Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2007, Page 12

12 LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Björn Þór Vilhjálmsson
vilhjalmsson@wisc.edu
Þ
ar sem við hér á Vesturlöndum
stefnum ótrauð inn í þriðja ár-
þúsundið myndu flestir halda því
fram að svokölluð hnattvæðing
sé komin til að vera. Þá er ekki
fjarri lagi að ætla að nú sé sú al-
menna skoðun ríkjandi að breytingarnar sem
hugtakið felur í sér hafi almennt reynst jákvæð-
ar og móti í raun þann farveg í átt að aukinni
velsæld og hamingju sem best sé að fylgja.
Hugtakið sjálft, „hnattvæðing“, er að vísu ekki
ýkja gamalt og það má kenna við þá þróun sem
átt hefur sér stað á síðustu tveimur til þremur
áratugum. Þetta er tímabilið sem breski sagn-
fræðingurinn Eric Hobsbawm hefur kallað „úr-
slitastig“ tuttugustu aldarinnar en þannig vill
Hobsbawm leggja áherslu á mikilvægi þess að
undir lok níunda áratugarins og við upphaf þess
tíunda hafi ákveðin heimsmynd sem ríkt hafði
um áratugaskeið hrunið. Hér er breski sagn-
fræðingurinn vitaskuld að vísa til falls Sovét-
ríkjanna og þeirrar víðtæku endurskipulagn-
ingar á heimspólitíkinni sem fylgdi í kjölfarið.
Það sem átti sér stað þegar annað af tveimur
heimsveldum tuttugustu aldarinnar liðaðist í
sundur og hvarf inn í sögubækurnar er reyndar
svo flókið ferli að enn er leitast við að skilja eft-
irköstin. Eftirköstin birtust þó m.a. með þeim
hætti að auðlindirnar sem finna mátti innan
landamæra Sovétríkjanna hafa að talsverðu
leyti verið innlimaðar í hið vestræna efnahags-
kerfi sem hefur notið góðs af, líkt og útrás ís-
lenskra fyrirtækja í Austur-Evrópu undanfarin
ár ber vitni um.
Á sama tíma fleygði upplýsingatækni fram og
í krafti alls kyns samskiptakerfa og tækninýj-
unga á sviði fjarskipta smækkaði heimurinn óð-
fluga. Landamæri, hvort sem þau voru merkt á
kort eða komin til sökum sameiginlegra menn-
ingar- og málheima á ákveðnum svæðum,
gegndu ekki lengur því útilokunarhlutverki sem
þau höfðu áður gert. Framfarirnar í fjarskipt-
um og tölvutækni sköpuðu áður óþekkta mögu-
leika fyrir hraðvirka og skilvirka flutninga fjár-
magns milli landa og hugmyndir um svokallað-
an heimsmarkað (sem oft höfðu komið fram
áður) voru loksins að verða að veruleika, þá ekki
síst með aðstoð alþjóðlegra fjármálastofnana.
Frjálshyggjumenn á borð K. Ohmae, í bók sinni
The End of the Nation State frá 1995, fögnuðu
þessum umbreytinum, ekki síst þar sem talið
var að þær hefðu í för með sér afdrifaríkar
breytingar á áhrifamætti og þýðingu þjóðríkja
eins og það hugtak hefur verið skilið undan-
farnar aldir. Þessari nálgun fylgir sú hugmynd
að ef áhrif þjóðríkja og ríkisstjórna minnka þá
muni umfang og áhrif markaðarins aukast að
sama skapi. Það telja sumir vera af hinu góða
þar sem frjáls verslun hafi jafnan átt þátt í því
að auka almenn lífsgæði.
Hraðfleygar sögulegar umbreytingar síðustu
áratuga eru hér reifaðar, eins stuttlega og raun
ber vitni, þar sem þær eru umhverfið og bak-
grunnurinn sem bandarísk-rússneski höfundur-
inn Gary Shteyngart notast við í annarri skáld-
sögu sinni, Absurdistan (2006), en hér er á
glettinn hátt tekið á ofantöldum framfara- og
umbreytingalista frá sjónarhorni þeirra sem
horfa á herlegheitin utanfrá, eru föst á hálf-
gerðri umferðareyju og líta vonar- ef ekki bók-
staflega bænaraugum til hinnar nærliggjandi
verslunarmiðstöðvar. Shteyngart leikur sér að
því að sviðsetja menningarheim sem öðru fram-
ar mótast af því að horfa öfundaraugum í
vesturátt og er í hægagangi þegar kemur að
hnattvæddu kapphlaupi í átt að lífsgæðum og
nútímalegum lífsstíl.
Absurdistan vakti umtalsverða athygli
vestanhafs og þykir Shteyngart hér hafa stað-
sett sig í hópi þeirra ungu enskumælandi rithöf-
unda sem á undanförnum árum hefur á hvað
djarfastan hátt verið að takast á við breytta
heimsmynd fjölmenningarsamfélagsins. Það er
í öllu falli óhætt að halda því fram að hér hafi
ungur höfundur stigið fram með einstaklega
metnaðarfulla og alvarlega skáldsögu sem kem-
ur boðskap sínum á framfæri með eitur-
fyndnum söguþræði og málfarslegri uppfinn-
ingasemi. Hugmyndaflugið sem einkennir stíl
bókarinnar er reyndar svo ríkt, og á köflum
ofsafengið, að samband sögufléttunnar við hefð-
bundið raunsæi rofnar oft og iðulega, svo áber-
andi eru fingraför höfundar. Þetta getur verið
galli en í tilviki þessarar skáldsögu eru stílflugin
einn af helstu ánægjuvökum sögunnar og nauð-
synlegur hluti af þeirri upplifun sem bókin leit-
ast við að veita. Því mætti jafnvel halda fram að
sú ofgnótt og usli sem gera vart við sig í stílnum
kallist á við þær hugmyndir og heimssýn sem
eru rökvísi verksins miðlægar en það eru þær
ofsafengnu misfellur sem greina má í heims-
samfélaginu milli velmegunar og þurftar.
Feitur og fastur á milli menningarheima
Söguhetja Absurdistan er enginn venjulegur
maður. Það er sem skáldsagan sé að leitast við
að sýna lesanda ákveðna kurteisi með því að
taka strax af allan vafa um það hverjum hann
muni fylgja næstu 350 blaðsíðurnar. Fyrstu
málsgreininni er nefnilega varið framan við
gagnsæjan spegil, í ákveðnum skilningi. Sögu-
maður lýsir sjálfum sér eins og hann ímyndar
sér að hann blasi við öðrum: „Ég er Misha Bor-
isovich Vainberg, þrjátíu ára gamall karlmaður
sem er hrikalega feitur. Ég hef lítil, djúpstæð
blá augu, nefið er gyðingalegt á tignarlega hátt,
minnir í raun nokkuð á gogg páfagauks, og var-
irnar eru svo ósjálfbjarga að löngun til að
strjúka þeim varlega með handarbakinu gerir
vart við sig.“
Hér er ekki of djúpt tekið í árinni. Misha er
stórvaxinn með afbrigðum. Þegar að tölfræði
kemur er hann eiginlega jafn stoltur af því að
vera um 140 kíló að þyngd og að vera sonur
1.238 ríkasta manns Rússlands. Hvort tveggja
er mikilvægt fyrir framgang sögunnar en síð-
arnefnda atriðið, ríkidæmi Vainbergs (sem und-
ireins er kennt við föður hans svo auðveldara sé
að kenna soninn við hóp „ríkra iðjuleysingja“),
vísar til þeirra umbreytinga sem áttu sér stað,
og fjallað var um hér að ofan, þegar Sovétríkin
liðu undir lok. Faðir Misha, Boris Vainberg, var
þekktur sem andófsmaður og minniháttar
kauphéðinn allt þar til stífnað og dautt efna-
hagskerfið opnaðist upp á gátt á öndverðum tí-
unda áratugnum. Rússneskt þjóðfélag tók þá
eins konar heljarstökk frá miðstýrðri spillingu
inn í markaðskapítalisma (og fjölþættara spill-
ingarumhverfi) og í einu vetfangi var sem jörðin
hyrfi undan fótum almennings. Þeir voru þó til
sem á undan öðrum gerðu sér grein fyrir því
sem var að eiga sér stað og gripu tækifæri sem
skyndilega buðust til að leggja undir sig ýmsa
þá hluta efnahagskerfisins sem áður tilheyrðu
ríkinu. Þannig varð samfélag til sem einkennd-
ist af gríðarlegum stéttarmismun (sem er kald-
hæðnislegt í ljósi þeirra hugsjóna sem ríktu í
fortíðinni), alþýðan glímdi við verðbólguskriðu
og lamaða stjórnsýslu meðan örfáir eignuðust
fáheyrð auðæfi, án undantekninga á glæpsam-
legan hátt (enda þótt hugtök sem þessi séu
vandmeðfarin í núverandi samhengi; spurning-
in reynist nefnilega aðkallandi hvað nákvæm-
lega sé hægt að kalla glæpsamlegt í fjarveru
réttarríkis, en óhætt er að segja að á þessum
tíma hafi lög þau og reglugerðir sem móta far-
veg samfélagsgerðarinnar gufað upp; eftir stóð
markaður sem sannarlega var frjáls). Boris var
einn þeirra.
Í krafti „viðskiptaumsvifa“ föður síns til-
heyrir Misha síðarnefndu stéttinni, þeirri sem
við getum kennt við ofsaríkidæmi. Holdafarið
er bókstafleg birtingarmynd þeirra stórkost-
legu forréttinda sem hann nýtur í fátæku borg-
arsamfélagi „St. Lenínsborgar“ en sérstaða
hans í rússnesku samfélagi á sér þó djúpstæðari
rætur. Misha tilheyrir kynslóð og stétt sem
ekki er bundin af þeim stríðslínum og landa-
mærum sem einkenndu hið heimspólitíska
landakort fáeinum árum áður. Jafn óhugsandi
og það hefði verið fyrir föður Misha að ferðast í
sínu ungdæmi til Bandaríkjanna í menntunar-
Á milli menningar
Skáldið Gary Shteyngart með gælubangsa
fjölskyldunnar. Hann fæddist í Leníngrað
1972, og bjó þar til sjö ára aldurs þegar fjöl-
skyldan fluttist til Bandaríkjanna Hann býr
nú í New York.
Heimurinn hefur breyst hratt undanfarin ár
og Absurdistan, önnur skáldsaga bandaríska
rithöfundarins Gary Shteyngart, endur-
speglar á gróteskan hátt kómíska fjarstæðu
samtímans og öfgana sem geta tilheyrt
heimsmynd fjölmenningarsamfélagsins. Bók-
in segir frá Misha, ungum rússneskum auð-
kýfingi á belgísku vegabréfi, sem reynist
hinn fullkomni nýbúi í heimsveldi ímyndanna.