Morgunblaðið - 04.07.2006, Qupperneq 23

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 4. JÚLÍ 2006 23
uer kanslari
ndsforseta
st til þess að
að söngur
og Haydns
berum þjóð-
ð fyrstu tvö
kki nothæf
da lá í augum
að Þjóð-
m landamæri
voru 100 ár-
bis an die
is an den
ara svæða
ð þeir lutu í
öldinni 1914–
æri lítt hrif-
fyrrnefndan
ðir á að gera
ýjum“ þjóð-
ku ríkin
ard von
kalands, sér
ðis von Fall-
dns væri
ja þýska
ýski þjóð-
yrst hér í
st við op-
reyndar oft-
nn.
gar fótbolta-
vinir tóku upp á því nú í heimsmeist-
arakeppninni að kyrja þýska þjóð-
sönginn í tíma og ótíma, ekki aðeins á
knattspyrnuvöllunum, heldur líka á
götum úti. Allt í einu þótti sjálfsagt
að ungt fólk færi í flokkum um götur
stórborganna, veifaði fánum og kyrj-
aði 3. erindi kvæðisins eftir von Fall-
ersleben fullum hálsi: „Einigkeit und
Recht und Freiheit / für das
deutsche Vaterland…“
Það kom að vísu fljótt í ljós að það
voru ekki allir jafn hrifnir af þessum
glaðværu götusöngvum. Eldra fólk
sem man eftir stríðsárunum og
valdaferli nasista tók hinni nýju
sönggleði með fálæti og hafði orð á
því að umræddur fjöldasöngur vekti
upp mjög óþægilegar minningar.
Þýsku kennarasamtökin sendu frá
sér yfirlýsingu þar sem þau lýstu
andúð sinni á því að menn færu um
götur syngjandi þennan söng.
Kennarasamtökin hafa reyndar
margsinnis áður látið í ljós þá skoðun
að söngur þeirra von Fallerlebens og
Haydns sé alls ekki æskilegur sem
þjóðsöngur Þýskalands samtímans.
Þar komi ekki aðeins til að um-
ræddur söngur, sem var m.a. sung-
inn við vígslu útrýmingarbúðanna í
Dachau, sé enn til þess fallinn að
vekja sársaukafull hugrenn-
ingatengsl hjá öllum þeim sem áttu
um sárt að binda eftir stríðið, vegna
þess að ættingjar þeirra og ástvinir
létu lífið í fangabúðum nasista.
Slíku fólki hljóti því að renna kalt
vatn milli skinns og hörunds þegar
það heyrir þennan söng.
Þá hafa talsmenn kennarasamtak-
anna líka bent á að efnislega eigi
þessi texti alls ekki lengur við.
Þýskaland nútímans sé innflytjenda-
land. Þar hafi á undanförnum ára-
tugum orðið til fjölþjóðasamfélag,
þannig að þessi söngur – sem taki að-
eins til fólks af þýskum uppruna –
geti aldrei náð að verða sameining-
artákn þeirra þjóða og þjóðarbrota
sem nú byggi Þýskaland. Hann sé
þvert á móti beinlínis ögrun við alla
þá „Þjóðverja“ sem eru af erlendu
bergi brotnir. Það væri nær að taka
upp söng sem væri til þess fallinn að
sameina þær ólíku þjóðir sem lifa
saman í landinu – fremur en að
sundra þeim.
Hið nýja dálæti unga fólksins á
þjóðsöngnum, sem orðið hefur áber-
andi í tengslum við heimsmeist-
arakeppnina í fótbolta, hefur því vak-
ið upp ýmsar erfiðar spurningar sem
varða afstöðu Þjóðverja til fortíð-
arinnar.
Tími til að rísa upp
úr öskustónni
Þegar ungt fólk hefur verið spurt á
götum úti, hvort því finnist ekki
skrýtið að vera allt í einu farið að
syngja þýska þjóðsönginn, hefur það
gjarnan svarað því til, að það sé orðið
þreytt á að þurfa sífellt að gjalda fyr-
ir glæpi sem voru framdir í Þýska-
landi fyrir rúmlega hálfri öld. Það sé
kominn tími til að Þjóðverjar rísi úr
öskustónni og leyfi sér að vera stoltir
af þjóðerni sínu, enda hafi þeir nú á
dögum margvíslegar ástæður til.
Þetta sjónarmið unga fólksins er
um margt skiljanlegt; það hefur vax-
ið upp í lýðræðisríki sem nú er mikils
metið á vettvangi þjóðanna. Það kær-
ir sig ekki lengur um að axla syndir
feðranna, það vill horfa fram en ekki
aftur, sem er ofur eðlilegt. Það unga
fólk sem þessa dagana stormar um
götur stórborganna með fánana sína,
kyrjandi kvæði von Fallerslebens við
tónlist Haydns, er fulltrúar nýs
Þýskalands sem hefur verið að mót-
ast og taka á sig mynd á bak við
tjöldin. Heimsmeistarakeppnin í fót-
bolta hefur hjálpað til að gera þetta
nýja Þýskaland sýnilegt öllum heim-
inum.
keppnin
ngurinn
Reuters
í Gelsen-
andi og
götum úti.
svartur6@simnet.is
Höfundur fæst við ritstörf
og almannatengsl í Þýskalandi.
Samfélag manna er í stöð-ugri þróun. Þróun semtekur mismikinn tíma eft-ir því í hvaða málaflokki
er borið niður. Það hefur verið ein-
kennandi fyrir lifandi verur frá
upphafi að sækja í viðurkennt
ástand sér til framfærslu og auk-
inna líkna á fjölgun og velsæld.
Þarna er mannskepnan engin und-
antekning. Við leitumst við að falla
í félagslega normið og uppfylla þau
skilyrði tilvistar sem samfélagið,
lögin og hégóminn m.a. setja okk-
ur. Fáir synda gegn straumnum,
þó það sé nú í æ rík-
ara mæli að færast í
tísku. Í ljósi þessa og
þeirrar staðreyndar
að ramminn utan um
þessa „norm-
hyggju“ er sam-
ansettur úr hlut-
lægum mælikvörð-
um vísinda og
„grunn-staðreynda“
sem fáir leyfa sér að
efast um skulum við
um stund gleyma
öllu sem okkur hefur
verið sagt og kennt. „Staðreynd-
irnar“ eru ekki endilega „stað-
reyndir“ af því að þær séu „sann-
ar“ heldur vegna þess að
staðreyndirnar, sem í grunninn
eru byggðar á huglægri upplifun
ákveðins þýðis, hafa verið skrif-
aðar í svo margar bækur og sagðar
svo oft í svo mörg ár að þær verða
hlutlægar og „sannari“ fyrir vikið.
Í hópi huglægra-hlutlægra stað-
reynda, þ.e. staðreynda um hug-
læg og megindlega ómælanleg fyr-
irbrigði eru geðsjúkdómar. Engu
að síður hefur stika megindlegra
vísinda verið notuð gegnum ald-
irnar, á ólíkum forsendum „sam-
félaginu öllu til heilla“. Jæja nóg af
merkingarfræði og orðaleikjum.
Geðsjúkdómar
Geðsjúkdómar hrjá nú sam-
kvæmt nýjum Grænum pappír
Evrópusambandsins (EU) (græni
pappírinn er vinnuplagg EU í geð-
heilbrigðismálum sem undanfarið
hefur fengið almenna umsögn og
endurgjöf í aðildarlöndunum og
verður í lok árs strategía og fram-
kvæmdaáætlun EU) 27% allra
Evrópubúa (25 EU ríki) á hverjum
tíma. Þetta er há prósentutala og
stendur hún fyrir rúmlega 124
milljónir Evrópubúa sem búa við
geðröskun og af þeim svipta 58.000
sig lífi á hverju ári. Það er ljóst að
það liggja ekki 124 milljónir manna
inni á geðsjúkrahúsum Evrópu-
sambandslandanna 25. Samkvæmt
síðustu upplýsingum Alþjóðaheil-
brigðismálastofnunarinnar eru að
meðatali 85.66 sjúkrarúm á geð-
þessara 27%) og undir henni stefna
í málefnum geðfatlaðra (eina flokk
fötlunar sem er afturkræfur) og
útfrá þeirri stefnu unnin hug-
myndafræði og framkvæmdaáætl-
un um stoðþjónustuna og á hverra
hendi hún á að vera, þá og aðeins
þá má fara að spá í steinsteypu.
Tækifæri er nú að gera þetta til
fyrirmyndar, fáum þverfaglegan
hóp sérfræðinga, m.a. erlenda, til
verkefnisins, en þess má geta að
tekjulág lönd í Evrópu eins og Sló-
vakía og Albanía eru á undan okk-
ur í ákveðnum þáttum eins og opn-
un og rekstri
geðheilbrigðismiðstöðva í nærsam-
félaginu (community mental health
centres) þrátt fyrir að margt í
þeim löndum í meðferð geðsjúkra
sé til skammar. Málaflokkur geð-
heilbrigðis er stór og á aðeins eftir
að stækka. Ærlega þarf að taka til
í flokknum svo ríki, sveitarfélög og
borgarar megi geta neytt og veitt
þá þjónustu sem við öll viljum sem
besta. Þjónusta við geðsjúka er að
færast frá stofnun út í samfélagið
hvort sem okkur líkar betur eða
verr. Fagaðilar innan stofnana
verða að sýna geðsjúkum þann
þroska að standa ekki í vegi fyrir
þeirri þróun, heldur umvefja hana
og taka þátt í henni með geð-
sjúkum. Fjölmargar aðferðir eru
notaðar um heiminn til að vinna
með geðsjúkum í bata utan stofn-
ana og er ég viss um að ef við ber-
um gæfu til að móta góða þjónustu
í samfélaginu fyrir geðsjúka gerist
tvennt: Annars vegar „full“ sam-
lögun geðsjúkra að samfélaginu og
sé ég þar fyrir mér vinsæl og ár-
angursrík samfélagsleg atvinnuúr-
ræði (social enterprise) geðsjúkra,
s.s. Kaffi Klikk, úrræða sem nytu
skattaívilnana yfirvalda og kaup-
máttar almennings. Hins vegar að
við lokum til að byrja með helmingi
allra geðdeilda og að lokum öllum í
núverandi mynd. Það þarf hug-
myndafræðilega byltingu, pólitísk-
an vilja og framkvæmd til þessara
breytinga. Það er mér a.m.k. ljóst
að undiralda hinnar hug-
myndafræðilegu byltingar er hafin
og hún á eftir að skvetta úr sér og
hafa áhrif á aðra þætti í samfélag-
inu þegar hana ber að landi.
Tvíhyggja
Huglægt og hlutlægt. Ef ég er
geðsjúkur samkvæmt grein-
ingakerfi DSM-IV og ICD-10, þá
verður svo að vera, en líkt og hita-
mælir mælir lofthitann í dag uppá
10 gráður á celsius þá upplifum við
það öll ólíkt, hvert á okkar hug-
læga hátt. Í ljósi þess get ég leyft
mér að efast og með frjálsum vilja
sagt með sannfæringu að ég sé
heilbrigður og að við séum það í
raun öll.
upp allt velferðarkerfið og verða til
þess m.a. að ábyrgð og stjórn heil-
brigðis- og samfélagsmála eiga eft-
ir að flytjast frá ríki og stofnunum
þess og niður til sveitarfélaga og
borgaralegs samfélags; vinna með
ákveðna málaflokka, s.s. málefni
innflytjenda, geðheilbrigðismál,
málefni fatlaðra ofl. á eftir að verða
unnin heildstætt og lárétt á milli
ráðuneyta og jafnframt lóðrétt nið-
ur í sveitarfélög og borgaralegt
samfélag. Umfram allt á vald eftir
að færast til á höndum og borgarar
eiga eftir að fá meira að segja um
þjónustu velferðarkerfisins. Með
öðrum orðum að fá kaupmátt á
þjónustuna. Slíkar breytingar eiga
eftir að valda togstreitu í oft á tíð-
um stífum stjórnkerfum þeirra
sem nú sinna þjónustu velferð-
armála. Ríkisvaldið þarf að mæta
notendum þeirrar þjónustu sem
þeir bjóða uppá og það þýðir að
notendur þjónustunnar séu skip-
aðir í nefndir og ráð til jafns við
fulltrúa veitenda þjónustunnar.
Ríkisvaldið stendur frammi fyrir
miklum breytingum og e.t.v. ekki
síst í eigin hugmyndafræði, að-
ferðafræði og vinnulagi.
Ísland
Breytingarnar innan geðheil-
brigðismála eru að hefjast og ef
við, þessi 27%, stofnuðum stjórn-
málaafl værum við ekki lengi að
hrinda þeim í framkvæmd. Núver-
andi ríkisstjórn hefur ákveðið að
verja 1,5 milljörðum til að bæta úr
búsetu þeirra 215 einstaklinga á
landsvísu sem eru í brýnustu þörf-
inni. Sé litið til Evrópu er slíkur
gjörningur hluti af svokölluðu af-
stofnanavæðingarferli. Stofnunin
er að deyja. Hugmyndafræði
mannúðar og frjáls vilja geðsjúkra
í meðferð er enn á ný að taka við.
Geðsjúkir eiga heima í samfélagi
með okkur öllum. Enginn Kleppur.
Aðeins samfélagsleg úrræði þar
sem lögð er áhersla á sjálfstæða
búsetu með stuðningi á jafnræð-
isgrunni, menntun, atvinnu, sam-
göngur, frístundir og borgaraleg
mannréttindi. Að viðkomandi ein-
staklingur aðlagist ekki, heldur
samlagist um leið og við sem þjóð-
félag tökum vel á móti geðsjúkum í
samfélaginu og samlögumst líka.
Nú eru peningarnir á hendi félags-
málaráðherra. Undirritaður situr í
ráðgjafahóp að ferlinu. Mikilvægt
er að stefna sé mótuð í geðheil-
brigðismálum í landinu (í ljósi
deildum Evrópusambandslanda
fyrir hverja 100.000 íbúa. Þetta
þýðir að það er pláss fyrir um
394.036 manns á geðdeildum Evr-
ópusambandslandanna. En hvar
eru þá hinir 123.605.964? Hvar fá
þeir meðferð og stuðning? Hverjir
eru þetta sem Evrópusambandið
vill meina að eigi við geðræn
vandamál að stríða en eru ekki inn
á geðsjúkrahúsum? Ég kýs að
kalla þennan hóp „hinn þögla
meirihluta“. Þetta er fólkið sem
fúnkerar, sem keyrir leigubílana,
kennir í skólunum, vinnur á skrif-
stofunum og jafnvel stýrir lands-
málunum. Fólkið sem tekur geðlyf
og hittir jafnvel meðferðaraðila
reglulega. Þessi hóp-
ur er stór og virðist
fara ört stækkandi.
Geðsjúkdómar eru
ekki lengur neitt jað-
arfyrirbrigði í sam-
félögum okkar og
þaðan af síður geð-
sjúklingar, þegar eitt
af hverjum fjórum
okkar er geðsjúkl-
ingur. En hvernig
stendur á því að svo
fá okkar sem glímum
eða höfum glímt við
geðsjúkdóma erum viljug til að
taka upp hanskann þegar kemur
að því að koma málflokknum af
jaðarsvæðinu, því þar hefur hann
óneitanlega verið undanfarnar ald-
ir og lítið hreyfst þrátt fyrir að í
dag bendi allar tölur til þess að
hann eigi að minnsta kosti að njóta
meira fylgis en meðal stjórn-
málaflokkur. Taka upp hanskann
og berjast fyrir bættri meðferð og
betri úræðum innan velferð-
arkerfis, geðsjúkum til handa.
Koma af-stofnavæðingunni og inn-
væðingu geðsjúkra á almennan
vinnumarkað, í skólakerfin og
samlögun þeirra að samfélaginu,
en ekki eilífri steinsteyptri með-
ferðalausn innan jaðarveggja
stofnana. Það er flókið að ætla sér
að svara þeirri spurningu en gera
má því skóna að fjölmargir sam-
félagslegir, efnahagslegir, stjórn-
sýslulegir, mannfræðilegir, atferl-
is- og sálfræðilegir og
læknisfræðilegir þættir verki þar
saman.
Hugmyndafræði
Færa má fyrir því ákveðin rök
að málefni geðsjúkra, umönnun og
meðferð hafi verið einokuð af hlut-
lægri föðurveldisnálgun vís-
indanna um aldir. Iðulega verið
sveipuð dulúð, fávisku, fordómum,
mannréttindabrotum og reglulegri
tilraunastarfsemi í meðferðum. Þó
að margt hafi að sjálfsögðu vel far-
ið eru miklar hugmyndafræðilegar
breytingar í vændum í geðheil-
brigðismálum. Breytingar sem að
mínu viti eiga eftir að teygja sig
Ný landsýn
Eftir Héðin
Unnsteinsson
’Geðsjúkdómar eruekki lengur neitt jað-
arfyrirbrigði í sam-
félögum okkar og það-
an af síður geðsjúkl-
ingar, þegar eitt af
hverjum fjórum okkar
er geðsjúklingur.‘
Héðinn
Unnsteinsson
Höfundur er sérfræðingur hjá geð-
heilbrigðissviði Evrópuskrifstofu Al-
þjóðaheilbrigðisstofnunarinnar
(WHO-EURO) og stundakennari við
kennslu- og lýðheilsudeild Háskól-
ans í Reykjavík.
e-mail: hun@uro.who.int
OPIÐ bréf til heilbrigðis- og
tryggingamálaráðherra:
Undanfarin misseri höfum við,
hvor í sínu lagi og hvor fyrir sinn
umbjóðanda, rekið dómsmál fyrir
fyrrum yfirlækna við Landspítala
– háskólasjúkrahús gegn þeirri
stofnun. Það er sameiginlegt báð-
um þessum málum að þau snerust
um stjórnunarhætti yfirmanna
stofnunarinnar. Í öðru tilvikinu
hefur gengið hæstaréttardómur,
en í hinu er nýgenginn héraðs-
dómur. Í báðum tilvikum hafa
dómstólar komist að þeirri nið-
urstöðu að stjórnendur stofnunar-
innar hafi gerst sekir um ólögmæt-
an yfirgang gagnvart
yfirlæknunum, en afleiðing þess er
í báðum tilvikum að viðkomandi
hafa verið hraktir úr störfum sín-
um. Hér hafa stjórnendur engu
skeytt um hæfni manna eða orðstír
– þeir sem ekki hlýða fyrirmælum,
þótt ólögmæt séu, skulu reknir út
með harðri hendi.
lengur aðgerðarlaus að áfram skuli
búið við stjórnunarhætti eins og þá
sem lýst er í þeim dómum sem að
framan var getið. Varaformaður
læknaráðs Landspítala – háskóla-
sjúkrahúss lýsti stjórnunarháttum
á spítalanum þannig í fréttum um
nýliðna helgi að þar ríkti ógn-
arstjórn og starfsmenn þyrðu ekki
að segja upphátt skoðanir sínar
um þessa stjórnunarhætti af ótta
við að missa starf sitt. Nú verður
einhver að axla ábyrgð, ef ekki á
verr að fara, annaðhvort þú sem
heilbrigðisráðherra eða stjórn-
endur spítalans.
Í ljósi þessa alls beinum við þess
vegna til þín eftirfarandi spurn-
ingum sem óskast svarað á op-
inberum vettvangi:
1. Unir núverandi heilbrigðis- og
tryggingaráðherra við óbreytta
stjórnarhætti yfirstjórnenda á
Landspítala – háskólasjúkrahúsi
gagnvart starfsmönnum?
2. Hyggst ráðherra láta nið-
urstöður í ofangreindum dóms-
málum til sín taka með einhverjum
hætti, og þá hverjum?
ákvarðanir sínar en
láta spítalann borga
þær bætur sem sú
afstaða hefur í för
með sér – líklega af
því að spítalinn er
svo vel staddur
fjárhagslega, eða
hvað? Þetta gengur
svo langt, að fulltrúi
í stjórn stofnunar-
innar hefur í út-
varpi sagt að ef
þessar ákvarðanir
séu andstæðar lög-
um þá verði bara að breyta þeim
lögum! Er það ef til vill lausnin að
setja ákvæði inn í lög um réttindi
og skyldur starfsmanna ríkisins
þess efnis að þau gildi um alla rík-
isstarfsmenn aðra en þá sem
starfa hjá Landspítala – háskóla-
sjúkrahúsi? Hliðstætt ákvæði
þyrfti þá væntanlega líka inn í
stjórnsýslulögin, og ef til vill fleiri
lagabálka.
Því verður ekki trúað að
óreyndu að þú, ágæti heilbrigð-
isráðherra, horfir upp á það öllu
Glöggt má sjá af ummælum
stjórnenda spítalans sem fallið
hafa eftir að dómar gengu í þess-
um málum, að þeir ætla ekki að
beygja sig undir þau landslög sem
við hin teljum okkur bera að hlíta.
Þess í stað ætla þeir að halda sig
við hinar ólögmætu og óheimilu
Á þetta að vera svona (áfram)?
Eftir Karl Axelsson og
Ragnar Halldór Hall
’ Nú verður einhverað axla ábyrgð, ef
ekki á verr að fara…‘
Karl Axelsson
Höfundar eru
hæstaréttarlögmenn.
Ragnar Halldór Hall