Lesbók Morgunblaðsins - 07.07.2007, Blaðsíða 13

skyni finnst Misha sjálfum ekkert sjálfsagðara.
Hann lítur ekki endilega á sig sem Rússa held-
ur sem hluta af hnattvæddu samfélagi kraft-
mikilla ungmenna sem þrátt fyrir víðsýni sína,
og þetta er e.t.v. dálítil þversögn, móta sér
stefnu og lífsstíl samkvæmt þeim hræringum
sem efstar eru á baugi í alþjóðlegri, en þó eink-
um bandarískri fjöldamenningu.
Þegar bókin hefst er Misha staddur í Rúss-
landi eftir langa fjarveru til að vera viðstaddur
jarðarför föður síns sem var myrtur af „sam-
keppnisaðilum“. Undanförnum árum hafði
Misha varið í New York þar sem hann nam fjöl-
menningarfræði (e. Multicultural studies, en
fræðasvið þetta, eins og svo margt annað í bók-
inni, er uppfundið en ber þó sterkan keim af
veruleikanum) við virtan háskóla. Að því leytinu
til sem við kynnumst námsferli Misha og fag-
þekkingu virðist sérsvið hans felast öðru frem-
ur í nákvæmri eftiröpun á menningarkima
blökkumanna, þeim kima sem á eilítið einfald-
aðan hátt er stundum kenndur við hip hop. Hér
sjáum við t.d. Misha leggja hótelforstjóra
nokkrar lífsreglur: „‘Í samhengi vinsældar-
tónlistar’, en hér voru orð mín gædd þunga þess
sem hefur útskrifast í Fjölmenningarfræðum,
‘skaltu einbeita þér að austurstrandar hip hoppi
og gettó tek frá Detroit. Við neyðumst til að
hafna evrópskri tónlist alfarið. Jafnvel fram-
úrstefnu house. Ertu með mér, Lubya?’“ Algjör
yfirráð bandarískrar poppmenningar yfir aftur-
haldssamri og úreltri Evrópumenningu eru
óumdeild hjá Misha, en rappið er eftirlæti bæði
hans og vinanna. Þegar mikið liggur við, eða
þegar áföll hafa skollið á, reynist jafnan árang-
ursríkt að „bösta“ nokkur vísnaerindi á milli í
vinahópnum, og skapa þannig flóttaleið í gegn-
um gettómenningu sem kallast á við, er okkur
ætlað að skilja, stöðu Austur-Evrópubúa í vest-
rænt-miðaðri hnattvæðingunni.
Áreksturinn milli harðsvíraðrar og karllægr-
ar heimsmyndar hip hoppsins og mjúkrar skap-
gerðar Misha leiðir svo til ýmissa gamansamra
kringumstæðna þar sem honum mistekst jafn-
an að færa ímyndina sem hann hefur skapað
sjálfum sér yfir á svið áþreifanlegrar hegðunar.
Einlægur áhugi Misha á rappi og hip hoppi,
ásamt myndarlegum vexti, útskýrir hins vegar
gælunafnið sem hann hlaut á háskólaárunum í
New York, Snack Daddy, en jafnvel þegar til
Rússlands er komið vekur nafn þetta ljúfar
minningar í brjósti fjölmenningarfræðingsins
(aðeins útvaldir vinir og elskhugar notast við
það) enda tengjast námsárin bestu stundum
ævinnar í huga Misha.
Ástæðan fyrir endurkomu Misha til Rúss-
lands er þó sorgleg, eins og minnst hefur verið
á, en vandræðin eru þó aðeins að hefjast. Ekki
er nóg með að „viðskiptafélagar“ nýlátins föður
hans ásælist það sem með „réttu“ myndi teljast
föðurarfur hans, heldur er Misha nú á kafi í
dvalarleyfisvandræðum. Hann fær vegabréfs-
áritun sína til Bandaríkjanna ekki endurnýjaða.
Það teygist úr því sem aðeins átti að vera stutt
viðdvöl í Rússlandi til að vera viðstaddur jarðar-
för og smám saman uppgötvar Misha að ólík-
legt verði að teljast að hann geti snúið aftur til
sinnar heittelskuðu New York. Ástæðan er sú
að nýgrafinn faðir hans, Boris, hafði, þegar
„samningaviðræður“ fóru út um þúfur, myrt
amerískan viðskiptamann en bandaríska sendi-
ráðið í St. Leníngrad lítur slíkt athæfi alvar-
legum augum, og fyrir það líður vísaumsókn
Misha. Hér hefst hinn eiginlegi söguþráður
bókarinnar en hann lýsir grátbroslegum til-
raunum Misha til að endurheimta sitt dýrmæta
landvistarleyfi, vegabréfið í heim fjöl(da)
menningarinnar.
Í skugga „Golly Burton“
Áköf löngun Misha til að snúa aftur til Banda-
ríkjanna á sér ólíkar rætur. Í New York kynnt-
ist hann því menningarlega fjöllyndi sem mótar
heimssýn hans og í kjölfarið reynist umhverfi
hinna hrundu Sovétríkja þröngsýnt, einangrað
og gamaldags. Þar kynntist hann líka ástinni
sinni, Rúönnu, en aðskilnaðurinn frá henni
reynist Misha þungbær. Ekki bætir úr skák að
Misha fær fréttir af því að annar rússneskur
innflytjandi keppi um ástir Rúönnu. Þar er á
ferðinni ungskáldið Jerry Shteynfarb, en mann
þennan þekkir Misha ekki af góðu: „Leyfðu mér
að lýsa Jerry Shteynfarb,“ segir Misha
skömmu eftir að hann fréttir af keppinaut sín-
um. „Hann var samnemandi minn við Acciden-
tal College og einn af þeim rússnesku innflytj-
endum sem höfðu lagað sig fullkomlega að
Bandaríkjunum (hann var aðeins sjö ára þegar
hann flutti). Hann nýtti sér sinn vafasama rúss-
neska bakgrunn til að rísa í áliti innan skapandi
skrifa deildarinnar í skólanum og svaf hjá hálf-
um háskólanum í leiðinni. Eftir að hafa útskrif-
ast, hélt hann fast við hótun sína að skrifa skáld-
sögu og gaf út bók, hálf sorglega enduröpun á
lífi innflytjandans sem átti víst að byggja á hans
eigin reynslu (en slíkt líf finnst mér vera há-
punktur hamingjunnar). Bókin hét, minnir mig,
The Russian Arriviste’s Hand Job, eða eitthvað
þvíumlíkt. Kaninn féll náttúrlega kylliflatur fyr-
ir þessu.“
Shteynfarb eða Shteyngart? Fyrsta skáld-
saga Shteyngart hét The Russian Debutant’s
Handbook og kaninn „féll“ vissulega „kylliflat-
ur“ fyrir henni, bókin var lofuð mjög og hampað
víða og hér er því víst að höfundur er að stað-
setja ákveðna skopstælingu á sjálfum sér inn í
textanum. Það að höfundarsjálfið birtist hér í
nokkuð nákvæmri eftirmynd af veruleikanum
og í beinni andstöðu við söguhetjuna, í bókstaf-
legri samkeppni við hana, er líka merki um þær
tvær hliðar innflytjendareynslunnar sem ætla
má að Shteyngart fjalli hér um (slíkur lestur er í
öllu falli freistandi); annars vegar er það saga
hans sjálfs sem endurspeglast í Shteynfarb, þ.e.
hins innlimaða innflytjenda, en hins vegar er
það söguhetjan sem birtist okkur sem eins kon-
ar persónugervingur hinnar nýju Evrópu sem
þráir ekkert heitar en að fá að vera með í
bandaríska draumnum. Nýja Evrópa fyrirlítur
gömlu Evrópu en þarf þó á henni að halda sem
eins konar stökkpall inn í fyrirheitna heiminn.
Það sem skilur Misha hins vegar frá hefð-
bundnari innflytjendamyndum er sú staðreynd
að það eru ekki efnahagsleg tækifæri sem hann
sækist eftir heldur menningarleg.
Sú staðreynd að Misha er í raun tilbúinn til
að leggja allt í sölurnar fyrir vegabréf til
Bandaríkjanna er einn af hverfipunktum skáld-
sögunnar. Honum er lofað belgísku vegabréfi
eftir óheiðarlegum leiðum en til þess að festa
kaup á þessum passa inn í bjartari framtíð, og
faðmlag Rúönnu, verður hann að ferðast til
smáríkis nokkurs sem einusinni var örlítið fylgi-
tungl Sovétsins en hefur nú öðlast sjálfstæði,
Absurdistan, en segja má að það hafi týnst í
mistrinu sem tók við af niðurfallinu. Það er af-
skekkt, vitum við, og liggur austarlega á kort-
inu.
Misha ferðast þangað með bjartsýni og
drauma um hip hopp í farteskinu en þegar í
smáríkið er komið flækjast málin. Um er að
ræða fátækt land sem þó virðist búa yfir mikl-
um auðlindum, þetta er olíuríki sem er í þann
mund að sjá drauma sína rætast með tilkomu
Halliburton (þekkt innanlands sem „Golly
Burton“) sem hefur í hyggju að bora í jörð og í
framhaldinu dæla upp lífsgæðunum. Þetta er
líka land sem, eins og þau sem Gúlliver forðum
uppgötvaði, einkennist af allt að því óskiljan-
legu ósætti milli íbúanna (forn trúmerki eru
túlkuð á mismunandi hátt af tveimur hópum, en
þessar deilur reynast ein frjóasta uppspretta
höfundar fyrir þann absúrd-húmor sem ein-
kennir bókina) og áður en langt um líður ríkir
borgarastyrjöld í landinu. Misha reynist eiga
sök á máli en hann hafði ráðlagt öðrum hópnum
að ef athygli Vesturlanda skyldi náð væri best
að einhvers konar óhapp ætti sér stað, styrjöld,
borgarastríð og þjóðarmorð voru dæmi sem
hann nefndi um nær óbrigðula aðferð til að ná
athygli vestrænna fjölmiðla.
Áður en Misha veit af eru þessir hlutir hins
vegar skollnir á og hann, mitt í átökunum, gerir
sitt besta til að lifa af (og borða, og ná sér í
internet tengingu). Rétt er að taka fram að
átökin voru í fyrstu tiltölulega saklaus, þau voru
sviðsett fyrir fjölmiðla en ekki virðist mikið
þurfa til svo að forn illindi vakni til lífsins og áð-
ur en Misha, eða stjórnmálamennirnir vita af,
hafa sjónvarpsvæn átök breyst í raunverulega
borgarastyrjöld. Gallinn er sá að Svevï er of lítil
borg til að annars markviss útþurrkun borgar-
anna nái athygli Vesturlanda og því virðist öll
fyrirhöfnin hafa verið unnin fyrir gýg. Í ljós
kemur að olían í ríkinu dugir nefnilega ekki til,
enda reynist lítið til af henni, og stjórnmála-
menn landsins höfðu í raun séð fyrir sér framtíð
sem millistjórnendur lepplands Bandaríkjanna.
Gallinn er sá að Risinn í vestri veitir þeim enga
athygli.
Í bók þessari gerir Shteyngart miskunnar-
laust gaman að ófermdarástandi. Hér er þó um
nokkuð markvissa höfundarætlun að ræða.
Bókin fjallar um þann veruleika sem varð til í
alþjóðasamfélaginu þegar æðstu ráðamenn
Bandaríkjanna, þess ofvaxna hrekkjalóms,
ákváðu að veruleikinn væri ekki til. Eins og
frægt er orðið lét háttsettur embættismaður í
ríkisstjórn Bush þau orð falla fyrir tæpum
tveimur árum í samtali við Run Suskind í New
York Tims Magazine að valdaklíkan þar í landi
nennti hreinlega ekki að taka tillit til aðstæðna í
umheiminum, enda væri þess ekki þörf þar sem
Bandaríkin sköpuðu sinn eigin veruleika. Af því
leiðir að það sem ekki fellur að þessum tilbúna
ímyndunarheimi sé hreinlega óraunverulegt og
þannig ómarktækt. Ráðamenn í Bandaríkj-
unum komast upp með svona staðhæfingar,
a.m.k. tímabundið, vegna þess að þær eru að
sumu leyti „sannar“, eða lýsa í öllu falli skynjun
margra borgara þar í landi. Það að ímyndaður
veruleiki Bandaríkjanna lendi aftur og aftur í
árekstri við raunverulegan veruleika annarra
landa truflar svo ekki endilega hugarró stjórn-
enda, eða kjósenda. Misha er hins vegar hinn
fullkomni nýbúi í þessu heimsveldi ímyndanna
þar sem hann kaupir bandaríska drauminn með
öllu sem honum fylgir, hráum lauk, hip hoppi og
ódýrri olíu. Írónían í bókinni er svo sú að
ímynduð heimssýn Bandaríkjanna mótar veru-
leikann í þeirri Austur-Evrópu sem við kynn-
umst í framgangi verksins. Heilt þjóðland svið-
setur borgarastyrjöld í þeim tilgangi einum að
fá að vera með í enn þá mikilfenglegri sviðsetn-
ingu Bandaríkjanna á heimspólitískri fjar-
stæðu. Inn í þetta villist Misha, rússneskur hip
hoppari á belgísku vegabréfi sem dreymir um
að yfirgefa martröð Sovétsins, enda þótt hann
líði nú ekki beinlínis fyrir eftirköstin, en lendir
þess í stað í miðju hnattvæddrar hringekju sem
að vísu snýst eftir bandarískri músík, en því
miður ekki þeirri sem hann hefur prófgráðu í.
heima
» Sú staðreynd að Misha er í raun tilbúinn til að leggja allt í söl-
urnar fyrir vegabréf til Bandaríkjanna er einn af hverfi-
punktum skáldsögunnar. Honum er lofað belgísku vegabréfi eft-
ir óheiðarlegum leiðum en til þess að festa kaup á þessum passa
inn í bjartari framtíð, og faðmlag Rúönnu, verður hann að
ferðast til smáríkis nokkurs sem einu sinni var örlítið fylgitungl
Sovétsins en hefur nú öðlast sjálfstæði, Absurdistan, en segja
má að það hafi týnst í mistrinu sem tók við af niðurfallinu.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2007 13