Lesbók Morgunblaðsins - 16.09.2006, Blaðsíða 16

Eftir Véstein Lúðvíksson
vesteinnl@hotmail.com
Í
síðustu Lesbók (9/9) mátti lesa prýðis-
góða samantekt eftir Gunnar Hrafn
Jónsson um þá áleitnu spurningu
(sem kannski segir allnokkuð um
íslenska umræðuhefð) hvort hægt
sé að „vera hægri og grænn“. Vinstri
grænir vilja eiga einkarétt á virðingunni gagn-
vart náttúrunni og einn af þingmönnum þeirra,
Kolbrún Halldórsdóttir, virðist ekki í minnsta
vafa um að áhugi hægrisinna á umhverfismál-
um sé ekki annað en áróðursbragð, semsé að
hugur fylgi ekki máli. En einsog jafnan áður er
það Hjörleifur Guttormsson sem er rökfast-
astur í þessum hópi og best upplýstur. Í mál-
flutningi hans eru þó augljósar veilur. Hann við-
urkennir réttilega að vinstrimenn séu
„margskiptur hópur þegar kemur að umhverf-
ismálum“ en er ekki eins örlátur á aðgrein-
inguna þegar kemur að þeim sem hann kallar
hægrimenn. Þeir virðast vera í hans huga nokk-
uð einsleit hjörð. Nefnir svo til sögunnar þrjá
skörunga, James Lovelock, Jared Diamond og
Al Gore sem dæmi um „hugsandi menn út heimi
stjórnamála og vísinda“. En eru þeir hugsandi
umhverfsverndarsinnar vegna þessa að þeir séu
til vinstri? Jafnvel vinstrigrænir? Eða skara
þeir framúr vegna þess að þeir séu frjálslyndir
hægrimenn? Ég held að ekkert af þessu eigi við
eða skipti máli. Þeir hafa einfaldlega aflað sér
góðrar þekkingar, dregið af henni ályktanir og
talið það skyldu sína að deila henni með öðrum.
Hjörleifur getur vafalaust talið skoðanir þeirra
málstað sínum til tekna. En núverandi formað-
ur breska Íhaldsflokksins getur það líka – og
gerir það!
Hægri og vinstri
Skekkjan í þessari umræðu á rætur að rekja til
íhaldssemi í hugtakanotkun og tilhneigingum til
að draga svokallaða hægrimenn í einn dilk og
svokallaða vinstrimenn í annan og reyna að
gera muninn á þeim sem mestan. Þetta eru
kaldastríðsleifar. Frá stríðslokum til stríðsins í
Víetnam og innrásarinnar í Tékkóslóvakíu
skiptist meirihluti Íslendinga í tvær andstæðar
fylkingar. Önnur var gagnrýnislaus á Sovétrík-
in, hin á Bandaríkin. Fólk átti sér ekki aðeins
pólitíska andstæðinga heldur svarna óvini. Víg-
línan var skýr og hatrið mikið. Og þótt Sovét-
ríkin séu nú fyrir bí og hafi átt formælendur fáa
síðustu árin og álit manna á bandrískum sjórn-
völdum hafi almennt dvínað til mikilla muna, þá
er einsog æði margir sakni víglínunnar, einsog
það verði að vera alveg skýrt hvar „við“ stönd-
um GEGN „hinum“. Enn einu sinni sýnir sig að
það er ávanabindandi að eiga sér óvini og hugsa
fyrst og fremst í svörtu og hvítu.
Þegar að umhverfismálum kemur, brýnasta
verkefni samtímans, eru hugtökin „hægri“ og
„vinstri“ ekki aðeins gagnslaus heldur til vansa
að því leyti að þau gera ráð fyrir andstæðum
sem eru annaðhvort ekki til eða hverfandi. Meg-
inmunirinn á afstöðu fólks til gróðurhúsaáhrif-
anna markast t.d. ekki af stjórnmálaskoðunum
heldur þekkingu og þekkingarleysi, kjarki og
kjarkleysi. Hver okkar þora að lesa sér til og
opna augun? Og hver okkar eru einsog reyk-
ingafólkið sem trúði „vísindamönnum“ tóbaks-
fyrirtækjanna?
Svokallaðir vinstrimenn geta ekki haldið því
fram með góðum rökum að „hægrið“ sé upp til
hópa auðtrúa bleyður. Og svokallaðir hægri-
menn geta ekki haldið því fram með góðum rök-
um að „vinstrið“ máli alltaf skrattann á vegginn.
Verulegur munur kemur aðeins í ljós þegar
spurt er hvað sé til ráða. Hjörleifur vill róttæk-
ar breytingar sem fyrst án þess að gera grein
fyrir því hvernig koma mætti þeim í kring við
núverandi aðstæður. Illugi Gunnarsson vill fara
hægt í sakirnar, m.a. af tillitssemi við þróun-
arlöndin, án þess að velta fyrir sér hverjar af-
leiðingarnar af slíkum hægagangi gætu orðið.
En þeir virðast sammála um að frjáls markaður
geti ekki leyst þennan vanda. Illugi vill m.a.s.
gera mengun að kostnaðarlið, leggja á hana
gjald og neyða þannig fyrirtækin til að draga úr
henni. Og ekki leggja mengandi fyrirtæki sjálf á
sig slíkan kostnaðarauka. Enn einu sinni verður
ríkisvaldið að hafa vit fyrir markaðnum og tak-
marka frelsi hans, setja lög og sjá um að þeim
sé framfylgt og dæma þá sem brjóta þau.
„Menn eru hættir að ríghalda í þessa hörðu
frjálshyggju sem var svo mikið skrifað um fyrir
tuttugu til þrjátíu árum. Ég veit að hægrimönn-
um er ákaflega illa við orðið forsjárhyggja, en
það má segja að sumir þeirra séu farnir að að-
hyllast hálfgerða umhyggju- eða verndarstefnu
gagnvart náttúrunni,“ segir Jón Ólafsson heim-
spekingur í spjalli við Gunnar Hrafn.
Nýfrjálshyggjan er m.ö.o. að líða undir lok.
Og því er bæði ósanngjarnt og heimskulegt að
afgreiða Illuga, Sjálfstæðisflokkinn eða svokall-
aða hægrimenn yfirleitt sem óalandi og óferj-
andi í umhverfismálum einsog vinstrigrænum
hættir til. Eða því skyldu Illugi og félagar hans
ekki geta lært einsog aðrir? Ég tala nú ekki um
þegar „sífellt færri aðhyllast hreintrúarstefnu í
pólitík“ (einsog Jón kemst að orði) og eru því
betur í stakk búnir til að hugsa skýrt.
Frjálshyggja og nýfrjálshyggja
Frjálshyggja er hugtak sem af einhverjum
furðulegum ástæðum hefur orðið skammaryrði
á Íslandi. Ég hef heyrt dyggan íhaldsmann
bölva „frjálshyggjupiltunum“ sem honum þótti
ekki geri annað en koma óorði á flokkinn hans
með ofstæki og gaspri. Og þegar andstæðingar
Sjálfstæðisflokksins vilja koma á hann höggi
eða útskýra gjörðir hans, grípa þeir oft til frjáls-
hyggjunnar sem verður þá einskonar samnefn-
ari fyrir þröngsýni, óréttlæti, ofstopa, græðgi
og jafnvel spillingu.
Þetta er svolítið kómískt. Því sá stjórnmála-
flokkur er ekki til á Íslandi og varla Vestur-
löndum yfirleitt sem ekki aðhyllist einhverja
mynd af frjálshyggju. Vinstrigrænir eru frjáls-
hyggjuflokkur! Eða hvað er frjálshyggja?
Hún á uppruna sinn að rekja til 18du aldar,
hugsuða á borð við John Locke og Adam Smith.
Megináherslunar hafa verið á hámarksfrelsi
einstaklingsins til alls annars en að abbast uppá
aðra, frjáls viðskipti og frjálsa samkeppni. Meg-
inágreiningurinn var frá upphafi um ríkisvaldið,
hvers eðlis það ætti að vera og hversu víðtækt.
Franklin Roosevelt hafði afgerandi áhrif á
frjálshyggju síns tíma þegar hann færði rök fyr-
ir því að frelsi einstaklingsins væri ekki aðeins
frelsi TIL . . . heldur einnig frelsi FRÁ . . . Hver
einstaklingur ætti t.d. rétt á frelsi frá skorti, svo
og ótta (vegna styrjalda). Ríkinu var þannig
ætlað að verja einstaklingana fyrir utanaðkom-
andi yfirgangi og jafnframt að sjá til þess að
þeir byggju við efnhagslegt öryggi og syltu ekki
í hel. Sósíaldemókratar hugsuðu á svipuðum
nótum. Þetta þótti mörgum einum of mikið af
því góða og síðan hefur frjálshyggjan verið klof-
in hvað þetta varðar. Styrrinn stendur ekki um
ríkisafskipti eða engin ríkisafskipti heldur
hversu mikil þau eigi að vera og á hvaða sviðum.
Þessar fylkingar eru og hafa verið til í ótal
myndum. Helstu bitbeinin eru velferðarpólitík
eða lögmál markaðarins, blandað hagkerfi eða
ómengaður kapítalismi.
Fram hafa komið tvö mjög róttæk afbrigði af
frjálshyggju. Það fyrra var anarkismi 19du ald-
ar, útópía eða draumsýn um alfrjálst samfélag
án ríkisvalds. Hann lognaðist að mestu útaf í
hryðjuverkum og öðru fári í byrjun síðustu ald-
ar en kom þó við sögu í spænsku borgarastyrj-
öldinni með eftirminnilegum hætti.
Hið síðara er einnig útópía, draumsýn um al-
frjálsan markað og lágmarksríki eða alls ekk-
ert. Meginkenningin, sem hvorki er hægt að
sanna né afsanna af því alfrjáls markaður er
ekki til og hefur aldrei verið, felst í þeirri stað-
hæfingu að markaðsöflin búi yfir því innra sig-
urverki sem leiðrétti sjálfkrafa allar þær
skekkjur sem upp kunni að koma og því sé
ríkisvald aðeins til óþurftar. Þetta afbrigði er að
mestu til komið eftir seinni heimstyrjöld og
barst til Íslands á áttunda áratugnum og var þá
kallað frjálshyggja einsog önnur væri ekki til
staðar. Sumir hafa þó séð gilda ástæðu til að
tala um nýfrjálshyggju til að forðast rugling og
verður það gert hér.
Á ensku eru í seinni tíð notuð hugtökin
„classic liberalism“ fyrir frjálshyggju og „libert-
arianism“ fyrir nýfrjálshyggju (sem er fjöl-
skrúðugri en við eigum að venjast). Og hvorugt
á neitt skylt við íhald eða „conservatism“. Sem
sýnir okkur hvað svokallaðir hægrimenn eru
langt frá því að vera á eina bókina lærðir.
Íhaldsmaður getur verið andvígur hjónabönd-
um samkynhneigðra vegna þess að honum finn-
ist þau stríða gegn gömlum og góðum hefðum.
Frjálshyggjumaður getur verið þeim fylgjandi
af jafnréttisástæðum. Nýfrjálshyggjumaður
getur litið svo að ríkið eigi ekkert með að skipta
sér af hjónaböndum og þaðan af síður að hygla
giftum frekar en ógiftum; fólki sé heimilt að
gera það sem því lystir svo framarlega það
skaði ekki aðra; sérhver einstaklingur eigi lík-
ama sinn og það líf sem með honum bærist.
Í umhverfismálum lendir nýfrjálshyggjan í
augljósum ógöngum. Gamli frasinn um að ein-
staklingar og hópar fari alltaf vel með það sem
þeir eigi stenst ekki. Fyrirtæki getur séð
skammtímahagsmunum sínum borgið með því
að kaupa stöðuvatn til að menga það. Það hefur
frelsi til að fara illa með það sem það á. Og enn
meiri verða ógöngurnar þegar kemur að því
sem enginn á. Eða hver á lofthjúp jarðar? Höf-
um við frelsi til að menga hann og velta afleið-
ingunum yfir á komandi kynslóðir? Seinni
spurningin er siðferðileg, en það er einmitt í
þeim efnum sem nýfrjálshyggjan er ekki aðeins
á hálum ís heldur úti að aka.
Þetta skýrir hugsanlega tregðu sumra til að
fallast á að gróðurhúsaáhrifin séu af manna-
völdum. Linkan í málflutningi Illuga, sem er þó
greinilega enginn harðlínumaður af nýfrjáls-
hyggjuskólanum, virðist mér helgast af því að
hann er alls ekki viss um þetta atriði. EF gróð-
urhúsaáhrifin eru ekki af mannavöldum að ein-
hverju eða öllu leyti, nú þá erum við stikkfrí og
getum áfram tekið okkur frelsi til að menga
lofthjúpinn einsog okkur sýnist.
Í hvaða flokki er Schwarzenegger?
Það þarf töluverða bíræfni til að halda því fram
að nýfrjálshyggjan hafi náð að móta stærsta
flokk landsins, Sjálfstæðisflokkinn. Þetta var
t.d. augljóst í síðustu sveitarstjórnarkosningum
þegar frambjóðendur flokksins kepptust við að
gefa nýfrjálshyggjunni langt nef með því að
bjóða kjósendum allskyns félagslegar lausnir og
sýna þarmeð að þeir treysta markaðnum ekkert
alltof vel. Jafnvel gömlum krötum þótti nóg um.
Eins er þetta á alþingi og í ríkisstjórn. Fjöl-
miðlafrumvarpið margumtalaða var t.d. svo of-
stopafull forræðishyggja að þjóðinni blöskraði
og er hún þó að öllu jöfu seinþreytt til vand-
ræða. Ríkisstyrktur landbúnaður er á stefnu-
skrá flokksins og hefur verið í hálfa öld. Rík-
isábyrgð til handa Decode þótti sjálfsagt mál.
Og svo mætti lengi telja. Það væri jafnvel nær
að bera flokknum á brýn að hann stæði ekki ein-
usinni vörð um gömul gildi klassískrar frjáls-
hyggju. Hann styður fjárfestingar íslenskra
fyrirtækja erlendis en er harður á því að erlend
fyrirtæki fjárfesti ekki í sjávarútvegi á Íslandi.
Frjáls viðskipti eru því greinilega ekkert
prinsipmál.
Við þetta bætist að nýfrjálshyggjan er trausti
rúin, bæði innan flokksins og utan. Og Ísland er
ekkert einsdæmi. Fylgjendur hennar eru víða
áberandi og hafa sumstaðar haft talsverð áhrif
meðal hinna hófsamari, en þar sem þeir hafa
boðið fram í eigin nafni hefur fylgi þeirra verið
næsta lítið (miklu minna en VG! komist hæst í
10% í Kostaríku). Eftir kommúnismann er eins-
og tími hinna altæku lausna sé liðinn, a.m.k. um
sinn. Veraldlegar útópíur ganga út frá því sem
ekki er en ÞYRFTI að verða. Kommúnisminn
(a.m.k. einsog Marx ímyndaði sér hann) gæti
hugsanlega gengið upp ef allir væru vel mennt-
aðir, viðsýnir og tilbúnir að taka hag heildar-
innar fram yfir sinn eiginn. Og nýfrjálshyggjan
(a.m.k. einsog Hayek og Milton Friedman
ímynduðu sér hana) gæti hugsanlega gengið
upp ef allir væru siðlegir. Mannkynið hefur
bara ekki náð svona langt, því miður. Hafi Ís-
lendingar talið sér trú um annað held ég að
verðsamráð olíufélaganna hafi nægt til koma
þeim í skilning um að frjáls markaður er hvorki
María mey né Guð almáttugur.
Það er því afleitur og hættulegur misskiln-
ingur þegar vinstrigrænir og fleiri afskrifa
Sjálfstæðisflokkinn sem hugsanlegan banda-
mann í umhverfismálum. Hjörleifur segir hann í
þeim efnum staddan um 1970.
Þetta er í besta falli hálfsannleikur. Um 1970
voru allir sofandi og Hjörleifur líka. Og það er
glámskyggni að ætla að þau 40% sem kjósa
Sjálfstæðisflokkinn hafi ekki eða geti ekki
rumskað. Þekkingin, tilfinningin og ábyrgðin
gagnvart landinu og lofthjúpnum takmarkast
einfaldlega ekki við „hægri“ eða „vinstri“, ekki
frekar en tilfinning fólks fyrir sínum nánustu.
Það er líka afleitur og hættulegur misskiln-
ingur að engar markaðslausnir séu til í um-
hverfismálum. Það vill svo skemmtilega til að
eitt af átrúnaðargoðum Hjörleifs, Al Gore, er
nýbúinn að fá stærstu verslunarkeðju heims,
Wal-Mart, til að gerast eins græn og vistvæn og
nokkur verslunarkeðja getur orðið með tilheyr-
andi kröfum gagnvart öllum birgjum og flutn-
ingsaðilum. Fyrst hélt ég að þarna hefði vara-
forsetinn fyrrverandi látið plata sig. En svo er
ekki. Al Gore er ekkert fífl. Hann er hugumstór
realpólitíkus sem kemst nokkuð langt þótt hann
hafi enginn völd. Hann er nefnilega andstæða
þess sem bar af honum sigurorð í forsetakosn-
ingunum árið 2000. Sá virðist í ólæknandi þörf
fyrir að eiga sér vel skilgreinda óvini og hugsa
helst einvörðungu í svörtu og hvítu.
Það er líka afleitur og hættulegur misskiln-
ingur að svokallaðir hægrisinnaðir stjórnmála-
menn séu upp til hópa afglapar í umhverfis-
málum. Einn er fylkisstjóri í Kaliforníu, fimmta
stærsta hagkerfi heimsins. Hann mun á næst-
unni undirrita ströngustu mengunarlög í sögu
Bandaríkjanna. Andstæðingar hans segja það
sama um hann og vinstrigrænir um Illuga, að
hugur fylgi ekki máli, hann sé aðeins að hugsa
um næstu kosningar. Segjum að það sé satt. Þá
þýðir það að maðurinn treystir sér ekki til að
ganga gegn vilja sinna „hægrisinnuðu“ kjós-
enda – sem að stórum hluta eru róttækir
umhverfisverndarsinnar og repúblíkanar í
þokkabót.
Ég eftirlæt svo Hjörleifi, Kolbrúnu og öðrum
vinstrigrænum að geta sér til um hvar í flokk Al
Gore og Arnold Schwarzenegger myndu skipa
sér væru þeir íslenskir ríkisborgarar. Og af ein-
skærri tillitssemi – aðgát skal höfð! – fer ég ekki
fram á að þau opinberi mér niðurstöðuna. Mér
nægir að vita að ábyrgðarfullu umhverfis-
verndarfólki muni vaxa ásmegin í Sjálfstæðis-
flokknum einsog annarstaðar. Og þegar meiri-
hlutinn þvælist of mikið fyrir því klífur það sig
úr flokknum og myndar sinn eigin. Ókeypis til-
lögu að nafni á hann er að finna í fyrirsögn þess-
arar greinar.
Hægri hreyfingin
Eru hægrimenn almennt tilfinningasljóir,
skammsýnir og ábyrgðarlausir og dæmdir til
að vera það um aldir alda?
Frjálslega farið um „Í umhverfismálum lendir nýfrjálshyggjan í augljósum ógöngum. Gamli
frasinn um að einstaklingar og hópar fari alltaf vel með það sem þeir eigi stenst ekki.“
» Það er líka afleitur og
hættulegur misskilningur
að svokallaðir hægrisinnaðir
stjórnmálamenn séu upp til
hópa afglapar í umhverfis-
málum. Einn er fylkisstjóri í
Kaliforníu, fimmta stærsta
hagkerfi heimsins.
Morgunblaðið/ÞÖK
Höfundur er rithöfundur.
– fagurgrænt framboð
16 LAUGARDAGUR 16. SEPTEMBER 2006 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók