Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2007, Síða 16

Lesbók Morgunblaðsins - 10.02.2007, Síða 16
16 LAUGARDAGUR 10. FEBRÚAR 2007 MORGUNBLAÐIÐ lesbók Eftir Eyjólf Kjalar Emilsson e.k.emilsson@ifikk.uio.no V ið Sigríður Þorgeirsdóttir höf- um deilt í Lesbók Morg- unblaðsins undanfarnar vikur. Ég gagnrýndi ýmislegt í tveimur greinum hennar um Platon og viðhorf hans til kvenna sem hún hafði birt í Lesbókinni. Sig- ríður svaraði grein minni, ég þá aftur svari hennar, og hún svarar mér svo enn í alllöngu máli 22. des. sl. Eftir þetta síðasta svar varð ég að spyrja sjálfan mig um hvað þessi deila eiginlega snerist. Ég hef sett fram nokkuð alvarlegar aðfinnslur við mál Sigríðar. Mér virðist á svörum hennar að hún ýmist telji þær léttvæga smásmygli eða hún skilji þær ekki (eða láti sem svo). Hef ég þó gert mér far um að tala ljóst og rökstyðja mál mitt eftir því sem við verður komið í blaðagrein- um. Ég hef komist að þeirri niðurstöðu að ágreiningur okkar snúist á endanum ekki að- allega um viðhorf Platons til kvenna né um konur og heimspekihefðina. Ekki heldur um meginlandsheimspeki, sem Sigríður telur vera mér framandlega og lítt skiljanlega. Vissulega er ég enginn sérfræðingur á því sviði, en framandleg er þessi hefð mér varla. Ég met mikils suma höfunda innan hennar, þótt aðrir höfði lítt til mín; suma hef ég kennt, einn hef ég þýtt á íslensku. Ég held að okkur greini á um miklu hversdagslegri hluti, en þó ekki síður mikilvæga: siðfræði lestrar og skrifta. Ég ætla að freista þess að skoða málið enn að nýju í ljósi þessarar nið- urstöðu og verða það lokaorð mín í þessari deilu a.m.k. að sinni. I Í síðustu grein sinni segir Sigríður að af myndmáli höfundar megi ráða margt um við- horf hans til annarra hluta en þeirra sem viðkomandi texti fjallar beint um. Undir það get ég tekið. Hún kveður umfjöllun sína um platonska heimspeki ekki vera „af toga rit- skýringar“, heldur segist hún rýna „í tákn- ræna þætti“. Þarna er athyglisverður grein- armunur, sem er nýmæli fyrir mér. Ég hélt að þeir sem ráða í tákn sem er að finna í texta yrðu þar með ritskýrendur þessa texta – hvað annað gætu þeir verið? Ég hef líka hingað til haldið að ekki kunni góðri lukku að stýra að hella sér út í táknaráðningar fyrr en maður er búinn að átta sig vel á textanum og umhverfi hans að öðru leyti. Sigríður virðist helst vilja skella sér beint í táknin. Eins hef ég haft fyrir satt að ritskýrendur fengjust meðal annars við táknmál þeirra texta sem þeir fást við út frá þekkingu sinni á við- teknum táknum í þeirri menningu sem verk- in eru sprottin úr. Hvað um það, Sigríður hefur þessu næst upp mikla vörn fyrir, og eins konar ritskýr- ingu við, Luce Irigaray og táknatúlkun henn- ar á hellislíkingu Platons. Skoðun Irigaray á heimspeki Platons er að sumu leyti skemmti- lega gamaldags: hún virðist líta svo á að öll verk Platons tjái eina og sömu heimspekilegu sýnina og sýnin sem hún lýsir á ýmislegt sammerkt með túlkun nýplatonista á síðforn- öld á Platoni. Slíkar skoðanir fá yfirleitt litla náð í augum samtímatúlkenda, þótt sjálfur sé ég veikari fyrir hinni fornu skoðun á heim- speki Platons en margir kollegar mínir. Hér endar hins vegar samleið mín og samúð með Irigaray. Öll nýmælin í lestri Irigaray á Plat- oni byggjast á næsta frumstæðum freudisma sem ég hygg að megi orða eitthvað á þessa leið: þegar fólk talar eða skrifar „táknar“ margt í máli þess fyrirbæri tengd kynferði og kynlífi, sama hvað það er annars að fjalla um. Þetta er dýpri merking þess sem það er að segja. Þá gildir einu hvort viðkomandi hafi gert sér hina táknrænu merkingu orða sinna ljósa eða ekki. Litlu skiptir hvort við- komandi bjóði heim slíkum táknrænum skiln- ingi með orðavali eða öðru: inn skal þessi kynferðistáknun samt, hvað sem tautar eða raular. Engu breytir heldur að kenningar Freuds hafa illa staðist tímans tönn og eiga nú litlu fylgi að fagna í þeim fræðigreinum sem þær áttu upphaflega heima í, geðlækn- isfræði og sálarfræði. Þessi freudíska heims- sýn er hinn „fræðilegi“ grunnur sem túlkun Irigaray á hellislíkingu Platons og heimspeki hans hvílir á. Þótt Platon sé ef til vill áhrifamesti heim- spekingur sögunnar er hann og þótti jafnvel þegar í fornöld óvenjulegur heimspekingur. Hann bregður til dæmis miklu meira fyrir sig myndhvörfum, líkingum og sögum en títt er um heimspekinga og talar aldrei í eigin nafni. Myndhverfingar sínar og líkingar sæk- ir hann bókstaflega í allar áttir: í marg- víslegar iðngreinar, náttúrufyrirbrigði, veiði- mennsku og skynjun, ekki síst sjón. Og raunar líka í ást, getnað og fæðingu. Hann kallar til dæmis á einum stað viðtæki frum- myndanna, rúm skynheimsins sem frum- myndirnar speglast í, móður (Timaios 50–51). Þetta er eftirtektarvert. Ekkert slíkt kemur þó fyrir í hellislíkingu hans í Ríkinu. Mér er fyrirmunað að fylgja Irigaray í því að telja þá staðreynd að Platon notar þar orðið hýs- tera (með áherslu á fyrsta atkvæði), sem merkir „það sem kemur á eftir“, til marks um slíkt (hún segir þetta að vísu ekki berum orðum, en erfitt er að skilja hana öðruvísi). Platon notar þetta orð á ofur hversdagslegan hátt til að segja að eitt komi á eftir einhverju öðru. Nú vill svo til að á grísku merkir orðið hystéra (með áherslu á öðru atkvæði, óskylt hinu orðinu) móðurkvið. Þetta finnst Irigaray greinilega mikil tíðindi og veitist eftirleik- urinn auðveldur: að sjálfsögðu er Platon að ýja að móðurkviði þegar hann segir „á eftir“. En þetta er ótrúlega hvatvísleg ályktun, sambærileg við það að halda að maður sem segir „sex dagar til jóla“ hafi eitthvað kyn- ferðislegt (ómeðvitað) í huga með orðinu „sex“. Af hinum ótalmörgu og margvíslegu líkingum Platons hengir Irigaray sig í þær sem snerta kyn og kynferði, og gerir þær að eins konar yfirhugmynd sem allt annað verð- ur að lúta. Hún sér tilvísun til slíkra hluta í ólíklegasta samhengi, þar sem enginn annar sér, nema sá sem þegar hefur játast hinni freudísku hugmyndafræði. Í ljósi þessa ætti það ekki að koma á óvart að Irigaray sér helli Platons í reðurslíki, því beinar línur séu í hellinum (s. 305–7 hjá Irigaray). Þegar um lóðréttar línur er að ræða rís reðurinn (sbr. s. 354). Engu breytir að Platon minnist hvergi á beinar línur, hvað þá annað sem minnt gæti á kynfæri karlmanns. Hér ræður óheft ímyndunarafl Irigaray eitt ríkjum. Sig- ríður virðist álíta að reðratalið hjá Irigaray sé „til þess að ögra“; ég sé ekki betur en henni sé dauðans alvara, enda passar þetta alveg inn í heildarmyndina. Ekki get ég sagt að ritgerð Irigaray um hellislíkinguna, „Móðurkviður Platons“ („L’hystéra de Platon“), sem er hluti af rit- gerðasafninu Skuggsjá hinnar konunnar (Speculum de l’autre femme, París 1974), sé heillandi lesning: Irigaray virðist leggja sig fram um að tala með tæpitungu á afar upp- skrúfuðu fræðimáli og gerir lesendum sínum á margan hátt óhægt um vik, til dæmis með því að telja það fyrir neðan virðingu sína að færa rök fyrir staðhæfingum sínum. Hún veður úr einu í annað, gerir enga grein fyrir hvert hún ætlar eða hvert hún sé komin, og á köflum er afraksturinn að mínu viti hreinn vaðall. Þrátt fyrir þetta tel ég henni ekki alls varnað og inni á milli eru áhugaverðar at- hugasemdir sem væru þess virði að skoða betur. Ritgerðin er hins vegar eins illa fallin og hugsast má til þess að verða einhvers konar hugmyndafræðilegt manífestó eins og mér virðist Sigríður vilja gera hana (þarna má finna flest ef ekki allt sem ég hef séð hjá Sigríði um meinta kynjatvíhyggju frumspek- innar): ritgerðin er myrk, yfirdrifin og full af staðhæfingum sem eiga sér enga stoð. Og eins og ég hef þegar sagt: hún hvílir á væg- ast sagt hæpnum fræðilegum forsendum. Sigríður sakar mig um „sveitalega sleggju- dóma“ um aðrar túlkunarhefðir þegar ég neita að votta þessari túlkunarhefð virðingu mína. Ég skal taka dýpra í árinni: þetta er alls engin túlkunarhefð, heldur ruglingslega framsett samsuða af eldgamalli túlkun og út- vötnuðum freudisma af toga Jacques Lacan með formerkjum femínisma – með dálítilli hugkvæmni þó inni á milli. Það er engin sér- stök hefð fyrir þessari blöndu hvorki í Frakklandi né annars staðar. Brátt verður þessi „túlkunarhefð“ líka flestum gleymd, álíka hallærisleg og kenningar Althussers eða Lévy Strauss þykja nú um stundir. En þetta vill Sigríður gera að undirstöðu alls skilnings á vestrænni heimspekihefð og gott ef ekki sjálfri veröldinni. Og talandi um gam- aldags sveitamennsku: hefur Sigríður gætt að því að þeim í París þykir farið að slá í Irigaray, hún er nú þegar „un peu passée“, „svolítið gamaldags“? Sigríður gerir í síðustu grein sinni grein- armun á þeim sem fást við „þrönga ritskýr- ingu“ og öðrum sem rýna í stóru línurnar í heimspekisögunni. Það er nú svo. Það er virðingarvert að freista þess að ráða hinar meiri rúnir. Til þess er nú leikurinn gerður, a.m.k. hjá heimspekingum sem fást við sögu greinar sinnar. Ég hef meira að segja svolítið reynt að gera þetta sjálfur. En slíkt gefst ekki vel, nema maður beri fyllstu virðingu fyrir ritunum sem eru stoðir heimspekisög- unnar. Sérstaklega er vert að gæta sín á því að fara ekki að dikta upp hvað í þeim stend- ur eða lesa inn í þau fyrirframgefnar nið- urstöður með trúarljóma í augum. Enn verra verður þetta, þegar hinar fyrirframgefnu nið- urstöður hvíla á afar veikum forsendum svo sem gerningaþoku af því tagi sem Irigaray magnar fram. Fyrri greinar Sigríðar, sem voru tilefni þess að ég andmælti henni, og ekki síður svör hennar við andmælum mín- um, vekja því miður grunsemdir um að hún falli í þessa gryfju. Það sorglega við þetta er að hún virðist halda að hún sé að segja eitt- hvað stórmerkilegt með allt að því heims- sögulegt vægi. II Sigríður sakar mig um kennaralega tilburði við sig svo sem í því að áfellast hana fyrir að fara ekki rétt með tilvitnanir. Þetta hljómar eins og það eitt hafi vakað fyrir mér að leið- rétta svolítið gáleysislegan umgang um texta sem litlu skipti efnislega. Ég hef þegar sagt það í fyrri greinum, svolítið undir rós, en það er víst best að segja það einu sinni enn: ég ásaka Sigríði fyrir tilvitnunarfölsun og fyrir að hafa frásögn rangt eftir til að láta hana koma miklu betur en ella heim við það sem hún óskar sér. Þetta er ekki kennaraleg smá- smygli, heldur siðferðileg umvöndun. Sigríði þykir ég vera einkar smámunasam- ur í aðfinnslum mínum. Því finnst henni bera vel í veiði þegar hún telur sig standa mig að ósamkvæmni: „Raunar þverbrýtur Eyjólfur sín textafræðilegu prinsipp sjálfur og les inn í textann að [Sókrates og Xanþippa] hljóti að hafa gert upp sín mál áður en hann deyr. …Á hverju byggir textafræðingurinn þessa staðhæfingu?“ spyr hún. Enn komum við að lestri. Það væri ef til vill tilætl- unarsemi hjá mér að ætlast til að Sigríður hafi lesið með athygli fyrstu grein mína þar sem ég andæfði máli hennar um þessi efni. Ég hélt þó hún hefði gert það, því hún hafði að minnsta kosti fyrir því að svara henni. Alltént, í þessari Lesbókargrein minni vitn- aði ég í Faídon 116b, þar sem segir berum orðum frá samtali þeirra Sókratesar og Xan- þippu rétt áður en hann dó. Það er á þessu sem textafræðingurinn byggir staðhæfingu sína (þótt hann segi að vísu ekki að þau hafi „gert upp sín mál“, heldur talast lengi við). Fleira athyglisvert má ráða af Faídoni um samskipti þeirra hjóna. Félagar Sókratesar sem heimsóttu hann í fangelsið daginn sem hann dó komu um morguninn og var fang- elsið þá læst svo að þeir þurftu að bíða eftir að það væri opnað. Þegar þeir loks komust inn hittu þeir fyrir Sókrates ásamt Xanþippu og syni þeirra. Þetta voru þær aðstæður sem Sigríður lýsir sem svo að Xanþippa hafi kom- ið inn og „truflað samræðurnar“. Það er erf- itt að fá frásögnina til að ganga upp, nema gert sé ráð fyrir að Xanþippa og sonur þeirra Sókratesar hafi dvalist næturlangt í fangelsinu. Þau hafa ugglaust sofið eitthvað (þótt ekki sé greint frá því í Faídoni), en vís- ast talast við líka. Ég get ekki fallist á að það sé neitt frumhlaup af minni hálfu að ætla svo, þótt ekki sé greint frá samtalinu berum orðum. Þetta er að minnsta kosti tíuþúsund sinnum traustari tilgáta en allt mál Sigríðar og Irigaray um typpin og móðurkviðinn. Myndi Sigríður vilja ljá máls á því að lesa Faídon eftir Platon áður en hún skrifar um þetta verk í blöðin næst? Siðfræði lestrar og skrifta Morgunblaðið/ Sigríður Þorgeirsdæóttir „Hefur Sigríður gætt að því að þeim í París þykir farið að slá í Irig- aray, hún er nú þegar “un peu passée“, “svolítið gamaldags“?“ Höfundur er prófessor í fornaldarheimspeki við Óslóarháskóla. » Ég hef þegar sagt það í fyrri greinum, svolítið und- ir rós, en það er víst best að segja það einu sinni enn: ég ásaka Sigríði fyrir tilvitn- unarfölsun og fyrir að hafa frásögn rangt eftir til að láta hana koma miklu betur en ella heim við það sem hún óskar sér. Þetta er ekki kenn- araleg smásmygli, heldur sið- ferðileg umvöndun. Sigríður Þorgeirsdóttir og greinarhöfundur hafa deilt um það hvort Sókrates hafi fyr- irlitið konur í Lesbók undanfarið. Nú telur Eyjólfur Kjalar að deilan fjalli um annan hlut sem er siðfræði lestrar og skrifta. Hann sakar Sigríði um að hafa beitt tilvitnanafölsun og að hafa frásögn rangt eftir.

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.