Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2007, Blaðsíða 10

10 LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Milan Kundera
S
ú mannkynssaga sem
varðveitt er í sameig-
inlegu minni okkar allra
er gerólík því sem fólk
upplifði í raun og veru á
sínum tíma. Það endar
alltaf með því að fólk lagar ósjálfrátt
minningar sínar um það sem gerðist
að því sem sagt er í nútímanum. Síð-
an kemur að því einhvern daginn að
skáldsagnahöfundur (alvöru skáld-
sagnahöfundur) afhjúpar hvernig líf-
inu var í raun og veru háttað á
ákveðnu sögulegu tímabili sem menn
héldu sig þekkja vel, og allt birtist í
nýju ljósi. Munurinn á þessu tvennu
er alltaf afar sláandi. Þess vegna eru
miklar skáldsögur sem gerast í síð-
ustu styrjöld sem háð var í Evrópu
(og dagana eftir að henni lauk) ekkert
ýkja vel séðar til að byrja með. Ég er
þá að hugsa um skáldsögur eins og
Skinnið eftir Malaparte. Eða Tworki
eftir Marek Bienczyk sem ég skrifaði
nýverið um. Og nú um Svarta her-
bergi Damóklesar eftir Willem Fre-
derik Hermans, sem nýkomin er út í
Frakklandi. Ég veit, þú hefur aldrei
heyrt hana nefnda. Raunar væri ég
jafn fáfróður og þú ef hollenskur vin-
ur minn hefði ekki sagt mér frá þess-
ari óþekktu en stórmerku skáldsögu
og bent mér á að hún hefði komið út
hjá Gallimard-bókaútgáfunni vorið
2006. Hvernig stóð á því að ég vissi
ekkert af henni? Svarið er einfalt:
þessi skáldsaga vakti enga, nákvæm-
lega alls enga athygli í fjölmiðlum í
Frakklandi. Um hana var ekki skrif-
að eitt einasta aukatekið orð.
Ég sökkvi mér niður í lestur skáld-
sögunnar, fyrst hálfkvíðinn yfir lengd
hennar, en er síðan svo snöggur að
lesa hana að ég verð hálfhissa. Þessi
skáldsaga er nefnilega hreinn og klár
þriller, röð atburða þar sem ekki
slaknar á spennunni eitt augnablik.
Atburðunum (sem gerast í síðari
heimsstyrjöldinni og árið eftir að
henni lýkur) er lýst nákvæmlega og
þurrlega, í smáatriðum en hratt, þeir
eru hryllilega raunverulegir en samt
alveg á mörkum þess að vera trúlegir.
Mér fannst þessi fagurfræði
heillandi: raunsæisleg skáldsaga sem
er um leið heilluð af því ótrúlega og
undarlega. Er hún afleiðing af eðli
styrjaldarinnar sem óhjákvæmilega
úir og grúir af óvæntum atburðum,
og rúmlega það, eða merki um það
fagurfræðilega ætlunarverk höf-
undar að komast út úr hinu venju-
lega, eða til að nota orð sem súrreal-
istunum var einkar kært, um hið
dásamlega („hinn dásamlega raun-
veruleika“, eins og Alejo Carpantier
hefði sagt)?
Þessi eining raunveruleikans og
hins yfirnáttúrlega (þar sem hið ólík-
lega er aldrei óhugsandi, þar sem hið
raunverulega er aldrei hversdags-
legt) felst í aðalpersónunni, Osewo-
udt, ungum manni sem „fæddist
tveimur mánuðum fyrir tímann“ og
„móðir hans losaði sig við hann ofan í
kopp og skeit um leið“. Hann var
skegglaus alla tíð, lágvaxinn, hálfum
sentimetra of lágvaxinn til að komast
í herinn, en stundaði þó júdó og stóð
fastur á því að lifa sem karlmaður.
Nokkrum dögum eftir að Þjóðverjar
lögðu Holland undir sig hitti hann
Dorbeck, annan ungan mann sem var
nánast tvífari hans, nema að hann var
nánast fullkominn („Þú ert jafnlíkur
honum og misheppnaður búðingur
vel heppnuðum búðingi,“ sagði for-
ljóta konan Dorbecks við Osewoudt).
Osewoudt var gersamlega heillaður
af tvífara sínum og gekk í and-
spyrnuhreyfinguna fyrir hans at-
beina. Hann framkvæmdi samvisku-
samlega skipanir sem bárust honum
símleiðis, í pósti, með ókunnum sendi-
boðum eða þá að Dorbeck gaf honum
stöku sinnum fyrirskipanir þegar
þeir hittust sem snöggvast.
Þannig er sjónarhornið afmarkað:
horft er á atburðarásina með augum
manns sem ekki skilur ástæður þess
sem honum ber að gera, hann hittir
fólk sem sent er til hans, en hann veit
ekkert um. Hann rembist endalaust
við að skilja hvað er að gerast og
reynir að hemja óttann við að verða
leiddur í gildru. En hvernig á hann
eiginlega að fara að því að greina and-
spyrnumann frá njósnara, hvernig
getur hann verið viss um að skipun er
raunveruleg en ekki fölsk? Öll bar-
átta hans er ferðalag um myrkviði
þar sem merking alls sveipast þoku.
Auk þess er allt tvírætt: morðin
sem hann fær skipun um að fremja
eru grimmileg; hann er skjálfhentur
og tennurnar í honum glamra þegar
hann fremur þau, en hann finnur ekki
til minnsta samviskubits. Enda efast
hann ekki um að það sé rétt að gera
það sem lagt er fyrir hann. Samviska
hans er ekki hrein af pólitískum eða
hugmyndafræðilegum ástæðum,
heldur vegna þess að sannfæring
hans er bjargföst: „Ég er á móti Þjóð-
verjum vegna þess að þeir eru óvinir
okkar. Þeir réðust á okkur og ég er að
verja hendur mínar.“ En þótt þessi
afstaða hafi verið fallega skýr voru
þær kringumstæður sem hann lenti í,
það sem hann gerði, siðferðilega afar
vafasamt. Svört ljóðlist einkennir allt
í þeim heimi sem Hermans dregur
upp: til að drepa mann sem unnið
hafði með Gestapó í yfirgefnu ein-
býlishúsi verður Osewoudt fyrst að
drepa tvær saklausar konur (ef orðið
„saklaus“ á þá yfirleitt heima í heimi
Hermans), það er að segja eiginkonu
svikarans og aðra konu sem kemur í
einbýlishúsið til þess að ná í smá-
strák, son svikarans, og fara með
hann til Amsterdam. Osewoudt tekst
að hlífa þeim stutta við morðunum en
síðan, til að gæta eigin öryggis, verð-
ur hann að hugsa um hann. Hann fer
með hann út á járnbrautarstöð, fer
með honum í lest og gengur síðan
með honum um götur Amsterdam.
Þessi ofdekraði drengur malar enda-
laust um allt og ekki neitt, og Osewo-
udt verður að taka þátt í samtalinu.
Þetta er skýrt dæmi um þessa svörtu
ljóðlist: þrefalt morð og blaður í barni
sem haldið er óstöðvandi athyglissýki
renna saman í eitt.
Bandaríski herinn nálgast og Dor-
beck færir Osewoudt (sem sér hann
ekki eftir það) einkennisbúning
hjúkrunarkonu til að tryggja öryggi
hans á síðustu dögum styrjald-
arinnar. Í þessu dulargervi vekur
hann athygli þýsks herforingja sem
fer að stíga í vænginn við hann. Þjóð-
verjinn er samkynhneigður og lítur á
Osewoudt sem fyrstu konuna sem
hann girnist … En nóg um það, ég
ætla ekki að fara að rekja allt efni
þessarar innihaldsríku, ótrúlega inni-
haldsríku skáldsögu. Ég segi ekki
annað en það sem mestu máli skiptir:
þegar frelsið langþráða nær til Hol-
lands með bandarískum skriðdrekum
verður drungalegt andrúmsloftið í
skáldsögunni enn svartara. Osewoudt
er handtekinn af frelsurunum. Leyni-
lögreglan telur hann vera njósnara.
Hann reynir að verjast: segja löngu
vikurnar sem hann var fangelsaður af
Þjóðverjum ekki allt sem segja þarf?
Nei, þvert á móti voru Þjóðverjar
þannig að fela hann og vernda. Hann
minnir þá á að hann hafi framið nokk-
ur dásamlega grimmileg morð. Eru
þau ekki besta sönnun þess að hann
er saklaus? Nei, enginn trúir að hann
hafi framið þau. Yfirheyrslurnar
standa yfir endalaust, mánuðum sam-
an, allan tímann leitar hann að ein-
hverjum sem gæti vitnað honum í
hag. En það reynist ekki til neins. Öll
vitnin voru látin. En hvað með Dor-
beck? Eina manninn sem gæti bjarg-
að honum. Hann vísar ítrekað til
hans. En þeir sem eru að rannsaka
mál hans kannast ekki við það nafn.
Vörn Osewoudts byggist ekki á nein-
um sönnunum. Rétt er það, en þeir
sem bera hann sökum hafa heldur
ekki neitt máli sínu til sönnunar, og
grunsemdir sigurvegaranna, jafnvel
þótt sannanir skorti algerlega, breyt-
ast brátt í sannleika.
Líf Osewoudts er sokkið í ógurlegt
fúafen siðferðislegar tvíræðni. Því
þannig er það: í hita bardagans sér
fólk sem berst af ástríðu ekki þessa
djöfullegu tvíræðni, en síðan, þegar
tími dóma og refsinga rennur upp,
eitrar hún líf þjóðanna árum saman
eins og reykur sem stígur upp af
brunarústum, reykur sem ekki er
hægt að hemja. En hvað með Osewo-
udt? Hvernig fór fyrir honum? Illa.
Hann var skotinn.
Nú, þegar ég er búinn að lesa bók-
ina, myndi ég gjarna vilja vita meira
um höfund hennar: hvaða leið fór
hann sem listamaður? Hneigðist
hann til súrrealisma, var það hann
sem býr að baki þessari svörtu ljóðlist
höfundarins? Voru pólitískar ástæður
fyrir andstöðu hans gegn ríkjandi
gildum? Og hvert var samband hans
við föðurland sitt? O.s.frv. Ég get
bara nefnt nokkrar dagsetningar:
hann fæddist árið 1921, hann birti
Svarta herbergi Damóklesar árið
1958, flutti frá Hollandi árið 1973, bjó
í tuttugu ár í París, fluttist síðan til
Belgíu. Frá því hann lést árið 1995
hafa Hollendingar litið á hann sem
merkasta skáldsagnahöfund sinn í
seinni tíð og nú er hann smátt og
smátt að verða þekkt nafn í Evrópu.
Meira veit ég ekki um hann. Raun-
ar þurfti ég þess ekki til að geta notið
skáldsögunnar hans. Listaverk eru
umlukin aragrúa athugasemda, upp-
lýsinga sem eru svo yfirgengilega há-
værar að rödd skáldsögunnar eða
ljóðlistarinnar heyrist varla. Ég lauk
við bók Hermans fullur þakklætis yf-
ir því hversu fáfróður ég var. Hún
veitti mér þögn sem gerði mér kleift
að hlusta á tæra rödd þessarar skáld-
sögu sem er svona fögur vegna þess
hve óútskýrð og óþekkt hún er.
© M.K. 2007
Friðrik Rafnsson þýddi.
Svört ljóðlist og tvíræðni
Willem Frederik Hermans „Hann fæddist árið 1921, hann birti Svarta her-
bergi Damóklesar árið 1958, flutti frá Hollandi árið 1973, bjó í tuttugu ár í
París, fluttist síðan til Belgíu.“ Myndin var tekin árið 1951.
Milan Kundera er skáldsagnahöf-
undur og ritgerðasmiður. Grein þessi
birtist í bókablaði franska dagblaðs-
ins Le Monde föstudaginn 26. janúar
sl. og er birt hér með góðfúslegu leyfi
höfundar.
Um skáldsöguna Svarta
herbergi Damóklesar
eftir Willem Frederik
Hermans
Bókaskápur Sigurðar Pálssonar
Sigurður „Í Orðunum (Les Mots) eftir Jean-Paul Sartre stendur: „Líf mitt hófst og eins mun því eflaust ljúka: inn-
an um bækur.“Það var og.“
Morgunblaðið/Einar Falur
» Þessi skáldsaga er nefnilega hreinn og klár
þriller, röð atburða þar sem ekki slaknar á
spennunni eitt augnablik.
Ljósmynd/Emiel van Moerkerken