að Umhverfisstofnun muni banna
umferð um svæðið tímabundið, þegar þeim
fjölgar sem trufla fuglana á varptímanum.
Hálslón fer yfir 13 ferkm af landi Kringilsár-
rana og er fjórðungur þess gróinn. Stærð
Kringilsárrana er um 50 ferkm. Ekki er að
fullu ljóst stærð gróins lands í Kringilsárrana,
en ætla má að um 15% til 20% þess fari undir
Hálslón.
Náttúrufræðistofnun áætlar að af 300 gæsa-
hreiðrum sem eru í Kringilsárrana fari 50 und-
ir Hálslón. Fjöldi hreindýra í Kringilsárrana í
maí og júní er mjög breytilegur, frá því að ekk-
ert hreindýr sé á svæðinu upp í nokkur hundr-
uð dýr. Ef litið er til þess gróð-
urs sem tapast undir Hálslón í
Kringilsárrana og fjölda gæsa-
hreiðra sem fara undir vatn
bendir allt til þess að áhrif
Hálslóns á dýralíf Kringilsár-
rana verði ekki slík að dýralífi
hnigni þar að neinu marki.
Miklar upplýsingar
liggja fyrir
Þegar ég var á ferð í Kringils-
árrana í ágúst á síðasta ári og
gekk ofan væntanlegs vatns-
borðs inn að Hraukum, vakti
það athygli mína að gróður á
þessum hluta Kringilsárrana
er í afturför. Þannig var grasið
í töðuhraukunum rótnagað og
víða vottaði fyrir uppblæstri.
Landsvirkjun leitaði því til
Náttúrustofu Austurlands til
að meta ástand gróðurs í
Kringilsárrana nú í sumar áð-
ur en lónið fyllist og fylgjast
síðan með framvindu hans á
næstu árum. Jafnframt mun
Náttúrufræðistofnun telja
fjölda gæsahreiðra fyrir og eft-
ir fyllingu Hálslóns.
Nú liggja því fyrir miklar
upplýsingar um þá umhverf-
isþætti sem ætla má að Kára-
hnjúkavirkjun hafi áhrif á.
Þessar upplýsingar er nauð-
synlegt að nota þegar rætt er um hugsanleg
áhrif virkjunarinnar, einfaldlega til þess að vit
verði í umræðunni. Kárahnjúkavirkjun hefur
umtalsverð umhverfisáhrif. Það hefur furðað
mig að margir þeir sem farið hafa í fylking-
arbrjósti andstæðinga virkjunarinnar, hafa tal-
ið nauðsynlegt að ýkja tölulegar upplýsingar
sem liggja fyrir um umhverfisáhrif virkjunar-
innar eða láta sem dýralífi sé spillt langt um-
fram það sem ætla má af fyrirliggjandi gögn-
um.
Ég virði fullkomlega skoðanir þeirra og rök-
semdafærslu en vona að umræðan geti farið
fram á hófstilltari hátt.
Undanfarin ár hafa staðið harðar deilur um
Kárahnjúkavirkjun bæði hérlendis og erlend-
is. Í þessum deilum hafa ætluð umhverfis-
áhrif virkjunarinnar borið mjög á góma. Til
að meta hugsanleg umhverfisáhrif Kára-
hnjúkavirkjunar hafa farið fram umfangs-
miklar rannsóknir og mælingar á síðustu
áratugum.
Höfundur er verkfræðingur hjá Landsvirkjun
og hefur haft umsjón með umhverfisrannsóknum
vegna Kárahnjúkavirkjunar.
Pétur Ingólfsson
peturi@lv.is
Umhverfisáhrif
Kárahnjúkavirkjunar
Staðreyndir og ýkjur
16 | Lesbók Morgunblaðsins ˜ 5. ágúst 2006