Lesbók Morgunblaðsins - 17.03.2007, Qupperneq 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 17. MARS 2007 3
Eftir Úlfhildi Dagsdóttur
varulfur@centrum.is
F
yrir tvö þúsund og
fimm hundruð árum
varð til goðsögn úr
sögulegum atburði,
þegar konungurinn
Leonídas af Spörtu
féll hetjulega í bardaga þrjú hundr-
uð valinna manna sinna gegn
óvægnum her Persa. Fyrir tæpum
áratug skrifaði myndasöguhöfund-
urinn Frank Miller myndasöguna
300 byggða á þessari sögu. Og nú
hefur kvikmyndagerðarmaðurinn
Zack Snyder gert kvikmyndina 300
byggða á þessari bók Millers. Bar-
daginn hafði reyndar áður verið
kvikmyndaður, sem The 300 Spart-
ans, eða Spartverjarnir 300 (1962),
og hefur Miller lýst því yfir að sú
mynd hafi haft mikil áhrif á sig,
áhrif sem birtast ekki aðeins í 300,
heldur einnig í öðrum verkum Mill-
ers, eins og til dæmis Sin City, eða
syndaborgar-bókunum. Þær voru
einmitt kvikmyndaðar fyrir tveimur
árum af Robert Rodriguez í félagi
við höfundinn sjálfan og var sú
kvikmynd einna frægust fyrir að
vera afar trú fyrirmyndinni, ekki
aðeins hvað varðaði söguþráð og
samtöl heldur einnig allt útlit og
stíl. Sem slík markaði Sin City
ákveðin tímamót í kvikmyndun á
myndasögu, því yfirbragðið allt var
afar myndasögulegt, svo að myndin
virkaði á köflum líkt og myndasag-
an hefði einfaldlega lifnað við, líkt
og í teiknimynd. Það sama á við um
300, en þar velur Snyder sömu leið,
kvikmyndar megnið af myndinni
með svokölluðum „bláum“ eða
„grænum“ bakgrunni, sem síðan er
fylltur upp með tæknibrellum. Að
auki nýtir hann tæknibrellur til að
umbreyta fólki, allt til að halda í
sem mest af einkennum myndasögu
Millers. Áherslan er á útlitið segir
leikstjórinn og viðurkennir að hafa
hiklaust hnikað til sögulegum við-
miðum til að þjóna sinni sögu (þ.e.
sögu Millers) og yfirbragði hennar
sem best. Á sömu vefsíðu
(imdb.com) lýsir einn áhorfandi
myndarinnar sig sérlega ánægðan
með hversu vel sé farið með sögu-
legar staðreyndir.
Eftirmyndir eftirmynda
Já, ég gat ekki annað en hugsað til
kenninga franska fræðimannsins
Jeans Baudrillards meðan ég sat í
kvikmyndasalnum og horfði á þetta
sjónarspil, sem á margan hátt virk-
aði sem eins konar fullkomnun hug-
mynda hans um eftirmyndir eft-
irmynda sem enda á því að
endurskapa sjálfar sig sem frum-
myndir. Daginn eftir frétti ég að
Baudrillard hefði tapað sinni eigin
orrustu gegn krabbameini.
Sagan
Saga Millers (og kvikmynd Snyd-
ers) virðist halda sig nokkuð við
þær sögulegu staðreyndir sem
þekktar eru, en 300 hefst á því að
Leonídas neitar að lúta Persakon-
unginum Xerxes og því lýsir sá yfir
stríði. En trúarbragðaflækjur valda
því að æðstuprestar Spörtu banna
Leonídasi að fara af stað með her
sinn og því velur hann þrjú hundruð
manna sinna til að tefja fyrir óvígu
liði Persa í Laugarskarði. Í för með
honum slást aðrir grískir herir, öllu
óreyndari en útvaldir kappar
Spörtu, en þrátt fyrir liðsmuninn
tekst Leonídas ætlunarverk sitt;
hann stöðvar innrás Persa, en deyr
sjálfur í bardaganum. Á meðan,
heima í Spörtu, berst kona hans,
drottningin Gorgó, sinni eigin bar-
áttu, en hana hefur Leonídas gert
út til að tala um fyrir þinginu og fá
þá til að samþykkja að gera út her.
Inn í söguna blandast svo svik og
prettir, en Persakonungur hefur
látið múta lykilmönnum til að vinna
gegn Leonídasi.
Átök austurs og vesturs
Sagan er sett upp á frekar óvenju-
legan hátt af myndasögu að vera,
en allar síður eru tvöfaldar að
breidd miðað við venjulegt útlit
myndasagna og er því hver síða á
við eina opnu. Lynn Varley, fyrr-
verandi eiginkona Millers, sér um
litina líkt og í fleiri verkum hans og
á mikinn þátt í vel heppnuðu yf-
irbragði myndasögunnar. Litanotk-
un hennar er alltaf óvenjuleg og hér
notar hún jarðliti í bland við rautt,
en skikkjur Sparta eru eldrauðar.
Þetta litaval er síðan tekið upp í
kvikmyndinni.
Eins og ljóst má vera leggja
myndasagan og kvikmyndin meira
upp úr sjónarspili en mannkyns-
sögulegum flækjum, en þó verður
ekki hjá því komist að efniviðurinn
kalli á ýmsar vangaveltur. Ein
þeirra snertir á átökum austurs og
vesturs, en hinn sögulegi bardagi er
meðal annars álitinn mikilvægur lið-
ur í því að vernda Vesturlönd gegn
innrás og yfirtöku Austurlanda.
Þess má geta að önnur fræg goð-
sagnahetja, Vlad Tepes, prins af
Rúmeníu, hratt innrás Tyrkja á
fimmtándu öld, en bardagar hans
hafa einnig verið taldir sögulega
mikilvægir af sömu ástæðu og orr-
usta Leonídasar. Goðsögn Vlads er
þó öllu þekktari en Spörtukonungs,
en það kemur ekki til af góðu, því
Vlad varð að fyrirmynd aðalsögu-
hetju írska rithöfundarins Abra-
hams Stokers, í skáldsögunni Dra-
kúla (1897). Þessi sögulegi þáttur
hefur á síðari árum orðið æ vinsælli
eins og skáldsagan Sagnfræðing-
urinn eftir Elizabeth Kostova er
gott dæmi um, en hún kom út í ís-
lenskri þýðingu árið 2005.
Ímyndir vesturs og austurs
Hér mætti auðveldlega setja kvik-
myndina 300 upp sem táknmynd
fyrir mótspyrnu hins hetjulega
vesturs gegn undirferli austursins
og vissulega ýtir hliðarplottið um
svikin undir slíkar vangaveltur. En
þó er margt sem vinnur gegn slíkri
einfaldri pólitískri túlkun á mynd-
inni. Sá hluti sem gerist heima í
Spörtu er til dæmis mun veikari en
sá hluti sem lýsir hetjulegum orr-
ustum hinna þrjú hundruð her-
manna. Einnig er mikið gert út á
það sjónarspil sem fylgir Xerxes, en
hann er glæsimenni mikið, ríkulega
skreyttur og herir hans eru fjöl-
breyttir og ævintýralegir – á stund-
um var eins og bardagarnir væru
hluti af sögunum í Þúsund og einni
nótt. Að þessu leyti minnti stíllinn
dálítið á glamúrinn sem fylgdi
austrinu í Hringadróttins-
kvikmyndunum. Allur þessi glamúr
dregur úr þeirri tilfinningu að hér
sé raunverulega verið að fjalla um
austrið (eða vestrið, ef út í það er
farið), heldur virkaði þetta frekar á
mig sem enn einn ímyndaleikurinn,
við mér blasti ýkt ímynd austursins;
draumsýn ævintýrisins.
Á sama hátt birtist vestrið sem
ímynd, tákngert í karlmennsku
Spartverja. Mikið er gert úr því að
lýsa því hvernig ungir drengir eru
hertir frá barnæsku, aldir upp við
stöðuga bardaga til að tryggja að
þeir verði miklir kappar, hermenn í
húð og hár. Í myndasögu Millers er
karlmennskan síðan enn undir-
strikuð með því að hafa hermennina
kviknakta á stundum – utan rauðu
skikkjurnar – með allt lafandi, sem
undirstrikar óneitanlega hvers kyns
er. Karlmannleg nekt er enn tabú í
bandarískum kvikmyndum og því
eru leikararnir vandlega dressaðir
allan tímann í lendaskýlur úr leðri,
en að öðru leyti fá vel þjálfaðir
skrokkarnir að njóta sín (enda var
myndin úrskurðuð ekta „chick-
flick“ af kvenkynsáhorfendum).
Myndin hampar þessum þætti hinn-
ar hetjulegu karlmennsku af miklu
afli og birtist það í löngum hægum
senum sem sýna hermennina á
göngu, öllu hraðari bardagasenum
og svo auðvitað karlmannlegum
húmor og tilsvörum. Einn Spart-
verjanna horfir til dæmis yfir óvíg-
an her Persa og brosir fallega.
Skelkaður Grikki spyr hann hvað
gleðji svo mjög og Spartverjinn
svarar því til að hann hafi lengi
dreymt um að hitta fyrir verðugan
andstæðing sem væri fær um að
fella hann í bardaga. Og að nú virð-
ist sá draumur loksins ætla að ræt-
ast. Hér fyrirgefst lesendum alveg
að hugsa til okkar eigin Íslend-
ingasagna-hetja, en samsvaranirnar
eru fjölmargar, allt frá bernskum
bardagamönnum (Egill Skalla-
grímsson!) til aðdáunarinnar á
hetjudauða í bardaga.
Ný fyrirmynd
karlmennskunnar?
Þannig má segja að teflt sé á kunn-
uglegar klisjur, vestrið er karlgert í
spartverskum hetjum og austrið
kvengert í skreytingum og und-
irferli. Þó væri slík niðurstaða ein-
földun, líkt og hin pólitíska vísun.
Hér má rifja upp kvikmyndir sem
komu fram á níunda áratugnum og
skörtuðu vöðvastæltum leikurum á
borð við Arnold Schwarzenegger og
Sylvester Stallone. Myndir þessar
gerðu einmitt úr á hetjulega karl-
mennsku af ýktustu gerð og voru
skilgreindar sem „móðursjúk vöðva-
mennska“ af gagnrýnendum, með
tilvísun til þess að hér væri á ör-
væntingarfullan hátt verið að bæta
upp það áfall sem karlmennskan
hafði orðið fyrir á tímum kynjajafn-
réttis. Kvikmyndin 300 minnir um
margt á þessar myndir en þó er sá
munur á að örvæntingin er fjarri. Í
staðinn stendur hugmyndin um
hina hetjulegu karlmennsku eftir
sem hrein ímynd, hugmynd sem á
heima í kvikmynd sem er gerð eftir
myndasögu sem er innblásin af
kvikmynd sem er byggð á goðsögu
um sögulegan atburð. Hvort þessi
ímynd hetjunnar sem birtist í 300 á
síðan eftir að verða að nýrri fyr-
irmynd, eða frummynd karl-
mennskunnar, er síðan spurning
sem ekki verður svarað hér.
Karlar í krapinu
Courtesy of Warner Bros. Ent.
Útlitið Áherslan er á útlitið segir leikstjóri 300 og viðurkennir að hafa hiklaust hnikað til sögulegum viðmiðum til að þjóna sinni sögu sem best.
Kvikmyndin 300 var frumsýnd í
kvikmyndahúsum borgarinnar í
gær. Myndin er byggð á sam-
nefndri myndasögu Franks Millers
en hún byggist á goðsögninni af því
þegar konungurinn Leonídas af
Spörtu féll hetjulega í bardaga þrjú
hundruð valinna manna sinna gegn
óvægnum her Persa.
» Í staðinn stendur hugmyndin um hina hetjulegu
karlmennsku eftir sem hrein ímynd, hugmynd
sem á heima í kvikmynd sem er gerð eftir mynda-
sögu sem er innblásin af kvikmynd sem er byggð á
goðsögu um sögulegan atburð.
Höfundur er bókmenntafræðingur.