Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2007, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 2007 13
Eftir Aðalstein Ingólfsson
adalart@thjodminjasafn.is
V
ísast telst það ekki til stórtíð-
inda þótt gamall snikkari gefi
upp öndina úti í Danmörku, en
þegar sá hinn sami heitir Hans
J. Wegner er ljóst að nokkur
tímamót hafa orðið í sögu
danskrar húsgagnahönnunar. Með honum er
horfinn sá síðasti af sexmenningunum sem
gerðu Danmörku að stórveldi á vettvangi hús-
gagnahönnunar á árunum 1950–1965, en nöfn
þeirra eru nánast eins og töfraþula: Juhl, Ja-
cobsen, Mogensen, Kjærholm, Panton og
Wegner.
En þótt nöfn þessara sex hönnuða séu oft
og tíðum spyrt saman þegar kemur að um-
fjöllun um ótrúlega velgengni danskrar hús-
gagnahönnunar á síðustu öld voru þeir giska
ólíkir sem fagmenn og manneskjur. Finn Juhl
var þekktur fyrir létt, þokkafull og alla vega
„formuð“ húsgögn sem kröfðust töluverðrar
tæknilegrar útsjónarsemi; meðal helstu aðdá-
enda hans á Íslandi voru húsgagnsmiðirnir og
myndhöggvararnir Guðmundur og Jón Bene-
diktssynir. Í hönnun sinni var Arne Jacobsen
módernisti og fagurkeri fram í fingurgóma,
jafnvel á kostnað hagkvæmni og nýtingar
þeirra hluta sem hann hannaði. Børge Mo-
gensen vann yfirvegað og skipulega að verk-
efnum sínum; var t.d. fyrstur norrænna hönn-
uða til að ganga út frá vettvangsrannsóknum
á brýnustu þörfum nútímafólks. Bæði Sveinn
Kjarval og Gunnar H. Guðmundsson sóttu
sitthvað í smiðju hans.
Poul Kjærholm gekk út frá nytjastefnu
eldri nútímahönnuða á borð við Le Corbusier
og Breuer í þokkafullum og nákvæmlega
hönnuðum stál-, reyr- og leðurhúsgögnum.
Meðal lærisveina hans á Íslandi má nefna
Halldór Hjálmarsson og Guðmund Benedikts-
son. Verner Panton var svo grallarinn í þess-
um virðulega hópi, en um leið stöðugt ný-
skapandi þegar kom að formgerð og
efnisnotkun.
Hans J. Wegner var stundum nefndur „völ-
undurinn“ í hópnum; ekki vegna þess að
starfsbræður hans hafi verið lélegir verk-
menn, heldur vegna yfirburða þekkingar hans
á öllum þáttum húsgagnahönnunar og fram-
leiðslu. Alla trjáviði þekkti hann til hlítar, og
vissi því upp á hár hvað hægt væri að leggja á
þann efnivið sem hann var með undir höndum
hverju sinni. Ennfremur tók Wegner þátt í
húsgagnasmíðinni frá upphafi til enda, stóð
yfir vinnuvélunum, fór höndum um parta og
samskeyti á húsgögnum sínum og ræddi
framvinduna við trésmiðina á gólfinu. Senni-
lega unnu trésmiðir betur fyrir Wegner en
marga starfsbræður hans, þar sem hann var í
þeirra augum „einn af þeim“, en ekki fjar-
lægur hönnuður við teikniborð einhvers stað-
ar í Kaupmannahöfn.
Um leið var Wegner fagurkeri, jafnnæmur
á stærðir og hlutföll og vinur hans Børge Mo-
gensen, auk þess sem tilfinning hans fyrir
þrívíddargildi – skúlptúreiginleikum – hús-
gagna var ekki síðri en Finns Juhl.
Alþýðleg hönnun
Alþýðlegt viðmót og hugsunarháttur Weg-
ners voru ekki tilbúningur, heldur hluti af
upplagi hans. Hann var fæddur í Tönder á
Suður-Jótlandi árið 1914, í litlu steinhúsi með
hálmþaki, sonur skósmiðs sem þótti ein-
staklega verklaginn. Wegner sagði frá því síð-
ar að þetta tvennt hefði mótað sig meira í
æsku en flest annað. Húsakosturinn á heima-
slóðum hans réðst vissulega af efnahag fólks-
ins, sagði hann, en um leið „var hann órjúf-
anlegur hluti af landslaginu og í fyllsta
samræmi við umhverfi sitt og sjálft fólkið“.
Þetta samræmi varð honum alla tíð mik-
ilvægt. Á verkstæði föður síns lærði Wegner
síðan að umgangast verkfæri, bera virðingu
fyrir hráefninu og leysa sérhvert verk af
hendi af alúð.
Wegner valdi sjálfur að læra hús-
gagnasmíði, og sveinsstykki sitt, stól, hannaði
hann og smíðaði fimmtán ára gamall. Hann
útskrifaðist sem húsgagnasmiður árið 1931 og
hóf þá nám við Tækniskólann í Kaupmanna-
höfn og framhaldsnám við Listiðnaðarskólann
þar í borg, þar sem hann var skólabróðir Ís-
lendinganna Helga Hallgrímssonar og Skarp-
héðins Jóhannssonar.
Árið 1938 var Wegner orðinn sjálfstæður
hönnuður og fékk þá inni á teiknistofu þeirra
Eriks Møllers og Arne Jacobsens, þar sem
hann vann m.a. að gerð húsgagna og innrétt-
inga fyrir ráðhúsið í Árósum, þar sem er að
finna ávæning af þeirri fágun og formfestu
sem síðar urðu einkennismerki hans. Sjálfur
segir Wegner að á þessum tíma hafi hann
fengið mest út úr því að „hreinsa allt ytra
trúss, lakk og annað í þá veru, af gömlum
stólum til að fá tilfinningu fyrir því hvernig
þeir litu út í sinni tærustu mynd“.
Meðan á heimsstyrjöldinni síðari stóð tók
Wegner út nauðsynlegan þroska sem hönn-
uður. Árið 1940 kynntist hann þekktum hús-
gagnasmið, Johannes Hansen. Hansen þessi
var áhrifamikill og af mörgum talinn eins
konar merkisberi danskrar húsgagnafram-
leiðslu, sem hann seldi í verslun sinni að
Bredgade 65. Hansen þóttist sjá mikið efni í
hinum unga Jóta og bauð honum upp á sam-
starf sem stóð í tæp þrjátíu ár. Árið 1941 setti
Hansen á markað fyrsta stól Wegners og í
tímans rás lét hann framleiða öll helstu hús-
gögn hans, t.a.m. Páfuglsstólinn (1947), Stól-
inn (1949), Kýrhornið (1952), Hengilinn
(1953), Nautshornið (1960) og Uxann (1960).
Um sama leyti tók Wegner að sér verkefni
sem stóð alþýðlegu hjarta hans nærri, nefni-
lega að hanna góð og ódýr húsgögn fyrir
dönsku „staðalfjölskylduna“, hjón með tvö
börn í tveggja eða þriggja herbergja íbúð.
Samstarfsmaður hans var Børge Mogensen,
og í sameiningu tókst þeim ætlunarverk sitt,
að vísu með því að slá ívið meira af hönn-
unarlegum metnaði en þeir höfðu áformað.
En verkefnið var mikilvægt framlag til
danskrar hönnunar og hönnunarumræðunnar
á þessari öld.
„Fegursti stóllinn er fundinn“
Ekki er fráleitt að halda því fram að þeir
Wegner og Johannes Hansen hafi í samein-
ingu átt mestan þátt í að koma danskri hús-
gagnahönnun á alheimskortið. Segja má að
tíðarandinn hafi kynt undir metnaði þeirra:
„Okkur fannst heimurinn galopinn og að allt
væri hægt,“ segir Wegner um eftirstríðsárin.
„Við vildum sanna okkur, búa til hluti sem
væru einfaldir og „ekta“, sýna fram á það
hvers handverkið væri megnugt, vekja viðinn
til lífsins og blása í hann krafti.“
Það sem varð til þess að vekja heimsathygli
á hönnun Wegners var sú ákvörðun hins út-
breidda bandaríska tímarits Interiors að
fjalla um Stólinn undir yfirskriftinni „fegursti
stóll í heimi“. Þetta var árið 1950. Segja má
að við þetta hafi Wegner orðið heimsfrægur á
einni nóttu. Í framhaldinu varð þessi stóll ein
af þekktustu útflutningsvörum Dana.
Stóllinn hafði ekki sagt sitt síðasta á banda-
rískum markaði, því eftir að hann var notaður
í sjónvarpskappræðum Kennedys og Nixons
árið 1961 fór hann aftur að seljast í stórum
stíl í Bandaríkjunum. Þar með hafði fyr-
irbærið „Danish Design“ fest sig í sessi fyrir
alvöru.
Wegner var oft spurður um tilurð Stólsins,
og svaraði þá jafnan að hann hefði fyrst og
fremst verið lausn á ákveðnum hönn-
unarlegum vanda. Hann varð til fyrir „linnu-
lausa tálgun og einföldun efniviðarins, við-
leitni til að fá það allra mesta út úr fjórum
stólfótum, sessu og samtengdum örmum og
baki“. Helsti sérfræðingur í húsgögnum Weg-
ners, Johan Møller-Nielsen, segir um Stólinn
að hann beri ekki með sér „andrúmsloft
þriggja-herbergja-hversdagstilveru. Hann er
stóll í fyllsta skilningi, sjálfstæður og sterk-
ur … í senn ríkulegur og látlaus“.
Wegner lagði út af Stólnum með ýmsum
hætti mikinn hluta starfsævi sinnar. Rykti
hans er því framar öðru tengt því húsgagni.
En hann var í senn uppáfinningasamur og
óhræddur við að leggja út af gömlum hefðum.
Kínverski stóllinn (1944) er hvorttveggja í
senn, kínverskur að meginformi og sér-
staklega formaður til að styðja við bak nú-
tímamannsins. Páfuglsstóllinn er í meg-
inatriðum tilbrigði við gamla Windsor-stólinn,
en um leið sjálfstætt þrívíddarverk með
sterka nærveru. Stálgrindarstóllinn sem
Wegner gerði fyrir Getama árið 1950 hefur á
sér yfirbragð vísindaskáldskapar og frum-
stæðra lifnaðarhátta, sjá síðhærðu lambagær-
una sem tilheyrir stólnum. Loks má nefna
Uxann, sem sennilega er þekktasti bólstraði
hægindastóll vorra tíma, þar sem Wegner fer
bil beggja milli virðuleika, þokka og hárfínnar
danskrar kímni. „Það er óþarfi að gera allt í
fúlustu alvöru,“ er haft eftir honum. „Stund-
um er nauðsynlegt að bregða á leik – en í
fullri alvöru.“
Eftir Wegner liggur ýmislegt fleira en hús-
gögn, m.a. hannaði hann lampa og áklæði.
Hann hafði áhrif víða um heim, m.a. var hann
einn af kennurum Sveins Kjarval við Listiðn-
aðarskólann og setti mark sitt á hönnun ým-
issa fleiri Íslendinga, t.d. Helga Hallgríms-
sonar, Halldórs Hjálmarssonar og Jóhanns
Ingimarssonar (Nóa).
Snikkarinn sem kom danskri
hönnun á alheimskortið
Hans J. Wegner Wegner var stundum nefndur „völundurinn“; ekki vegna þess að starfsbræður hans hafi verið lélegir verkmenn, heldur vegna
yfirburða þekkingar hans á öllum þáttum húsgagnahönnunar og framleiðslu. Hann þekkti alla trjáviði til hlítar, segir Aðalsteinn í grein sinni.
HANS J. Wegner hönnuður lést í síðustu viku
en hann var einn af sex mönnum sem gerðu
Danmörku að stórveldi á vettvangi hús-
gagnahönnunar á síðustu öld.
Höfundur er forstöðumaður
Hönnunarsafns Íslands í Garðabæ.
Stóllinn (1949) „Stóll í fyllsta skilningi, sjálf-
stæður og sterkur … ríkulegur og látlaus.“
Skelin (1963) Skelin var framarlega í hönn-
unarsamkeppni í MoMa í New York 1963.