Morgunblaðið - 03.05.2006, Blaðsíða 29

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 3. MAÍ 2006 29
ÞAÐ er alveg sama hvernig
reiknað er og þörfin metin með hlið-
sjón af öðrum úrræðum. Nið-
urstaðan er óumdeilt sú að það
verði að gera stórátak og ráðast í að
fjölga hjúkr-
unarrýmum, bæði
fyrir aldraða og yngri
hjúkrunarsjúklinga.
Hjúkrunarrými fyrir
aldraða á landinu öllu
telja um 2.700 og mið-
að við fyrirliggjandi
þörf þarf að fjölga
þeim um tæp 380.
Yngri hjúkr-
unarsjúklingar sem
bíða eftir viðeigandi
úrræði á höfuðborg-
arsvæðinu eru 34 til
viðbótar þeim öldruðu. Þær áætl-
anir sem unnið er eftir um upp-
byggingu hjúkrunarheimila og
framkvæmdir sem ákveðið hefur
verið að ráðast í duga ekki til að út-
rýma biðlistum. Ef jafnframt er vilji
til að ráðast í að fjölga einbýlum og
fækka á þeim heimilum þar sem
aldraðir deila persónulegu rými
með öðrum íbúum og þrengsli og
aðstöðuleysi há starfsmönnum og
umönnun sjúklinga er viðfangsefnið
enn stærra.
Það gefur ástæðu til að ætla að
orð breytist í aðgerðir að í aðdrag-
anda sveitarstjórnarkosninganna
hafa allir flokkar viðurkennt þörfina
á að setja bætta þjónustu og aðbún-
að aldraðra í forgang. Borgar-
stjóraefni Sjálfstæðisflokksins er
meðal þeirra. Hann veit að úr vand-
anum verður ekki leyst nema með
samstarfi ríkisins og borgaryfir-
valda og hann sá ástæðu til að átelja
og brýna félaga sína á Alþingi og í
ríkisstjórn á flokksráðsfundi á dög-
unum þar sem hann hvatti þá til að
standa við fyrirheit flokksins gagn-
vart öldruðum. Öll framboðin lofa
úrbótum en sum beina spjótum sín-
um eingöngu að ríkisvaldinu og
horfa framhjá því að uppbygging
hjúkrunarrýma er ekki aðeins sam-
starfsverkefni ríkisins og sveitarfé-
laganna heldur eru það skv. lögum
sveitarfélögin, sem bera ábyrgð á
því að tryggja nægjanlegt framboð
vistrýma, bæði dvalar- og hjúkr-
unarheimila, fyrir aldraða. Að
ógleymdri frumkvæðisskyldunni
sem liggur hjá sveitarfélögunum
auk þeirrar kvaðar að leggja til lóðir
og greiða að lágmarki 15% bygging-
arkostnaðar. – Samkvæmt skýrslu
ríkisendurskoðunar um öldr-
unarmál sem út kom síðast liðinn
vetur þá er hjúkrunarrýmum mjög
misskipt eftir sveitarfélögum og
kjördæmum. Miðað við íbúafjölda
er skorturinn mestur í Reykjavík og
í nágrannasveitarfélögum. Að hluta
skýrist þetta af mikilli fólksfjölgun í
þessum sveitarfélögum á liðnum ár-
um og áratugum og að hluta af
Landspítalanum, staðsetningu hans
og veigamiklu hlutverki hans í öldr-
unarþjónustunni. Þessi niðurstaða
er þó jafnframt vitnisburður um að
sveitarstjórnir utan höfuðborg-
arsvæðisins hafa verið duglegri að
virkja ríkisvaldið til nauðsynlegs
samstarfs og fjármögnunar.
Mikil uppbygging –
en dugar ekki til
Það er þó fjarri lagi að ekkert
hafi verið að gert. Til marks um þá
uppbyggingu
öldrunarþjónustu sem staðið hef-
ur yfir undanfarin ár má nefna að
síðan 2004 hafa verið byggð 177 ný
hjúkrunarrými. Nú er í byggingu 71
og í Reykjavík og nágrenni þar sem
biðlistar eru lengstir mun rýmum
fjölga um 200 á árunum 2006–2007
með byggingu á Lýsislóðinni í sam-
starfi við Seltjarnarnesbæ og í
Sogamýri í samstarfi við Reykjavík-
urborg, sem greiðir til þeirrar fram-
kvæmdar tvöfaldan lögbundinn hlut
sveitarfélags eða 30%. Samhliða
hefur verið unnið að því á fleiri svið-
um að byggja upp þjónustu við aldr-
aða í samræmi við þá meginstefnu
heilbrigðisáætlunar að gera öldr-
uðum kleift að búa sem lengst á eig-
in heimili með þeim stuðningi og
hjúkrun sem til þarf. Framlög á
fjárlögum til heimahjúkrunar hafa
þannig þrjú síðast liðin ár hækkað
árlega um 50 millj. króna og ýmis
stoðþjónusta, svo sem
dagvistun og hvíld-
arinnlagnir, hefur líka
verið stórbætt. Von-
brigðum veldur hins
vegar að í fyrrnefndri
skýrslu ríkisend-
urskoðunar segir að á
sama tíma hafi heima-
þjónusta sveitarfélag-
anna dregist saman.
Aðrar staðreyndir tala
líka sínu máli eins og
þær að daggjöld sem
ríkið greiðir fyrir
hjúkrunarrými hafa frá árinu 2002
hækkað úr 9 milljörðum í 14,5 millj-
arða, eða um 65%.
Sveitarfélögin reki
öldrunarþjónustuna
Nú eru uppi háværar kröfur um
að öldrunarþjónustan flytjist öll og
óskipt frá ríki til sveitarfélaganna.
Þessar kröfur eru að hluta viðbrögð
við því að ábyrgðinni hefur verið
skipt á tvö stjórnsýslustig sem í
mörgum tilvikum hafa ekki náð
saman og ekki skilað öldruðum og
okkur hinum nægjanlegum árangri.
Að hluta tel ég að þessar kröfur
byggi á því hve hjúkrunarrýmum er
hlutfallslega misskipt á sveit-
arfélögin og á meintum hreppa-
flutningum, á því mannúðarsjón-
armiði að aldraðir eigi rétt til
hjúkrunarheimilis sem næst heimili
sínu og fjölskyldu. Þetta er það sem
koma skal og hugsanlega eru þegar
forsendur fyrir því að gera þjón-
ustusamninga við fleiri sveitarfélög
en Hornafjörð og Akureyri um
rekstur hjúkrunarrýma og aðra
þjónustu við aldraða, þó bið geti
orðið á því að minnstu sveit-
arfélögin telji sig í stakk búin að
taka þessi verkefni að sér. Jafn-
framt þarf að búa þannig um hnút-
ana að hvert og eitt sveitarfélag eigi
fjárhagslega hagsmuni af því að
aldraðir íbúar þeirra dvelji sem
styst á Landspítalanum eftir að
virkri meðferð og lækningu lýkur.
Aldraðir eins og aðrir sjúklingar
njóta mjög góðrar hjúkrunar og
þjónustu á Landspítalanum. Starf-
semi hans er hins vegar ekki hugs-
uð eða skipulögð til langdvalar og
þar skortir þann heimilisbrag sem
þarf að vera og nægjanlegt rými,
aðstöðu og þjónustu fyrir sjúklinga
og aðstandendur þeirra sem þar
dveljast. Í þessu samhengi er líka
rétt að halda þeirri staðreynd til
haga að hjúkrunarrými þar kostar
samfélagið að jafnaði um tvöfalt
meira en á hjúkrunarheimilum.
Skilgreining lágmarks-
þjónustu og aðbúnaðar
Samningar við sjálfseignarstofn-
anir sem reka hjúkrunarheimili á
daggjöldum frá ríkinu geyma engin
viðmið eða lágmarkskröfur, s.s. um
rými, aðbúnað og umönnun. Úr
þessu þarf að bæta og áður en sveit-
arfélögin taka við öldrunarþjónust-
unni þarf líka að skilgreina hvaða
lágmarksþjónustu þau taka að sér
að veita, líkt og gert var um grunn-
skólann áður en sveitarfélögin tóku
við honum. Það þarf að skilgreina
lágmarksrými í fermetrum, þjón-
ustu og þjálfun sem aldraðir eigi
rétt á, félagsstarf, lágmarksumönn-
un og menntun og þjálfun starfs-
manna. Ríkisvaldið þarf að gæta
jafnræðis aldraðra um land allt og
setja lágmarkskröfur um heilbrigð-
isþjónustu við hjúkrunarsjúklinga,
sem það síðan tryggir sveitarfélög-
unum tekjustofna til að veita. Líkt
og samningur ríkisins við Öldung
hf. gerir um rými, aðbúnað og
umönnun hjúkrunarsjúklinga á Sól-
túni. Allur aðbúnaður, rými og
umönnun sem öldruðum er tryggð á
því heimili tel ég að eigi m.a. að vera
okkur fyrirmynd um skilgreiningu á
þjónustu.
Eins og staðan er sýnist mér ein-
sýnt að nú þurfi að fara nýjar leiðir
varðandi framkvæmdir og fjár-
mögnun hjúkrunarheimila. Það má
ekki drepa umræðunni á dreif með
því að snúa henni upp í ágreining og
deilur um rekstrarform eins og
þingmenn vinstri grænna gera
gjarnan og virðast sjá rautt þegar
Sóltún er nefnt á nafn. Sóltún og
Vífilsstaðir eru einu hjúkr-
unarheimilin þar sem Landspítalinn
hefur fullan forgang að rýmum og
þau heimili taka ekki við nema sjúk-
lingum frá sjúkrahúsinu. Sóltún fær
á þessari forsendu og á grundvelli
samnings, sem meðal annars felur í
sér lágmarkskröfur til aðbúnaðar,
hærri daggjöld en önnur hjúkr-
unarheimili.
Yngri hjúkrunarsjúklingar
Í umræðunni um bætta öldr-
unarþjónustu og fjölgun hjúkr-
unarrýma má ekki gleyma yngri
hjúkrunarsjúklingum, þeim sem
ekki hafa náð 67 ára aldri. Þeir geta
svo sem dæmi eru um verið allt nið-
ur í 18 ára gamlir og eiga ekkert
annað sameiginlegt með öldruðum
en þörfina fyrir sólarhringshjúkrun.
Hópur áhugamanna um bætt vist-
unarúrræði fyrir þessa sjúklinga
fundaði í síðustu viku í Skógarbæ,
sem er annað tveggja heimila á
landinu með sérdeild fyrir yngri
hjúkrunarsjúklinga. Þar var upp-
lýst m.a. að sérdeildin hefur 11 rými
og á 9 árum hafa aðeins 11 nýir ein-
staklingar fengið dvalarrými þar,
en biðlistinn telur 34 sjúklinga, þar
af 6 á aldursbilinu 18–50 ára. Að-
standendur sem töluðu á þessum
fundi lýstu því á æðrulausan og eft-
irminnilegan hátt hversu erfitt það
væri ofan á veikindi ástvinar og
áhrifa þeirra á fjölskyldu og daglegt
líf að búa við stöðugt óöryggi vegna
óvissu um framtíðarheimili þeirra.
Löng reynsla og sérþekking starfs-
fólks á umönnun yngri hjúkr-
unarsjúklinga gerir með meiru
Skógarbæ að mjög ákjósanlegum
stað til að byggja við og fjölga rým-
um fyrir þá sérstaklega.
Starfsmannaskortur
og vinnuálag
Eftir sem áður er mönnunin ann-
að stærsta vandamál öldrunarþjón-
ustunnar og það mikla álag sem er á
starfsfólkinu. Það er ekki nóg að
byggja, það þarf líka að tryggja
mönnun og fólkinu sem starfar við
umönnun aldraðra og yngri hjúkr-
unarsjúklinga mannsæmandi laun
og álag undir þolmörkum. Fyr-
irséður er vaxandi vandi vegna
skorts á hjúkrunarfræðingum,
sjúkraliðum og ófaglærðu starfs-
fólki. Hvorki Háskóli Íslands né
Háskólinn á Akureyri hafa getað
mætt eftirspurn hjúkrunarnema og
við báða skólana er beitt fjöldatak-
mörkunum. Því liggur í augum uppi
að heilbrigðisráðherra og mennta-
málaráðherra þurfa í sameiningu að
ráðast í að leysa þann vanda sem
vaxandi skortur mun hafa í för með
sér ef ekkert verður að gert. Auk
þess þarf að kanna og horfast í augu
við hvers vegna mikill áhugi á heil-
brigðissviði Fjölbrautaskólans í Ár-
múla skilar sér ekki í fjölgun starf-
andi sjúkraliða. Kjarabarátta
ófaglærðra starfsmanna á hjúkr-
unarheimilum sem rekin eru fyrir
daggjöld ríkisins og áhrifin af að-
gerðum þeirra sýndu líka svart á
hvítu hversu stórt hlutverk þeirra
er fyrir góða umönnun aldraðra.
Bætum úr brýnni
þörf hjúkrunarsjúklinga
Eftir Jónínu Bjartmarz ’Eins og staðan er sýn-ist mér einsýnt að nú
þurfi að fara nýjar leiðir
varðandi framkvæmdir
og fjármögnun hjúkr-
unarheimila. ‘
Jónína Bjartmarz
Höfundur er alþingismaður og
formaður heilbrigðis- og trygginga-
nefndar Alþingis.
við þeim, líkt og um heilbrigðisvandamál væri að ræða og sagð-
ist telja mikilvægt að fræða fullorðið fólk um þetta, fremur en
þegar um börn er að ræða, þar sem þau gætu borið fyrir sig
litlum vörnum ef gerandinn einsetur sér að brjóta af sér.
Lélegt viðhorf
Aðspurður um viðhorf Bandaríkjamanna gagnvart með-
ferðar- og forvarnarúrræðum gagnvart kynferðisglæpamönn-
um í stað þess að varpa þeim í fangelsi sagði Longo þau vera
mismunandi. Fjölmiðlar í Bandaríkjunum ættu það, því miður,
til að blása úr hófi upp ógeðfelldustu kynferðisglæpina og þar
af leiðandi auka hatrið gegn glæpamönnunum. Hann benti á að
Bandaríkjamenn væru miklu uppteknari við að refsa mönnum
fyrir kynferðisglæpi í stað þess að hjálpa þeim, þrátt fyrir að
nægir peningar væru til að auka forvarnir og koma í veg fyrir
glæpina áður en þeir væru framdir. Hann sagði einnig að vel
væri fylgst með kynferðisglæpamönnum, bæði af almenningi
og yfirvöldum. Þeir þyrftu að skrá sig hjá opinberum stofn-
unum og aðgangur almennings að listum með nöfnum þeirra
og heimilisfangi væri auðveldur. Auk þess ræddu fjölmiðlar
ekki kynferðisbrot innan fjölskyldna, þar sem það þætti ekki
fréttavænt, heldur fjalli þeir einungis um atvik þegar ungum
stúlkum er rænt, þeim nauðgað og þær að lokum myrtar. Og
því vildu margir Bandaríkjamenn halda að kynferðisbrot innan
fjölskyldna væru ekki kynferðisbrot.
Efla þarf upplýsingagjöf
Aðspurður hvernig Longo liti á framtíðina sagði hann að
þekkingin á kynferðisglæpamönnum væri að aukast gríðarlega
og hvernig sigta mætti þá út. Hann sagði mikilvægt að koma
þessum einstaklingum í meðferð og þ.a.l. koma í veg fyrir að
glæpur sé framinn. Eins sagði hann að mikilvægt væri að veita
þolendum góða meðferð og ráðgjöf, svo að þeir myndu ekki
fremja slíka glæpi sjálfir. Hann taldi það þó jákvætt í tölum
sem lægju fyrir í Bandaríkjunum að unglingar sem fremdu
kynferðisglæpi, gerðu það ekki aftur í 50% tilvika. Einnig sagði
hann að á meðal þeirra unglinga sem fengju meðferð, fremdu
einungis 10% þeirra kynferðisglæp aftur. Longo taldi meg-
inmálið þó vera að líta á þetta sem stóralvarlegt vandamál, sem
væri af svipaðri stærð og faraldur sem gengi yfir. Efla þyrfti
upplýsingagjöf til almennings og kynna fólki hegðun sem gæfi
til kynna að um kynferðisglæpamann væri að ræða.
þau til að segja frá ef
þeim.
við að meðhöndla kyn-
o að þeir fremji ekki
í að koma í veg fyrir að
ari reynslu aftur.
omast að þessari til-
æpurinn er framinn.“
kkingin á því hvernig
á sem væru hættulegir
mjög á síðustu árum.
itlum samskiptum við
tíma með börnum, þeir
kynferðisglæpum
mál. Hann sagði að í
um þetta frá lagalegu
ðið. Hann benti á að ef
urning hvers vegna
vitni. Ef kynferð-
ðisvandi, og farið yrði í
rið gegn hjartasjúk-
kun og fleiri baráttu-
fjölda fólks og það
pinberar herferðir
egu mataræði og her-
gu þá væri mælanlegur
að ef unnið yrði gegn
i þeim fækka.
ð kynferðisglæpir væru
aríkjunum einum væri
fyrir kynferðisglæp
8 strákum. Á Íslandi
erjum 6–7 stelpum og
st telja að miðað við
þessu við heilbrigð-
% þjóðarinnar fengi
og heilbrigðiskerfið
mit. Hann sagði að
væri hægt að sporna
álum, flytur fyrirlestur á Íslandi
gegn kynferðisglæpum
Endalok lýðræðis?
Galbraith var andlega virkur
fram í andlátið. Við upphaf áratug-
ar græðginnar (1990), þegar allir
aðrir vegsömuðu gróðafíknina sem
drifkraft framfaranna, sendi hann
frá sér bókina „A Short History of
Financial Euphoria“, þar sem hann
rifjaði upp frægar sögur frá fyrri
tíð, þar sem græðgin hafði teymt
menn á asnaeyrum út í fjárhagsleg
kviksyndi. Hálfníræður sendi hann
frá sér athyglisverða bók: „The
Culture of Contentment“ (1992). Sú
bók staðfestir ekki einasta gam-
alkunnar efasemdir höfundar um
það, hvert óbeisluð og eftirlitslaus
markaðsöfl muni að lokum leiða
okkur, heldur hefur bæst við heldur
bölsýnisleg greining á endalokum
amerísks lýðræðis. Hann bendir á,
að um eða yfir helmingur kjósenda
í Bandaríkjunum mætir ekki á
kjörstað. Þar með hafa þeir gefið
upp alla von um, að lýðræðið geti
lengur þjónað hagsmunum þeirra.
Fjármagnið virðist hafa yfirtekið
lýðræðið. Eignarhald á fjölmiðlum
eru í höndum fáeinna auðhringa, og
fjölmiðlum er í vaxandi mæli beitt í
þágu þeirra. Frambjóðendur verða
nauðugir viljugir að beygja sig und-
ir lögmál fjáröflunar kosningabar-
áttunnar. Þeir hafa ekki efni á að
styggja ráðandi öfl. Þeir eru flestir
keyptir menn. Lýðræðið er múl-
bundið á klafa sérhagsmuna.
Meirihluti kjósenda skiptir ekki
lengur máli. Þeir sitja uppi í
slömmunum með sína lélegu skóla,
sem þýðir að helsta leið þeirra til að
losna úr vítahring fátæktarinnar er
að bjóða sig fram í herinn, sem býð-
ur þeim upp á sérhæfingu og þjálf-
un og svolitla umbun fyrir að verja
hagsmuni auðstéttarinnar í hinu
kalda stríði, sem nú geisar um yf-
irráð yfir auðlindum jarðar.
Flestir höfundar mega sætta sig
við, að hugmyndir þeirra reynist
skammlífar og standist lítt tímans
tönn, ekki síst á byltingarkenndum
breytingartímum. Það á ekki við
um Galbraith. Hugmyndir hans
blíva, af því að þær voru aldrei
tískuhugmyndir. Hann hafði and-
legt þrek til að standa gegn
ríkjandi rétttrúnaði og afhjúpa
innihaldsleysi venjuviskunnar. Það
var hans höfundarréttur.
götvaði, að það var
hægt að halda uppi
fullri atvinnu og fullri
nýtingu fram-
leiðslugetunnar án
verðbólgu. Þetta var
að vísu brot á enn einni
grundvallarkennisetn-
ingu hagfræðinnar. En
hver var skýringin?
Hún var sú, að sögn
Galbraiths, að stórfyr-
irtækin, með sína ráð-
andi markaðs-
hlutdeild, voru vön því
að ákveða verðið (þar sem sam-
keppni var engin eða takmörkuð).
„Það er tiltölulega auðvelt að
ákveða verð, sem þegar hefur verið
ákveðið með samráði.“ Það sem
þurfti til viðbótar var bara umbun
eða refsing.
Fyrsta bók Galbraiths, sem náði
almenningshylli, kom út árið 1952
og hét: „American Capitalism: The
Concept of Countervailing Power.“
Þar hélt Galbraith því fram, að þar
sem virk samkeppni væri að mestu
úr sögunni á helstu mörkuðum,
yrðu aðrir að taka á sig hlutverk
eftirlitsskyldu og aðhalds: Neyt-
endur, stéttarfélög og ríkisvaldið
sjálft, sem fulltrúi almannahags-
muna. Það er að vísu lítil von til
þess, að stéttarfélög geti gegnt
þessu hlutverki í bandarísku þjóð-
félagi, þar sem einungis einn af
hverjum tíu vinnandi mönnum er
meðlimur verkalýðsfélaga, og
handhafar ríkisins telja það sitt
helsta hlutverk að lækka skatta á
hina ofurríku, á sama tíma og út-
gjöld til vígbúnaðar eru tvöfölduð.
Galbraith sat sig ekki úr færi um að
hafa skattastefnu þeirra Reagan og
Bush að háði og spotti. Hann sagði,
að hugmyndir þeirra um að lækka
skatta hinna ofurríku, en skera nið-
ur velferðarþjónustu til hinna fá-
tæku, virtust vera byggðar á þeirri
hagfræðikenningu, að hinir ríku
þyrftu hvatningu til að leggja sig
fram í formi meiri peninga, en hætt
væri við, að hinir fátæku mundu
leggjast í leti, ef þeir fengju meiri
peninga. Hann tók sem sé hum-
búkkið ekki hátíðlega og kunni að
beita háðinu, svo að undan sveið.
Sjálfur varð ég vitni að því, haustið
1976, þegar þeir leiddu saman
hesta sína í „einvígi aldarinnar“ við
Harvard, Galbraith og Milton
Freedman, höfuðpáfi frjálshygg-
jutrúboðsins.
jónarmið
dur einn-
ndvall-
kerfis,
til staðar,
Sam-
orðin
i ekki án
g fæ ekki
, sem rit-
tals-
, séu sótt
eg eru
si grund-
s voru
samra
á hans
líka til
undur af
ra flókin
kosti
annig að
mál urðu
r ann-
egt.
r
lbraiths
hins am-
st á
rótt-
rísks
nnugt er,
reppuár-
ík-
oosevelts
nulífsins
ekki nóg.
jöld til.
a gekk
leiðslan
leysi út-
áðanlega
erði
a Am-
ags-
ti, og
því sjálf-
ann upp-
Höfundur er fyrrv. formaður
Alþýðuflokksins.
ohn Kenneth Galbraith