Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2007, Blaðsíða 6

6 LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Birtu Björnsdóttur
birta@mbl.is
Leikstjórinn Leslie Iwerks er til-nefnd til Óskarsverðlauna fyrir
heimildarmynd sína Recycled Life
(Endurunnið líf).
Hún fagnar til-
nefningunni og
segist næstum
geta fullyrt að
enginn hinna
leikstjóranna
sem tilnefndir
eru í sama flokki
hafi þurft að
ganga í gegnum
annað eins og hún við gerð sinna
mynda.
„Ég er viss um að enginn þeirra
hefur þurft að upplifa kóngulær í
nærbuxunum sínum, látin börn,
dýrahræ og næstum óbærilegan
daun við upptökur á myndum sín-
um,“ sagði leikstýran í viðtali á dög-
unum.
Recycled Life fjallar um lífið á
stærstu ruslahaugum Mið-Ameríku
í Guatemala City. Þúsundir manna,
kvenna og barna hafast þar við og
hafa gert í margar kynslóðir og
draga fram lífið með því að nýta og
neyta þess sem aðrir henda í ruslið.
Að sögn Iwerks er ástand þess-
arra fjölskyldna afar bágborið.
„Stundum hurfu börn sporlaust á
haugunum í leit að einhverju verð-
mætu. Þá var líklegast að þau hefðu
kafnað í einhverjum af þeim baneitr-
uðu eiturgufum sem uppp úr haug-
unum stíga,“ sagði hún.
Ef svo fer að Iwerks vinni Ósk-
arsverðlaun þann 25. febrúar næst-
komandi verður hún þriðji ættlið-
urinn í fjölskyldu sinni til að afreka
það.
Afi hennar, Ub Iwerks, fékk Ósk-
arsverðlaun á sínum tíma fyrir
Mikka mús, en hann á heiðurinn af
því að teikna þessa frægustu mús
allra tíma upp á hvíta tjaldið. Faðir
Iwerks, Don, fékk svo Ósk-
arsverðlaun fyrir æviframlag til
tækniframfara í kvikmyndagerð.




Í vikunni birtist grein eftir SharonWaxman í The New York Times
þar sem hún gerir að umtalsefni af-
kastalítinn feril
margra af áhuga-
verðustu leik-
stjórum síðustu
ára. Nefnir hún
til dæmis Kim-
berley Peirce
sem gerði frum-
raun sína Boýs
Dońt Cry árið
1999. Fyrst í ár
er að vænta nýrr-
ar myndar frá henni þrátt fyrir að
frumrauninni hafi verið mjög vel
tekið. Þá nefnir hún einnig Darren
Aronofsky sem vann í sjö ár að
myndinni The Fountain, sem var
slátrað af gagnrýnendum á síðasta
ári, en áður hafði hann getið sér gott
orð fyrir myndir
á borð við Pí og
Requiem For a
Dream. Þá er
ótalinn Spike
Jonze sem gerði
snilldarverkin
Being John
Malkovich (1999)
og Adaptation
(2002) en nýrrar
myndar er ekki að
vænta frá honum fyrr en á næsta ári.
Andstæðan við þessa leikjstóra
eru hinir mjög svo framkvæmda-
glöðu Robert Altman og Francis
Ford Coppola sem rubbuðu af fjölda
mynda á fáum árum. Altman gerði
eitt sinn sex myndir á fimm árum,
meðal annars sína frægustu, MASH,
og Coppola kom frá sér Godfather I
og II auk annarrar myndar á tveim-
ur árum.
Ástæðurnar fyrir minni afköstum
fyrrnefndu leikstjóranna segir
greinarhöfundur geta verið marg-
víslegar. Ótti við gagnrýnendur eftir
að einu sinni hafi vel tekist er ein
ástæðan, að hennar sögn, en einnig
geti það verið að sé mynd vel tekið
sé það enn meiri áskorun fyrir leik-
stjóra að gera enn betur næst.
KVIKMYNDIR
Spike Jonze
Kimberly Peirce
Það eina sem maður skuldar almenningi ergóður leikur,“ sagði Humphrey Bogart.„Það eina sem leikari skuldar almenn-ingi er að láta fólkinu ekki leiðast,“ sagði
Marlon Brando.
Þeir borguðu yfirleitt sínar skuldir. Báðir voru
uppaldir við rótgróna innlenda kvikmyndamenn-
ingu eða, réttara sagt, kvikmyndaframleiðslu. Þeg-
ar íslenska „kvikmyndavorið“ svokallaða hófst fyr-
ir rúmum aldarfjórðungi stóðu næstum allir
aðstandendur á upphafsreit, handritshöfundar,
leikstjórar, fag- og tæknifólk af ýmsu tagi og leik-
arar. Nokkrir höfðu lært eitthvað í útlöndum en
enginn hafði, eðli málsins samkvæmt, getað nýtt
þann lærdóm í bíómyndagerð. Hvort sem það var
vegna þeirrar staðreyndar að íslenskir leikarar
höfðu takmarkaða reynslu af og menntun í kvik-
myndaleik, þótt margir hefðu leikið í sjónvarps-
verkum, eða af fjárhagslegum ástæðum, studdust
íslenskir leikstjórar fyrstu árin töluvert við ólærða
leikara við hlutverkaskipan. Þriðja ástæðan var sú
að þeir vildu hafa frjálsar hendur við að velja „and-
lit“ og „týpur“ í myndmiðilinn í stað þess að vera
bundnir af félagaskrá FÍL.
Í endurminningunni setur þetta blandaða leik-
araval stóran svip á fyrstu bíómyndir „vorsins“ og
raunar er hlutverkaskipan íslenskra bíómynda enn
í dag býsna sundurleit á stundum. Líklega er það
partur af sjarma
myndanna okkar, þótt það geti líka gert þær dá-
lítið brokkgengar eða mishæðóttar hvað leikinn
varðar. En almennt höfum við undanfarinn áratug
séð hvernig viðvaningsbragur, of sterkur leiksviðs-
leikur og lausbeislun hafa vikið fyrir agaðri og slak-
aðri umgengni við linsuna, eftir því sem leikararnir
og leikstjórarnir hafa þjálfast og þroskast með
miðlinum.
Ég fór að velta fyrir mér íslenskum kvikmynda-
leik eftir að hafa séð mynd Ragnars Bragasonar og
Vesturports, Foreldra. Mér varð hugsað til upp-
skeru síðasta aldarfjórðungs. Hver er eft-
irminnilegasti kvikmyndaleikur íslenskra bíó-
mynda? Hitt og þetta kom upp úr minningakafinu,
sumt óvænt, annað ekki. Sveinn M. Eiðsson, ólærð-
ur karakterleikari Hrafns Gunnlaugssonar, sem
ófélegur sveitalubbi í Óðali feðranna. Hörkulegt
andlit og hvass augnsvipur vígamanns Helga
Skúlasonar í Hrafninn flýgur. Vörpuleg hetja,
ógæfusamur útlagi Arnars Jónssonar í mynd
Ágústs Guðmundssonar eftir Gísla sögu Súrssonar.
Stuðmenn og Grýlurnar í Með allt á hreinu sama
leikstjóra. Eggert Þorleifsson bryðjandi syk-
urmola, sötrandi mjólkurkaffi í Skammdegi Þráins
Bertelssonar. „Amatörarnir“ Þórarinn Óskar Þór-
arinsson og Eggert Guðmundsson sem hvalfang-
arar á þurru landi í Skyttum Friðriks Þórs Frið-
rikssonar. Björn Jörundur Friðbjörnsson sem
aulalegur flautaþyrill Sódómu Reykjavík eftir Ósk-
ar Jónasson. Gísli Halldórsson og Sigríður Hagalín
sem heillandi eilífðarpar í Börnum náttúrunnar eft-
ir Friðrik Þór. Hilmir Snær Guðnason í 101
Reykjavík eftir Baltasar Kormák. Gunnar Eyjólfs-
son í Hafinu eftir sama leikstjóra. Tómas Lem-
arquis sem Nói albinói eftir Dag Kára. Gísli Örn
Garðarsson sem flæktur ofbeldisseggur í Börn eft-
ir höfunda Foreldra. Nína Dögg Filippusdóttir og
Ólafur Darri Ólafsson í sömu mynd. Hilmar Jóns-
son og Margrét Vilhjálmsdóttir í Blóðböndum eftir
Árna Ólaf Ásgeirsson. Þórhallur Sverrisson í Ís-
lenska draumnum eftir Róbert I. Douglas og Jón
Gnarr í Maður einsog ég eftir sama höfund.
Hér er margt sem verður útundan við snögga
upprifjun. Og eru þá ónefndir þeir leikarar sem
fylla út í flest þau kvikmyndahlutverk sem þeir fá:
Þröstur Leó Gunnarsson og Ingvar E. Sigurðsson.
Að öðrum ólöstuðum er Ingvar sennilega mesti
kvikmyndaleikari okkar. Það er hrein unun að
horfa á hann verða að persónum sínum, hvernig
hann situr í þeim eða hreyfir sig, bæði vegna þess
sem hann gerir en ekki síður vegna þess sem hann
gerir ekki, hvort heldur hann þegir eða segir. Góð
dæmi um þetta eru í fersku minni úr Foreldrum:
Eitt er meistaralega sviðsett í búðarglugga, annað
sýnir persónuna í delerandi einsemd í stofunni
sinni.
Raunar eru systurmyndirnar Börn og Foreldrar
sérstök dæmi um hversu margt hefur gerst í ís-
lenskum kvikmyndaleik frá árinu 1979, en þá er
þess að geta að leikararnir eiga stóran þátt í bæði
handritum og framleiðslu myndanna.
Við eigum nú fjölda kvikmyndaleikara sem
borga skuldirnar sem Bogart og Brando nefndu og
vel það.
Leikið fyrir íslenskar linsur
SJÓNARHORN
Eftir Árna Þórarinsson
ath@mbl.is
»Raunar er hlutverkaskipan
íslenskra bíómynda enn í
dag býsna sundurleit á stund-
um. Líklega er það partur af
sjarma þeirra, en...
Eftir Heiðu Jóhannsdóttur
heida@mbl.is
Ó
hætt er að ætla að
talsverð eftirvænting
hafi ríkt meðal blaða-
manna, gagnrýnenda
og annarra áhorf-
enda þegar kvik-
myndin Ilmurinn: Saga af morðingja
var frumsýnd í München í Þýska-
landi síðastliðið haust. Þá voru rúm-
lega tuttugu ár liðin frá því að sam-
nefnd mestsölubók eftir þýska
rithöfundinn Patrick Süskind kom
fyrst út, en hún hefur síðan selst í
rúmlega 15 milljónum eintaka og
verið þýdd á tugi tungumála. Bókin
varð ekki síður vinsæl hér á landi þar
sem hún kom út í íslenskri þýðingu
árið 1987. Þegar lesendur Ilmsins
rifja upp kynni sín við bókina, er ekki
ólíklegt að margræður þefur komi
upp í hugann, en eitt af því sem gerir
Ilminn svo óvenjulega skáldsögu er
það hvernig höfundurinn leggur
áherslu á að virkja ímyndunarafl les-
andans í gegnum huglægt þefskyn
hans. Í bókinni er sögð saga hins
ólánsama Jean-Baptiste Grenouille
sem fæðist á fiskmarkaði í einu af
óæðri hverfum Parísar í 18. öld. Í
bókinni er dregin upp sterk mynd af
því miskunnarleysi, þeim ömurlega
aðbúnaði og þeim óþrifnaði sem ein-
kenndi líf almúgans í París á þessum
tíma og verður óloftið sem fylgir
þeim aðstæðum að mótandi þætti í
lífi aðalsögupersónunnar. Jean-
Babtiste Grenouille fæðist með of-
urnæmt þefskyn og upplifir heiminn
fyrst og fremst í gegnum lykt. Harð-
ræðið sem hann er beittur á uppvaxt-
arárunum gerir hann holan að innan
svo að eftir situr aðeins þráhyggju-
kennd löngun eftir þeirri örvun og
hamingju sem fylgir góðum og sönn-
um ilmi. Þegar Grenouille uppgötvar
fyrst meyjarilm verður hann ekki
samur og hefst handa við að reyna að
fanga þennan ilm í vökvaform, og þar
með verður til morðinginn sem titill
sögunnar vísar til.
Süskind neitaði
En hvers vegna hefur ekki verið gerð
kvikmynd eftir Ilminum fyrr, hvers
vegna fyrst nú, rúmum tuttugu árum
eftir útkomu bókarinnar? Fjölmargir
kvikmyndagerðarmenn og framleið-
endur hafa sýnt því áhuga að gera
mynd byggða á bókinni, en hnífurinn
hefur staðið í kúnni hvað kvikmynda-
réttinn varðar. Patrick Süskind hef-
ur staðfastlega neitað að veita leyfi
til kvikmyndaaðlögunar á bókinni, og
hefur gefið þá ástæðu að hann óttist
að sögunni verði ekki gerð nægilega
góð skil á hvíta tjaldinu. Margir hafa
í því sambandi velt fyrir sér hvort
bókin sé hreinlega „ókvikmynd-
anleg“, en það mun hafa verið nið-
urstaða Stanleys Kubrick sem var
meðal þeirra leikstjóra sem veltu því
fyrir sér að gera kvikmynd eftir bók-
inni. Aðrir frægir leikstjórar sem
orðaðir hafa verið við verkefnið í
gegnum tíðina eru Martin Scorsese,
Ridley Scott og Tim Burton, en verk-
efnið hefur ekki orðið að veruleika
fyrr en nú, og vekur það athygli að
Suskind hafi ákveðið að treysta sam-
löndum sínum fyrir verkinu, þ.e.
þýska framleiðandanum og handrits-
höfundinum Bernd Eichinger og
leikstjóranum Tom Tykwer sem
þekktastur er fyrir kvikmyndina
Lola rennt eða Run, Lola, Run eins
og hún nefnist á ensku.
Raunar hélt Bernd Eichinger fyrst
á fund Patricks Süskinds árið 1985
og sóttist eftir kvikmyndaréttinum
að Ilminum en hafði ekki erindi sem
erfiði. Það hefur því tekið langan
tíma að sannfæra höfundinn, en það
var ekki fyrr en árið 2000 að Süskind
gaf Eichinger grænt ljós. Þar með
hófst undirbúningur að einni dýrustu
kvikmynd sem gerð hefur verið í
Þýskalandi en framleiðslukostnaður
hennar mun hafa numið 50 millj-
ónum evra. Markið var sett hátt hvað
fjármögnun verkefnisins varðar enda
má skipa Ilminum í flokk þver-
evrópskra framleiðsluverkefna sem
leitast á meðvitaðan hátt við að
standast Hollywood snúning hvað
framleiðslugæði varðar. Leikhópur
myndarinnar er alþjóðlegur en
helstu leikarar eru hinn upprennandi
breski leikari Ben Wishaw sem leik-
ur Grenouille, Dustin Hoffmann sem
leikur ilmvatnsmeistarann Baldini og
Alan Rickman sem leikur föður hinn-
ar ilmandi Lauru (Rachel Hurd-
Wood), sem Grenouille girnist.
Eichinger er ekki óreyndur á sínu
sviði, en hann hefur framleitt stór
samevrópsk kvikmyndaverkefni með
alþjóðlegum kvikmyndastjörnum
sem byggð eru á bókum þekktra rit-
höfunda, sem margir hverjir hafa fet-
að nýjar brautir í samþættingu hefð-
bundinna bókmennta og vinsælla
„spennubókmennta“. Hér má nefna
kvikmyndirnar Nafn rósarinnar,
Hús andanna og Lesið í snjóinn.
Eichinger er einnig þekktur fyrir að
framleiða og skrifa handrit þýsku
kvikmyndarinnar Fallið (Der Unter-
gang), sem fjallar um síðustu daga
Hitlers og vakti gríðarlega athygli og
umræður bæði innan Þýskalands og
utan.
Einkar óviðfelldin persóna
En aðlögun Ilmsins yfir í kvikmynda-
form er ekki síður krefjandi verkefni
að sögn Eichingers sem vann hand-
ritið í félagi við Bretann Andrew
Birkin og leikstjórann Tom Tykwer.
Nokkur vandasöm atriði blasa við
þegar í upphafi. Í fyrsta lagi verður
aðalsögupersónan Jean-Babtiste
Grenouille að teljast einkar óviðfelld-
in persóna, jafnvel á raðmorðingja-
mælikvarða. Í bókinni er Grenouille
raunar lýst á fremur kaldranalegan
og ógeðfelldan máta, og er þar sleg-
inn tónninn fyrir það ómannúðlega
samfélag sem skáldsagan leitast við
að draga upp mynd af. Í myndinni
má segja að þetta vandamál sé leyst
með því að ráða hinn strákslega og
fínlega leikara Ben Wishaw í hlut-
verk Grenouille, en hann ljær Greno-
uille umkomuleysislegt og jafnvel
dýrslegt yfirbragð. Í túlkun kvik-
myndarinnar minnir Grenouille jafn-
vel á mennskan hund, rakka sem
sparkað hefur verið í of oft, enda
skynjar hann umhverfi sitt eins og
hundar gera, þ.e. fyrst og fremst með
nefinu. Meginvandinn liggur þó í því
að takast á við þá áskorun sem bókin
leysti svo snilldarlega, þ.e. að fjalla
um og miðla lykt. Virkjun ímynd-
unaraflsins til þess að kalla fram lykt
er raun lykillinn að þeirri innsýn sem
skáldsagan veitir í sálarlíf og þanka-
gang aðalsögupersónunnar. Þar bera
hinar nákvæmu lýsingar bókarinnar
á þeim lyktum sem umlykja fólk í
daglegu lífi, og einstakt næmi Greno-
uille á ólíkar lyktir og samsetningu
þeirra, uppi rökvísi hinnar þrá-
hyggjukenndu söguframvindu. En
hvernig er lykt kvikmynduð? Um
þetta deila þeir sem fjallað hafa um
kvikmyndun Ilmsins og eru á mis-
jöfnu máli um hvort Tykwer og Eich-
inger hafi tekist að fá hvíta tjaldið til
þess að ilma. Um þetta geta íslenskir
kvikmyndaáhugamenn þó sjálfir
dæmt, þar sem Ilmurinn er frum-
sýnd hér á landi nú um helgina.
Að kvikmynda Ilminn
Metsöluskáldsaga þýska rithöfund-
arins Patricks Süskind hefur verið
kvikmynduð og var frumsýnd í ís-
lenskum kvikmyndahúsum í gær.
Bókin vakti gríðarlega athygli þeg-
ar hún kom fyrst út enda umfjöll-
unarefnið sérstakt, óvenjulega þef-
næmur morðingi.
Hvernig er lykt kvikmynduð? Um þetta deila þeir sem fjallað hafa um
kvikmyndun Ilmsins og eru á misjöfnu máli um hvort Tykwer og Eichigner
hafi tekist að fá hvíta tjaldið til þess að ilma.