Lesbók Morgunblaðsins - 20.10.2007, Page 9

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 20. OKTÓBER 2007 9
n í Kóreustríðinu þrátt fyrir
ru.16 Einnig er gefið í skyn að
f lokað á öll viðskipti við
staðreyndin er hins vegar sú
r viðskiptaþvingunum á
alda stríðsins.17
Hvers konar illmælgi um Maó er fyrirvaralaust færð
til bókar, hver svo sem heimildin er. Meðal þess sem Maó
er gefið að sök er að hafa kennt ber að ofan (bls. 18) og
þótt vænt um dóttur sína þótt hún væri „klædd í fram-
andi rússnesk ullarpils og leðurskó“ (bls. 671). Oft er
augljóst að dæmin sem höfundar nota til að sanna ill-
mennsku Maós gefa ekki neitt tilefni til þess. Slúðursög-
ur eru t.d. notaðar sem heimildir fyrir því að Maó hafi
ekki syrgt son sinn sem féll í Kóreustríðinu (bls. 415),
þegar ekki skortir heimildir sem hefðu sýnt fram á ann-
að.
Höfundar virðast hafa sniðgengið flestallar rannsóknir
á hugmyndafræði Maós. Eins og Geir Sigurðsson nefnir í
ritdómi um verkið í sagnfræðitímaritinu Sögu þá er um-
fjöllun þeirra um heimspekiskrif Maós ekki einungis
langsótt heldur til marks „um vanþekkingu bæði á rótum
kínverskrar menningar og aðstæðum kínversks sam-
félags á fyrstu árum lýðveldisins“.18 Þar af leiðandi eru
hugmyndir Maós um „stöðuga byltingu“ ekki teknar til
gagnrýninnar umræðu, ekki heldur ólíkar áherslur hans í
landbúnaði miðað við samyrkjubúskapinn í Sovétríkjun-
um eða sess Maós sem hugmyndasmiðs að umdeildum
stórvirkjunum í Kína sem hafa komið til framkvæmda
undanfarinn áratug.19
Höfundarnir rita á hinn bóginn jafnan eins og þeir hafi
einkaaðgang að hugsunum Maós og þekki forsendur
hans fyrir öllum ákvörðunum og athöfnum. Er það
sjaldnast rökstutt með tilvísunum í heimildir og nær
farsakenndum hæðum í lokaorðum bókarinnar þar sem
höfundar vita að síðasta hugsun Maós var „aðeins um
eitt: sjálfan sig og völdin“ (bls. 695).
Persónulýsingin sem dregin er upp í bókinni hefur
ekkert að gera með þann Mao Zedong sem lesa má um í
vönduðum ævisögum eða kynnast með því að lesa hans
eigin skrif. Maó þessara höfunda er fígúra úr afþreying-
arbókmenntum sem er dregin upp sem holdgervingur
illskunnar á fullkomlega óraunsæjan hátt. Líkt og Ernst
Blofeld í bókunum og myndunum um James Bond þá
reynist Maó vera höfundur „leynilegu heimsveldisáætl-
unarinnar“ og á bak við allt sem aflaga fer í heiminum.
Það heiti er auðvitað tilbúningur höfunda og sjálf leyni-
lega áætlunin reynist vera samsuða úr óskyldum áætl-
unum kínverskra stjórnvalda sem hafa hingað til ekki
farið sérlega leynt.20
Ekki er sagan þó þar með öll sögð því að höfundar
ganga skrefi lengra en framleiðendur Bondmyndanna
þora til þess að láta gang heimsmála stjórnast af vilja
Maós. Líkt og Þengill hinn illi í bókunum um Ísfólkið þá
getur Maó fjarstýrt atburðum úti í heimi, fengið Stalín til
að detta dauðan niður og Johnson til að hefja Víetnam-
stríðið. Svona greiningu er ekki hægt að taka alvarlega;
hún er komin beint upp úr afþreyingarbókum fyrir
óreynda lesendur.
Skapandi tölfræði
Eins og áður er rakið sver Maó: Sagan sem aldrei var
sögð sig í ætt við frásagnarsagnfræði, en minni áhersla
er lögð á greiningu. Áhugi höfunda beinist ekki að hag-
stærðum eða langtímaþróun í þjóðarbúskap Kína. Þegar
höfundar vitna í tölfræðilegar heimildir er meðferð
þeirra á þeim með ólíkindum.
Þegar höfundar lýsa því sem þau kalla „leynilegu
heimsveldisáætlunina“ (bls. 416-428) er fullyrt með til-
vísun í „opinber gögn“ að hernaðaðarútgjöld Kína hafi
verið 61% á fjárlögum ríkisins á 6. áratugnum. Þetta er
hrein blekking sem höfundar ná fram með því að leggja
saman alla fjárfestingu í stoðkerfi hins opinbera (37,6%)
og útgjöld til varnarmála (23,4).21 Áhugavert væri að
ræða hvort kommúnistastjórnin í Kína hafi ekki eytt allt
of miklu í hernað (um fjórðungi ríkisútgjalda) en það er
ekki hægt að gera á grundvelli þessarar bókar því að höf-
undar kjósa að setja fram fáránlegar ýkjur í stað þess að
leggja réttu tölurnar á borðið.
Meðal þess sem áhersla hefur verið lögð á í kynningu
bókarinnar er sú „afhjúpun“ að Maó hafi verið persónu-
lega ábyrgur fyrir láti 70 milljón manns. Þeim mun
merkilegra er að sjá að höfundar eyða afar litlu rými í að
færa rök fyrir þessari staðhæfingu. Enda reynist þarna á
ferð skapandi tölfræði af sama tagi og einkennir umfjöll-
un höfunda um kínversk ríkisfjármál. Annars vegar full-
yrða þeir, án rökstuðnings, að 27 milljónir hafi látist í
fangelsum á valdatíma Maós (bls. 357), en sú tala reynist
vera ágiskun út í loftið og byggist ekki á neinum frum-
gögnum.22 Þá reikna höfundarnir mannfall í hungur-
sneyðinni miklu upp á nýtt eftir 20 ára gömlum niður-
stöðum bandarísks tölfræðings (bls. 478), en grípa til
þess ráðs að bera saman leiðrétt manntal og óleiðrétt til
þess að hækka tölu látinna úr 30 milljónum í 37.23 Má
velta því fyrir sér hvaða tilgangi það þjónar að hagræða
þessum tölum. Enda þótt þess sé hvergi getið í bókinni
eru tölur um mannfall í hungursneyðinni ennþá mjög á
reiki, en víst er að þetta rit leggur ekkert nýtt fram til
endurmats á því.24 Það er svo sem ekki einsdæmi að saga
hungursneyðarinnar í Kína sé sögð úr samhengi við al-
menna þróun hungurs í heiminum undanfarna áratugi og
baráttu stjórnvalda í þriðja heiminum fyrir því að brauð-
fæða þjóðir sínar. En án þessa samhengis verður hún
ekki skiljanleg.25
Í þessari talnasúpu, sem á að sanna að Maó hafi verið
„mesti fjöldamorðingi heims“ og verri en Hitler, gleym-
ast hin raunverulegu fórnarlömb Maós eða verða eins
konar neðanmálsgrein. Þar má nefna fórnarlömb her-
ferðar gegn landeigendum á tímum Kóreustríðsins,
1951-1952, þar sem hart var gengið fram gegn fyrrver-
andi landeigendum og meintum landráðamönnum, en
jafnvel þar geta höfundar ekki stillt sig um að færa tölur í
stílinn (bls. 356 nmgr.). Þetta voru að vísu engir „friðar-
tímar“ (höfundarnir virðast vera haldnir þeirri meinloku
að það sé eitthvað skárra að drepa fólk á stríðstímum) og
forysta Kommúnistaflokksins stóð einhuga á bak við of-
sóknirnar. Fórnarlömb menningarbyltingarinnar, þar
sem frumkvæði Maós var ótvírætt, verða líka eins konar
hliðarspor í viðleitni höfunda til að búa til tugmilljónir
fórnarlamba í stað milljóna. Miðað við fortíð Jung Chang
sem rauður varðliði á tímum menningarbyltingarinnar
vekur raunar furðu hversu ruglingsleg frásögnin af
henni verður oft og tíðum.26
Að þessu frátöldu er langtímaþróun hagstærða í Kína
almennt ekki í öndvegi í þessu riti, kannski vegna þess að
hún truflar iðulega þann sannleika sem höfundar ætla að
boða. Í þessu riti finnast engin blæbrigði, einungis ein-
hliða predikun. Á dögum Maós jókst fólksfjöldi í Kína um
tæpar 400 milljónir, meðalævilíkur landsmanna tvöföld-
uðust og Kína gekk í gegnum stórfellda iðnvæðingu þar
sem vöxtur í iðnaði var ríflega 10% að ársmeðaltali.27 Les-
endur sem ekki hafa aðgang að öðrum heimildum yrðu
eflaust hissa að komast að því að lífslíkur fóru vaxandi og
ungbarnadauði minnkandi í Kína á dögum Maós. Þetta
var auðvitað ekki allt saman Maó einum að þakka, en
auðvitað er ekki heldur hægt að kenna honum einum um
allt sem aflaga fór í Kína á meðan hann var við völd.
Þetta vita flestir þeirra ævisagnahöfunda sem nefndir
voru hér í upphafi, en þar af leiðir að gagnrýni þeirra á
Maó fær aukið vægi. Beitt gagnrýni Philips Shorts á Maó
nær marki vegna þess að hann dregur ekkert undan þeg-
ar kemur að umfjölluninni; hvorki gott né slæmt.28 Þegar
allt kemur til alls er vönduð sagnfræði betri til endur-
mats og uppgjörs við skugga fortíðarinnar heldur en
farsakennd skrípamyndaskrif eins og þetta rit.
Hvorki góð sagnfræði né góðar bókmenntir
Ef meta ætti með hvaða hætti bókin Maó: Sagan sem
aldrei var sögð sker sig úr öðrum vestrænum ævisögum
sem komið hafa út undanfarinn áratug hlýtur megin-
frávikið að teljast heimildanotkun höfunda. Höfundar
reiða sig mikið á nafnlausa heimildarmenn, sniðganga
heimildir sem segja aðra sögu, eru illa heima í nýlegum
sagnfræðirannsóknum en á hinn bóginn furðu hallir und-
ir heimildir sem ábyrgari sagnfræðingar hafa metið
ómerkar. Hvað sem segja má um bókina þá er ljóst að
hún stenst ekki þær fræðilegu kröfur sem gera mætti til
sagnfræðirits.
Skemmtigildi ritsins fyrir almenning er einnig tak-
markað. Boðskapur bókarinnar er einhliða og á honum
er hamrað blaðsíðu eftir blaðsíðu. Aðalpersóna bók-
arinnar hefur einungis eina vídd; hann er rakið illmenni
sem ekkert gott er sagt um. Sérhver sæmilega þrosk-
aður lesandi fer fljótlega að óska eftir blæbrigðum í frá-
sögnina. Slík blæbrigði má finna í ýmsum vönduðum ævi-
sögum um Maó en ekki í þessari bók.
Bókinni er augljóslega ætlað að vera öðrum þræði póli-
tískt áróðursrit, enda hafa viðtökur hennar tekið mið af
því. Á hinn bóginn er óvíst að hún gagnist sem slík. Góð-
ur áróður er iðulega ísmeygilegur, en hneigð þessarar
bókar er á hinn bóginn æpandi. Einnig má velta því fyrir
sér hvað gagn áróðursmönnum sé að riti sem er fullt af
rangfærslum og afar auðvelt að ómerkja.
Ennþá eru í fullu gildi orð Árna Magnússonar um
sagnfræðileg vinnubrögð: „Svo gengur það til í heimin-
um, að sumir hjálpa erroribus á gang, og aðrir leitast síð-
an við að útryðja aftur þeim sömu erroribus. Hafa svo
hverir tveggju nokkuð að iðja“.29 Að því marki mun Maó:
Sagan sem aldrei var sögð líklega verða atvinnuskapandi
fyrir sagnfræðinga framtíðarinnar, en á hinn bóginn er
hún hvorki góð sagnfræði né góðar bókmenntir.
nin og Maó B-myndaskúrkur
AP
dum nýja sýn á Maó. Það er að einhverju leyti rétt en að flestu leyti rangt. Það er til
Myndin er tekin á veitingastað í Kína sem gerir út á menningarbyltinguna.
Jung Chang og Jon Halliday „Bókinni er augljóslega
ætlað að vera öðrum þræði pólitískt áróðursrit, enda
hafa viðtökur hennar tekið mið af því. Á hinn bóginn
er óvíst að hún gagnist sem slík.“
» Skemmtigildi ritsins fyrir almenn-
ing er einnig takmarkað. Boð-
skapur bókarinnar er einhliða og á
honum er hamrað blaðsíðu eftir blað-
síðu. Aðalpersóna bókarinnar hefur
einungis eina vídd; hann er rakið ill-
menni sem ekkert gott er sagt um.
Sérhver sæmilega þroskaður lesandi
fer fljótlega að óska eftir blæbrigðum
í frásögnina. Slík blæbrigði má finna í
ýmsum vönduðum ævisögum um
Maó en ekki í þessari bók.
Höfundur er sagnfræðingur.