Morgunblaðið - 14.05.2006, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 14. MAÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
„ÉG ER sammála mikilvægi þess að
samþætta þurfi þjónustuna á þessu
sviði og legg áherslu á að þær tillögur
nái brautargengi sem fyrst,“ segir Þor-
gerður Katrín Gunnarsdóttir. „Almennt
held ég að ágætlega gangi en við-
urkenni að á stundum mættu samskipti
vera betri, ekki einungis innan rík-
isvaldsins heldur almennt innan op-
inbera kerfisins og þá á milli ríkis og
sveitarfélaga. Tæknilegir örðugleikar
eiga ekki að þurfa að bitna á ein-
staklingum og mega ekki gera það,“
segir hún.
Endurskoðun grunnskólalaga
Þorgerður segir að ein mikilvægasta
vinnan sem fari fram innan ráðuneyt-
isins um þessar mundir sé
heildarendurskoðun á
grunnskólalögum, unnin af
hálfu nefndar sem skipuð
var ekki alls fyrir löngu. Hún
segir að nefndin muni meðal
annars skoða ákvæði laga
um sérfræðiþjónustu skól-
anna. Of snemmt sé að tjá
sig um hvort lögð verði
áhersla á að meðferðarvinna
verði aftur hluti af starfi skól-
anna.
„Með flutningnum á
grunnskólanum til sveitarfé-
laganna á sínum tíma var
undirstrikað að sér-
fræðiþjónustan ætti að
vera hjá heilbrigðisyfir-
völdum. Ef breyta á því, og
það er sjálfstæð ákvörðun,
er einnig ljóst að gera verð-
ur bæði lagabreytingu og
reglugerðarbreytingu, og
auka fjármagn til sér-
fræðiþjónustunnar. Al-
mennt vil ég meina að nú-
verandi verkaskipting milli
ríkis og sveitarfélaga hafi
gengið vel upp, þótt alltaf
séu tilvik sem taka verði á.
Kerfið verður þá að vera í
stakk búið til að leysa slík
mál. Við verðum sífellt að
hafa hugfast að við erum að
fjalla um líf fólks en ekki
dauða hluti.“
Þorgerður bendir á að
vitanlega sé misjafnt hvern-
ig að þessu sé staðið eftir
sveitarfélögum en að skól-
arnir geri eins mikið og þeir
geta í krafti bæði fjármagns og sér-
fræðiþekkingar.
Skóli án aðgreiningar
Árið 1999 var sú stefna að skólar
ættu að taka við öllum börnum í sínu
hverfi sett í aðalnámskrá grunnskól-
anna. Stefnan gengur alla jafna undir
nafninu skóli án aðgreiningar. Aðspurð
hvort hún hafi tekist sem skyldi segist
Þorgerður Katrín vera viss um að skóli
án aðgreiningar sé það sem stefna beri
að. Hún bendir á að það sem einkum
hafi verið gagnrýnt við framkvæmd
skóla án aðgreiningar í Evrópu snúi að
börnum með hegðunarvanda og geð-
raskanir. „Þetta brennur á öllum og er
ekkert séríslenskt fyrirbæri. Hin Evr-
ópulöndin eru líka að reyna að finna leið
sem hentar umræddum börnum best.
Við munum halda áfram stefnunni um
skóla án aðgreiningar og þurfum þá
einfaldlega bæði leynt og ljóst að bæta
kerfið.“
– En heldur hún að skólarnir valdi
þessu eins og staðan er í dag?
„Að mörgu leyti en það væri á marg-
an hátt hægt að gera þetta enn betur.
Þarna þarf heilbrigðiskerfið líka að
koma inn í þetta. Þess vegna er skýrsl-
an um samhæfingu í málaflokknum
mikilvæg til að menn átti sig á hver á að
sinna hverju.“
Aðspurð hvort hún telji kennara hafa
þekkingu á því sem um ræðir svarar
hún að verið sé að stuðla að því að
kennarar eigi auðveldara með að gera
sér grein fyrir því við hvað börn með
geðraskanir og annað eigi að etja.
„Hlutverk kennara og til dæmis náms-
ráðgjafa er hins vegar ekki að greina
geðraskanir. Það er miklu frekar að þeir
þurfi umræddar greiningar til að átta
sig á hvernig menntunarlega þjónustu
viðkomandi eigi að fá. Fyrst þarf í raun
greininguna frá heilbrigðiskerfinu til að
skólaumhverfið geti lagað sig að við-
komandi og þannig stuðlað að útfærslu
á stefnunni um einstaklingsmiðað
nám,“ segir hún.
Ættu fleiri að koma að greiningu?
Aðspurð hvað henni finnist um það
sem fram kom síðasta sunnudag að
þeir sem sinni börnunum með mestu
sérþarfirnar í dag séu í raun fólkið með
minnstu menntunina í
þeim efnum svarar
Þorgerður Katrín að
þar sem hún þekki
persónulega til sinni
stuðningsfulltrúar
börnunum vel og hafi
oftast fengið viðeig-
andi undirbúning og
menntun. „En það er
með þetta eins og
með margt annað að
það er mjög ólíkt eftir
sveitarfélögum hvern-
ig þau sinna sérþörf-
um barna. Best er að
þetta sé ávallt í hönd-
um sérkennara eða
annarra sérfræðinga,
ég dreg enga dul á
það, það væri æskileg-
ast,“ segir hún.
Þorgerður Katrín
segir að skoða þurfi
rækilega með hvaða
hætti eigi að styðjast
við greiningar varð-
andi sérstök fjár-
framlög með börnum
með sérþarfir.
„Það hljóta allir að
taka undir að það að
biðlistar hlaðist upp sé
ekki nægilega góð
þjónusta. Foreldrar
segja mér og ég hef
heyrt dæmi þess, að
forsenda þess að barn
fái rétt úrræði sé
greining frá BUGL og
að sveitarfélögin seg-
ist ekki geta gengið til
verksins fyrr en greiningin liggi fyrir.
Þetta er ótækt, sveitarfélögin eiga ekki
að þurfa að bíða með þjónustu vegna
skorts á greiningu. Maður spyr sig af
hverju fleiri geti ekki komið að grein-
ingum og það væri forvitnilegt að heyra
um það. Ég tel mikilvægt að þetta mál
sé leyst í samskiptum allra ráðuneyt-
anna og sveitarfélaganna. Ef greining-
arnar eru stóri flöskuhálsinn verðum
við einfaldlega að skoða hvort fleiri geti
komið að þeim.“
Á forræði heilbrigðisráðuneytisins
Varðandi sérúrræði á vegum sveitar-
félaganna þar sem bæði er sinnt með-
ferð og kennslu segir Þorgerður að ljóst
sé að sveitarfélög eigi að bera þann
kostnað. Hún telji hins vegar eðlilegt að
Jöfnunarsjóður sveitarfélaganna komi
að þar sem um aukinn kostnað er að
ræða.
Spurð um gagnrýni sem fram kom á
Alþingi um að menntamálaráðuneytið
hefði ekki svarað fyrirspurn varðandi
það hvað liði skýrslu verkefnisstjórans
Kristjáns Más Magnússonar svarar
Þorgerður að skýrslan sé á forræði
heilbrigðisráðuneytisins. „Það er heil-
brigðisráðuneytið sem setur hana af
stað og það á frumkvæðið. Við erum
hins vegar meira en reiðubúin til að
vinna að því að þessi mál haldi áfram
og gangi eftir. Ég er sammála meginnið-
urstöðum skýrslunnar og tel mikilvægt
að þær fái brautargengi. Hlutverk okkar
er að vinna að betra menntakerfi og
þetta er einn liðurinn í því.“
Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir
menntamálaráðherra
Skóli án aðgreiningar
það sem stefna ber að
Þarna þarf
heilbrigðis-
kerfið líka að
koma inn í
þetta. Þess
vegna er
skýrslan um
samhæfingu í
málaflokkn-
um mikilvæg
til að menn
átti sig á hver
á að sinna
hverju.
ingar og minna á ráðgjöf við börn. „Þar með áttum
við ekki lengur að sinna meðferð,“ bentu sálfræð-
ingar Morgunblaðinu á. Aðrir vekja raunar at-
hygli á að aldrei hafi verið skilgreint almennilega
hvað átt sé við með „meðferð“.
Í áðurnefndri skýrslu Kristjáns Más Magnús-
sonar kemur fram að með breytingunni hafi ætl-
unin verið að koma því til leiðar að stofnanir á veg-
um sveitarfélaga og menntakerfisins þyrftu ekki
að koma að meðferð geðraskana, heldur gætu ein-
beitt sér að ráðgjöf vegna námserfiðleika og efl-
ingu grunnskólans sem menntastofnunar. Sam-
kvæmt skýrslunni virðist tilgangurinn hafa verið
sá að þrátt fyrir yfirfærslu grunnskólakerfisins til
sveitarfélaga ætti ríkið að halda áfram að sinna
þeim meðferðarþætti sem sérfræðiþjónusta skóla
hafði veitt. Hins vegar hafi engar ráðstafanir ver-
ið gerðar til að stofnanir á vegum ríkisins gætu
sinnt þessu verkefni.
Og hvað gerðist í framhaldinu? Margir sinntu
greiningum en fáir meðferð. Það varð undir ríkinu
komið að sjá um meðferð en sveitarfélögunum að
reka skólana.
Bitbein í baráttu ríkis og sveitarfélaga
„Þetta gerðist í raun mjög hljóðlega en allt í
einu var þetta skorið út úr lögum og reglugerð og
sérfræðiþjónusta átti bara að vera til greiningar.
Skólinn átti samkvæmt þessu að vera fræðslu-
stofnun, prófastofnun og greiningarstofnun – og
vísa frá sér, í stað þess að taka á málinu innan
sinna veggja,“ segir Gretar L. Marinósson pró-
fessor í sérkennslufræðum sem áður var vitnað
til.
„Vegna þess að mörg sveitarfélög segja þetta
ekki vera á sinni könnu og heilbrigðiskerfið tekur
ekki við því, er þetta orðið stórmál á milli sveitar-
félaga og ríkis. Það er ekki bara það að kerfin tal-
ist illa við heldur er þetta orðið fjárhagslegt deilu-
mál á milli þessara tveggja aðila. Börn með
sérþarfir verða bitbein í þeirri baráttu. Fjölskyld-
ur þeirra rekast á veggi og þurfa sífellt að fara á
milli og semja upp á nýtt um að eitthvað sé gert
fyrir þau,“ segir Grétar.
Nú stendur yfir endurskoðun laga um grunn-
skóla. Fróðlegt verður að sjá hvað kemur út úr
henni. Morgunblaðinu var bent á að fyrr en þeirri
skoðun væri lokið og nýju lögin lægju fyrir, gætu
menn illa tekið af skarið varðandi samvinnu ríkis
og sveitarfélaga í þessu máli.
Ákveðið að taka slaginn við ríkið
Sum sveitarfélög hafa farið þá leið að stofna
sérdeildir og sérskóla fyrir börn með hegðunar-
eða geðraskanir. Dæmi um það er Hlíðarskóli á
Akureyri sem er sérúrræði sem getur tekið við
fimmtán nemendum – drengjum sem ekki hafa
rekist í almennum skóla. Að sögn Gunnars Gísla-
sonar, deildarstjóra skóladeildar Akureyrar, er
Hlíðarskóli alltaf fullur. Næsta haust verður
stofnuð deild fyrir stúlkur og nýstofnuð er sérstök
deild sem ber nafnið Skjöldur og er fyrir börn
með miklar geðraskanir og mikil þroskafrávik.
„Það má segja að verið sé að bregðast við mikl-
um vanda þessara barna og reyna að finna úrræði.
Það sem þarna á sér stað er meðferðarvinna sem
ætti auðvitað að vera hlutverk ríkisins. Við getum
hins vegar ekki bara horft á þessi börn og beðið
eftir að ríkið geri eitthvað,“ segir Gunnar og bend-
ir á að í sérúrræði á borð við Hlíðarskóla geti ann-
ar kostnaður en kennsla numið allt að 2⁄3 af heild-
arkostnaði. Þetta sé kostnaður sem meðal annars
hljótist af meðferðarstarfi.
„Við höfum hreinlega ákveðið að taka slaginn
við ríkið, leggja út fyrir þessu, sinna börnunum í
sveitarfélaginu og reyna síðan að rukka ríkið eftir
á. Það hefur reyndar ekki gengið betur en svo að
við höfum ekki enn fengið neitt greitt fyrir með-
ferðarþáttinn,“ segir Gunnar og bætir við: „Mér
finnst oft eins og menn reyni frekar að vísa hver á
annan í stað þess að hugsa að hér sé eitthvað sem
verði að gera og spyrja sig: Hvernig gerum við
það? Ríkið vísar þessu til sveitarfélaganna og
ráðuneytin sín á milli.“
Á Alþingi var bent á að eingöngu stærri og fjár-
sterkari sveitarfélög gætu tekið að sér aukna
þjónustu við börn og unglinga sem ættu við geð-
ræn vandamál að stríða. Það yki enn frekar á
ójöfnuð fjölskyldna eftir búsetu.
Vægari tilvik má vinna með í kerfi fyrir alla
Á það hefur áður verið bent og rétt er að ítreka,
að börnin sem fjallað er um í greinaflokknum eru
jafnmisjöfn og þau eru mörg. Orðið „hegðunarfrá-
vik“ býður upp á að spyrja frávik frá hverju og
geðraskanir eru margvíslegar. Þetta eru þung-
lynd börn, kvíðin, hvatvís, með áráttu-, þrá-
hyggju- eða mótþróaþrjóskuröskun. Þetta eru
börn með ADHD, einnig nefnt athyglisbrestur
með eða án ofvirkni, á mismunandi stigi. Þetta eru
börn með andfélagslega hegðun og allt þar á milli.
Annars vegar er um vægari tilvik að ræða sem
bent er á að vel sé hægt að vinna með í þeim kerf-
um sem eiga að sinna öllum, fáist til þess réttur
stuðningur. Hins vegar eru alvarlegri tilvik þar
sem þörf er á sérhæfðari úrræðum.
Auk þessa eru börn sem segja má að ekki fái
þann stuðning sem þau þurfi heima við og séu
„einfaldlega agalaus“, eins og margir viðmælend-
ur orða það, án þess að um eitthvað „meira“ sé að
ræða. Þeir benda á að menn gætu einnig viljað
ræða málefni greinaflokksins í tengslum við al-
menna þróun samfélagsins og samskipti fólks sín
á milli.
Hvernig getum við gert betur?
Að mörgu má spyrja varðandi það sem fjallað
hefur verið um. Er lítill skilningur á geðröskunum
og hegðun sem er öðruvísi en fólk á að venjast? Er
of mikil áhersla lögð á greiningar en minna á
hvernig hægt er að leysa málin? Bíðum við eftir að
mál séu orðin það alvarleg að börn þarfnist inn-
lagnar? Hver á heima í sérúrræði og hver ekki?
Hvaða veruleiki blasir við skólunum? Skortir
málaflokkinn fé? Snýst þetta um viðhorf?
Og síðan má alltaf spyrja: Hvernig getum við
gert betur? Það er mikilvægt að ræða þessi mál og
að umræðunni sé haldið vakandi. Í öllu þessu
megum við heldur ekki gleyma styrkleika
barnanna sem hér er fjallað um. Viðmælandi benti
á að þau væru ekki „vandamál“ eða „tilfelli“ nema
við ákvæðum að þau væru það.
Í greinaflokkinum hefur verið litið á stöðu
barna með hegðunarfrávik og geðraskanir í skóla-
kerfinu og í kerfinu almennt. Það er ástæða til að
íhuga hvernig með mál þeirra er farið. Víða er frá-
bært starf unnið, hjá kennurum, skólum, sveit-
arstjórnum og öðrum. Víða virðist hins vegar
pottur brotinn. Margt í skólunum getur reynst
börnunum illa og stuðningur við þau er oft handa-
hófskenndur. Foreldrar upplifa að spjótin standi á
þeim. Samþætting þjónustu á milli ráðuneyta, rík-
is og sveitarfélaga er síðan enn annað mál.
„Getur þetta fólk ekki alið upp börnin sín?!“
Greinaflokkurinn hófst á sögu Ásdísar sem er 8
ára gömul flogaveik stúlka. Hún hefur meðal ann-
ars verið greind hvatvís og með vott af athygl-
isbrest með ofvirkni. Síminn hringir ótt og títt
þegar blaðamaður er með móður Ásdísar. Það eru
geðlæknar sem vinna með Ásdísi, hinir og þessir.
Og svo þarf að drífa sig og ná í stúlkuna í skólann.
– Er þetta alltaf svona?
– Hva, heldurðu að þetta sé ekki hellings vinna?
svarar móðir Ásdísar glettin. Hún og aðrir for-
eldrar benda á að það sé erfitt að þurfa að útskýra
að barn eigi í alvörunni við ýmislegt að glíma þótt
það sjáist ekki utan á því. „Fólk endar í rauninni
með að afsaka það að leita sér hjálpar,“ segir hún.
Önnur móðir segir að víða ríki skilningsleysi þótt
viðhorfin séu reyndar mikið að batna.
„En maður man svo sem eftir því að hafa horft á
foreldra með svona börn og hugsað guð minn góð-
ur, getur þetta fólk ekki alið upp börnin sín!“ segir
hún, hlær og bætir við: „En maður er farinn að
hugsa þetta aðeins dýpra núna.“
Og eins og enn annar viðmælandi benti á: „Ef
þú ert fótbrotinn færðu læknisþjónustu strax.
Brotið er sýnilegt og þjónustan sömuleiðis. En ef
þú ert brotinn á sálinni er þjónustan ekki augljós
og ekki eins mælanleg. Hún er ekki sú sama.“
TENGLAR
...............................................................
www.althingi.is
www.barnaged.is
www.heilbrigdisraduneyti.is/utgefid-efni//
nr/1178
sigridurv@mbl.is
Við fórum á slysadeild
til að athuga hvort hann
hefði nokkuð brotið á sér
úlnliðina, því hann verkjaði
svo svakalega.
Verkefni eða vandamál?