Morgunblaðið - 06.07.2006, Blaðsíða 26

26 FIMMTUDAGUR 6. JÚLÍ 2006 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
U
m miðjan síðasta
mánuð var ég
staddur á fundi með
nokkrum af helstu
blaðamönnum Afr-
íkuríkisins Mósambík í höf-
uðstöðvum blaðamannasambands-
ins þar í landi í höfuðborginni
Mapútó.
Af tali heimamanna mátti ráða
að fjölmiðlar í Mósambík væru
býsna frjálsir, afskipti ríkisins alls
ekki yfirgengileg þrátt fyrir að rík
hefð sé fyrir miðstýringarvaldi í
þessu fátæka landi, sem eitt sinn
var portúgölsk nýlenda en sem tók
upp kommúníska stjórnarhætti á
fyrstu árum sjálfstæðis (eftir
1975) þar sem einn flokkur réð
öllu.
Í dag eru hins vegar jafnvel
ljósvakamiðlar sem ríkið rekur
frjálsir og óháðir að mestu leyti, ef
eitthvað er að marka það sem kom
fram í máli mósambísku blaða-
mannanna.
Önnur og svo sem kunnugleg
vandamál þjaka fjölmiðlana í Mó-
sambík, nefnilega fjárskortur.
Hann stendur fjölmiðlunum í
landinu fyrir þrifum.
Dagblaðamarkaðurinn virtist
sérstaklega illa haldinn, fram kom
á fundinum að samanlagt væru að-
eins seld tæplega 100.000 eintök af
dagblöðum í landinu dag hvern.
Þegar haft er í huga að á bilinu
nítján til tuttugu milljónir manna
búa í Mósambík er þetta fjarska-
lega lág tala. En þetta þarf svo
sem ekki að koma á óvart, dag-
blöðin í Mapútó eru gefin út á
portúgölsku en í reynd tala aðeins
um 40% landsmanna og skilja það
mál. Ólæsi er raunar mikið líka í
Mósambík, það er auðvitað stærra
vandamál en hitt.
Blaðamenn í Mósambík eiga sér
eina hetju, hvers minning er mjög
í heiðri höfð. Skyldi engan undra
því að umræddur blaðamaður, eða
réttara sagt hörmuleg örlög hans,
gaf íbúum Mósambík tækifæri til
að líta á sjálfa sig í spegli og kom-
ast að raun um að kerfið sem þeir
byggju við virkaði bara alls ekkert
svo illa. Að þó að lýðræðið væri
mjög í mótun, þá virkaði það samt.
Í Mósambík eru engan veginn
sömu aðstæður og í nágranna-
ríkinu Zimbabwe þar sem Robert
Mugabe ræður ríkjum og sýnir
ekki á sér fararsnið heldur stýrir
landi sínu með harðri hendi hvað
sem tautar og raular.
Blaðamaðurinn sem um ræðir
hét Carlo Cardoso og hann var
skotinn til bana í miðborg Mapútó
22. nóvember árið 2000. Cardoso
hafði stofnað fyrsta viðskipta-
dagblaðið í Mósambík, Metical,
1997, en algengt er að blaðamenn
stofni sjálfir blöð, reki þau síðan
og gefi út. En fyrir vikið er útgáfa
þeirra oft mjög háð því að frum-
kvöðullinn haldi uppi merkinu og
Metical hætti útgáfu í desember
2001, ári eftir fráfall Cardoso.
Carlo Cardoso er talinn hafa
verið myrtur vegna rannsókna
sinna á risastóru spillingarmáli er
tengdist einkavæðingu stærsta
bankans í Mósambík, Banco Co-
mercial de Moçambique. Mun
fjórtán milljónum dollara hafa
verið stungið undan.
Málið teygði anga sína víða,
þ.e.a.s. inn á heimili þáverandi for-
seta Mósambík, Joaquim Chiss-
ano. Við réttarhöldin yfir sex
mönnum, sem grunaðir voru um
morðið á Cardoso, héldu þrír sak-
borninga því nefnilega fram að
Nyimpine Chissano, sonur forset-
ans, hefði greitt Anibal „Anibalz-
inho“ dos Santos Junior fyrir að
láta myrða blaðamanninn.
Dos Santos, sem er portúgalsk-
ur ríkisborgari og neitaði því að
hafa verið ábyrgur fyrir dauða
Cardoso, var sakfelldur fyrir
morðið 2003 og í janúar á þessu ári
var hann enn á ný fundinn sekur í
nýjum réttarhöldum, sem fyr-
irskipuð voru sökum þess að í
fyrra skiptið hafði dos Santos ver-
ið dæmdur fjarverandi. Hlaut dos
Santos þrjátíu ára fangelsisdóm
sem leiðtogi hópsins sem myrti
Cardoso.
Áður höfðu þrír verið sakfelldir
fyrir aðild að morðinu.
En kastljósið beindist nýverið
enn á ný að syni forsetans fyrrver-
andi, Nyimpine Chissano, en frá
því var greint í maí að saksókn-
arar í Mósambík hefðu loks gefið
út ákæru á hendur honum fyrir
aðild að morðinu.
Er Chissano talinn hafa borið
„siðferðilega ábyrgð“ á morðinu
og hann er jafnframt ákærður fyr-
ir aðild að ýmsu öðru glæp-
samlegu athæfi.
Réttarhöld yfir Chissano munu
án efa taka langan tíma og verða
mikill prófsteinn á dómskerfið í
Mósambík og raunar á allar
grundvallarstoðir samfélagsins.
Það þykir hins vegar vekja vonir
um að þetta unga lýðræðisríki sé
undir það búið að takast á við mál
sem þetta, að áhrif þess hefur þeg-
ar gætt í æðstu stigum stjórnkerf-
isins. Talið er nefnilega að það hafi
mjög stuðlað að því að Joaquim
Chissano hrökklaðist frá völdum
2004.
Chissano eldri hafði verið for-
seti Mósambík í heil átján ár en
það þykir til marks um að Mósam-
bík sé einmitt ekki eins og Zim-
babwe að hann skyldi hafa neyðst
til að lýsa því yfir að hann sæktist
ekki eftir endurkjöri í forseta-
kosningunum 2004.
Að vísu ræður Frelimo-
flokkurinn enn öllu í Mósambík og
vissulega var sú ákvörðun tekin
fyrir luktum dyrum á þeim vett-
vangi að Chissano skyldi víkja og
Armando Emilio Guebuza verða
frambjóðandi flokksins í forseta-
kosningunum 2004 í staðinn. Eftir
sem áður þykir sú staðreynd, að
málið vegna morðsins á Cardoso
hefur verið rekið fyrir opnum
tjöldum, benda til að lýðræðisvit-
undin sé býsna sterk og að hún
muni blífa.
Og Guebuza er réttkjörinn for-
seti, hann hefur einmitt heitið því
að ráðast gegn spillingarvand-
anum og stokka rækilega upp spil-
in. Það er ekki víst að það verkefni
gangi snurðulaust en hitt má vera
ljóst, að Carlo Cardoso dó ekki til
einskis.
Fjölmiðlar
í Mósambík
Réttarhöld yfir Chissano munu án
efa taka langan tíma og verða mikill
prófsteinn á dómskerfið í Mósambík
og raunar á allar grundvallarstoðir
samfélagsins.
BLOGG: davidlogi.blog.is
VIÐHORF
Davíð Logi Sigurðsson
david@mbl.is
MORGUNBLAÐIÐ
fjallar um reynslu af
þorskveiðiráðgjöf 20.
júní sl. í miðopnu blaðs-
ins. Töflur sem voru
birtar með virðast
fengnar frá Hafrann-
sóknastofnun. Ég tel
að það vanti betri fag-
lega umfjöllun um álit
þeirra fagmanna hér-
lendis sem vöruðu við
þessari ráðgjöf árið
1984, að það myndi
gerast sem gerðist.
Í töflu á miðopnu 20.
júní sl. eru þessar nið-
urstöðutölur sem ég vil
vekja athygli á:
Meðaltal „upp-
haflegra mælinga á við-
miðunarstofni“ er
838.000 tonn. Meðaltal
„endurmetinnar stærð-
ar í viðmiðunarstofni“
er 762.000 tonn. Mis-
munur: 76.000 tonn.
1. Ef við margföldum þennan árlega
mismun – 76.000 tonn sinnum 21 ár
– vantar í „birgðabókhald“ þorsk
upp á 1.596.000 tonn. Hvað varð
um allan þennan þorsk? Hann
hafði mælst vera til og átti að
geymast til að fá „raunvexti“, en
niðurstaðan varð að hann sennilega
drapst, en var „afskrifaður“ með
þessari mjög svo vafasömu aðferð
Hafrannsóknastofnunar, „árlegu
endurmati“. Hvernig gátu 1596
þúsund tonn af þorski horfið á 21
ári, í stað þess að „byggjast upp“?
2. Ef við endurskoðum töfluna í
Morgunblaðinu 20. júní sl. líf-
fræðilega virðist frávik vera hækk-
un á náttúrulegum dánarstuðli um
9,1%. Raundánarstuðull virðist því
hafa verið
18+9,1=27,1% að
meðaltali árlega í stað
áætlunar, 18%. Þessi
líffræðilega skýring
er hin eina rökrétta
skýring sem stenst!
Villukenningin „ár-
legt endurmat“ stenst
ekki! Niðurstaðan, líf-
fræðilega séð, er þá
að við höfum misst af
veiði á þessum 76 þús-
und tonnum árlega –
samtals 1.596.000
tonn í aflatap plús
tapaðir „raunvextir“
(uppbygging) sem
gætu verið önnur eins
tala við viðbótar!
3. Ef við endurskoðum
þessa töflu frá 20 júní
sl. með alþjóðlega lög-
giltum grundvall-
arreglum þá er bann-
að að breyta mældum
og skráðum stærðum aftur í tím-
ann án tilefnis. Tilefnið er ekkert,
því líffræðilega endurskoðunin
stenst alþjóðlega löggiltar endur-
skoðanir, og því á að nota raund-
ánarstuðul sem fráviksmælingu!
4. „Árlegt endurmat“, endurskoð-
unarfræði Hafrannsóknastofn-
unar, verður því að teljast fölsun á
upphaflega mældri stofnstærð í
skilningi líffræðilegra grundvall-
aratriða og grundvallarreglna í al-
þjóðlega löggiltri endurskoðun. Til-
efni til að breyta upphaflegri
mælingu er ekkert – því raund-
ánarstuðull er betri fráviksmæling,
sem stenst öll próf; stærð-
fræðilega, líffræðilega og löggiltar
grundvallarreglur.
5. Mistök ráðgjafa Hafrann-
sóknastofnunar og prófessora í
„stærðfræðilegri fiskifræði“ virð-
ast alltaf þau sömu! Mistökin eru
að telja að unnt sé að nota eigin
áætlanagerð, „stærðfræðilega
fiskifræði“, með föstum 18% dán-
arstuðli til fráviksmælingar, eins
og sú áætlanagerð sé 100% óskeik-
ul. Þarna er villan!
6. Sannprófun: Kenningar Rickers,
eins af virtustu fræðimönnum í
fiskifræði, eru á þessa leið: „Ef
veiði er minnkandi samfara hækk-
andi meðalvigt í fiskstofni, er að öll-
um líkindum um ofveiði að ræða.
Ef veiði er hins vegar minnkandi
samfara fallandi vaxtarhraða í
stofni er skýringa að öllum lík-
indum að leita í breyttum umhverf-
isaðstæðum frekar en að veitt hafi
verið of mikið“.
Í öllum tilvikum minnkandi þorsk-
stofns (reiknað af Hafrann-
sóknastofnun) hefur verið um fallandi
vaxtarhraða í þorski að ræða, og því
ekki um ofveiði að ræða samkvæmt
skilgreiningu Rickers hér að framan.
Niðurstaðan er þá sú að núverandi
stefna Hafrannsóknastofnunar og
ICES sé gjaldþrota. Allt bendir til
þess að það sé fæðuskortur sem hafi
valdið því að þessi 1.596.000 tonn af
þorski hafi drepist við tilraunastarf-
semi um „uppbyggingu“ – í stað þess
að leyfa að þessi fiskur væri veiddur.
Tilvitnuð úttekt Morgunblaðsins
dugar ekki. Það verður að fjalla um
þetta alvarlega mál út frá fyrirliggj-
andi staðreyndum sem hér hafa verið
raktar í aðalatriðum.
Úttekt Morgunblaðsins
á þorskveiðiráðgjöf
Kristinn Pétursson fjallar
um þorskveiðiráðgjöf
Kristinn Pétursson
’Niðurstaðan erþá sú að núver-
andi stefna Haf-
rannsóknastofn-
unar og ICES sé
gjaldþrota.‘
Höfundur er fiskverkandi
á Bakkafirði.
HÉRAÐSDÓMUR Reykjavíkur
hefur með úrskurði sínum frá 30. júní
sl. vísað frá I. kafla ákæru í hinu svo-
kallaða Baugsmáli, en þar er Jón Ás-
geir Jóhannesson einn
ákærður, aðallega fyrir
fjársvik (248. gr. al-
mennra hegningarlaga)
en til vara umboðssvik
(249. gr.).
Fjársvikaákvæðið
lýsir refsiverða þá hátt-
semi að koma manni til
að gera eitthvað eða
láta eitthvað ógert með
því að vekja, styrkja
eða hagnýta sér ranga
eða óljósa hugmynd
viðkomandi og hafa
þannig fé af honum eða
öðrum.
Ákæruliður þessi gengur út á það
að JÁJ hafi keypt 10–11 búðirnar
sjálfur og síðan talið stjórn Baugs á
að kaupa þær á hærra verði þegar
stjórn Baugs hafi talið sig vera að
kaupa af fyrri eigendum og hagnast
þannig sjálfur um 200 m.kr.
Ef ske kynni að ákærða tækist að
sýna fram á að stjórn Baugs hefði vit-
að af því að JÁJ væri raunverulegur
seljandi, er til vara ákært fyrir um-
boðssvik.
Umboðssvik eru skilgreind sem
svo að maður misnotar aðstöðu sína,
sér eða sínum til hagsbóta, en um-
bjóðanda sínum til tjóns. Brot er full-
framið við misnotkun aðstöðu, alveg
án tillits til þess hvort af misnotkun
hlýst tjón. Hætta á ólögmætri yf-
irfærslu fjármuna (tjóni) er saknæm.
Nægjanlegt er að háttsemi hafi í för
með sér verulega hættu á tjóni til að
um brot sé að ræða.
Í úrskurði héraðsdóms segir að í
ákæru sé lýst viðskiptum með hlutafé
sem ákærði hefði keypt og síðan selt
Baugi allmörgum mánuðum síðar án
þess að láta þess getið að hann væri
seljandinn. „Baugur á að hafa greitt
hærra verð fyrir hlutaféð en ákærði
greiddi. Mismunurinn sé tap Baugs
hf. en verulegur hluti hans sé hagn-
aður ákærða og tilgreindra einka-
hlutafélaga, eins og lýst var. Segir
síðan: „Því er ekki lýst í ákæruliðnum
að ákærði hafi haft fé af
Baugi hf., heldur verður
helst ráðið af honum að
verið sé að lýsa því að
Baugur kynni að hafa
getað eða hafi átt að
geta, gert betri kaup ef
ákærði hefði unnið að
viðskiptunum á annan
veg. Verknaðarlýsing
ákæru er samkvæmt
þessu ekki lýsing á fjár-
svikum heldur við-
skiptum sem vera kann
að hafi verið óhagstæð
fyrir Baug hf. en hugs-
anlega hagstæð fyrir ákærða eða
aðra.
Um varaheimfærslu ákæru til um-
boðssvika segir að með sama hætti sé
ekki lýst auðgunarbroti heldur við-
skiptum sem kunni að hafa verið
óhagstæð fyrir Baug en hagstæð
ákærða.
Úrskurður þessi stenst ekki lög-
fræðilega skoðun. Fjársvik og um-
boðssvik eiga sér yfirleitt stað í við-
skiptum manna á milli. Það er helber
rökleysa og á skjön við almennan les-
skilning að segja að í ákæru sé lýst
viðskiptum en ekki auðgunarbrotum.
Ákæran lýsir vissulega viðskiptum,
en hún lýsir viðskiptum þar sem
meint auðgunarbrot eiga að hafa átt
sér stað. Dómarinn segir ákæru lýsa
viðskiptum þar sem ákærði hafi hugs-
anlega hagnast á kostnað Baugs. Þar
liggur hundurinn grafinn. Hafi
ákærði auðgast á kostnað Baugs með
því að beita stjórn Baugs blekkingum
eins og lýst er í ákæru, þá er uppfyllt
verknaðarlýsing fjársvikaákvæðisins.
Sé ósannað að ákærði hafi beitt
stjórnina blekkingum, en sannað að
ákærði hafi hagnýtt sér aðstöðuna til
þess að hagnast á kostnað Baugs, er
uppfyllt verknaðarlýsing umboðss-
vikaákvæðisins. Séu hvorki blekk-
ingar né misnotkun aðstöðu sannaðar
ber að sýkna. Svo einfalt er málið.
Undirritaður er ekki í þeirri stöðu
að geta fullyrt nokkuð um sekt eða
sýknu varðandi hinn frávísaða
ákærulið, enda hefur aðalmeðferð
ekki átt sér stað. Fullyrða má að
dómarinn hafi í frávísunarúrskurð-
inum kveðið upp efnisdóm í málinu.
Hnekki Hæstiréttur frávísun þessari
kemur ákæruliðurinn til efnislegrar
meðferðar. Er þá komin upp áleitin
spurning um það hvort núverandi
dómari sé bær til þess að fara áfram
með málið. Er alltént umhugsunar-
efni að dómarinn skuli hafna mála-
tilbúnaði ákæruvaldsins að stórum
hluta án þess að sönnunarfærsla hafi
átt sér stað.
Til að réttvísin hafi sinn gang er
mikilvægt, bæði fyrir ákæruvald og
sakborninga, að dómari vegi og meti
ákæruatriði og sönnunargögn með
réttsýni og opnum huga, laus við póli-
tískan þrýsting, ágang blaðamanna,
samsæriskenningar og moldviðri
spunameistara. Mikilvægast er að all-
ir standi jafnir fyrir lögunum, óháðir
stöðu og efnahag. Sakborningar í
Baugsmálinu eiga ekki að fá neina
aðra meðferð fyrir dómi en aðrir sak-
borningar. Á Íslandi megum við ekki
innleiða réttarfar ríka mannsins.
Réttarfar ríka mannsins
Sveinn Andri Sveinsson
fjallar um Baugsmálið ’Mikilvægast er að allirstandi jafnir fyrir lög-
unum, óháðir stöðu og
efnahag. Sakborningar í
Baugsmálinu eiga ekki að
fá neina aðra meðferð
fyrir dómi en aðrir sak-
borningar.‘
Sveinn Andri Sveinsson
Höfundur er hæstaréttarlögmaður.