Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2007, Blaðsíða 9

stöðu skoðandans og veruleikans, mannsins og
umhverfisins, hugsunarinnar og hlutarins, verið
viðfangsefni heimspekinga og vísindamanna, og
svo er ennþá. Listamenn hafa þá sérstöðu að
þeir byggja verk sín á öðrum forsendum en
heimspekingar og vísindamenn, þó margt sé
svipað með þróun hugmynda og jafnvel tilfinn-
inga uppfinningamannsins og listamannsins.
Þar sem forsenda eða staðreynd vísindamanns-
ins er ef til vill ljóshraðinn, er staðreynd lista-
mannsins kannski venjulegur eða óvenjulegur
steinn sem hann hefur fundið. Honum finnst að
hægt sé að gefa steininum skarpara horn hér,
mýkri ávala þar, fegurri heild. Ef honum nægir
það ekki eingöngu, gerir hann ef til vill um leið
mynd af guði sínum eða öðru sem honum kann
að vera hugstætt, og steinninn heldur áfram eft-
ir að verkinu er lokið að sýna það sem mann-
inum var hugleikið. Af náttúrunni hefur mað-
urinn sjálfsagt mjög snemma lært hrynjandi:
það sem endurtekur sig með ákveðnu millibili.
Flóð og fjara, hjartaslög, fótatak o.fl. Snemma
hefur hann einnig lært í myndum sínum og
dansi að gefa hrynjandinni fjölbreytni, leika sér
með hana, verða herra hennar, gerandi og þol-
andi í senn, gleðjast með aðstoð hennar.
Kannski hefur þetta alltaf verið samofið eðli
mannsins, hann hefur ef til vill ekki þurft að
læra það. Þó finnst manni að þeir listamenn sem
stórbrotnastir eru hafi haft skynsamlegt vald
yfir hrynjandi myndar sinnar í mýkt og hörku, í
línu og lit, flötum hennar og rúmheildum. Hvort
listaverk verður til vegna svo að segja óháðra
eðlishvata eða með skynsamlegri þrautseigju, ef
hvorttveggja er til, skiptir þó litlu máli fyrir
þann sem ekki hefur lært að sjá muninn á því
sem mynd er af og því sem hún er.
Ýmsir halda að nútímalistamenn geri myndir
sínar samkvæmt einhverjum „isma“ eða
reglum, sem mundu leysa „gátuna“ ef þær væru
lagðar á borðið. Þetta er þó ekki svo og hefur
aldrei verið. Umfram þær erfðir sem menning
yfirleitt hefur að farvegi eru slíkar reglur ekki
til. Það hefur sýnt sig að listamenn eru beztir
með óbundnar hendur, frjálsir gagnvart göml-
um og nýjum hefðum – en kyrrstaða, virðist
ósamræmanleg eðli náttúrunnar.
Nú á tímum er algengt að myndlist sé mis-
skilin vegna þess að annað lífsform, önnur öld
en sú sem við lifum á, er tekið of hátíðlega og
metið á kostnað þess sem verið er að skapa. Áð-
ur fyrr breyttist lífsformið miklu hægar og mis-
skilningur af þessu tagi því sjaldgæfara fyr-
irbrigði. Fyrir aldamótin síðustu finnum við
gott nútímadæmi um þetta í lífsstarfi franska
málarans Cézanne og þeirri staðreynd að mynd-
ir hans voru almennt ekki teknar „alvarlega“,
að blaðadómurum fundust þær ljótar og líkastar
því sem börn gera þegar þeim eru gefnar litk-
rítir, og kunna sér ekki hóf eða læti. Hann var
orðinn aldraður maður þegar augu manna opn-
uðust fyrir verðmætunum sem myndir hans
geyma, en síðan hafa þær almennt verið lagðar
til grundvallar því sem kurteislega má telja
„fagra“ myndlist, og sennilega af ástæðum svip-
uðum þeim sem um getur í sambandi við Bertel
Thorvaldsen. Í dag er algengt að þeir, sem mik-
ið mála og selja af myndum, máli líkt og Céz-
anne gerði, þó þeir séu ólíkir honum að hæfi-
leikum eins og frekast má verða. Myndir
Cézanne hafa á þeim 44 árum sem liðin eru síð-
an hann dó reynzt heppilegri til að leggja undir
sig heiminn en hersveitir Frakklands til að
verja sín eigin landamæri. Mynd er þrátt fyrir
allt ennþá heppileg til þess að breyta fólki: sjón
þess á umhverfi sínu og fegurðarvitund þess.
Listræn fegurð á sér rætur í mannlegu eðli,
er háð eiginleikum þess. Hún er ekki nátt-
úrufyrirbrigði eins og t.d. aðdráttaraflið, og
verður ekki útskýrð fremur en tilveran sjálf.
Fegurðarhugmyndin er eins margbreytileg og
mennirnir eru margir. Áhrif frá skýi, fjalli, bréf-
snepli á gangstéttinni, malbiki götunnar, flók-
inni byggingu blómsins, kvisti í loftinu eða í
veggjum, geta hjálpað til að skapa mynd sem er
ekki af þessum hlutum. Allir vita að fjórum
sinnum fjórir eru sextán – en hver skilur einn?
Hver skilur manninn sem áður en sögur hófust
lagaði stein til samræmis við heimsmynd sína,
trú og fegurðarvitund? Sá sem skilur hann hef-
ur hæfileika til að skynja alla list, láta ekki há
sér það sem af tilviljun er almennt sagt að sé
fagurt, finna í henni manninn sem gerði hana.
Hann skilur list á hvaða tíma sem hún er gerð.
Nú gæti ég trúað að listamenn hugsi minna
um fegurðina en aðrir menn, en séu hins vegar
næmari fyrir því sem orðinn er ávani í stað
ferskrar sjónar og hafi ástríðu til að sneiða hjá
honum í verkum sínum.
Myndlistarmenn marka verkum sínum sjald-
an augljósa afstöðu til stríðs dagsins, þess sem
gerir heimsmyndina eins og hún er í það og það
skiptið. En þess eru þó nokkur dæmi á ýmsum
tímum. Guernica eftir Picasso og margar mynd-
ir Goya eru ádeila og spott um samtíð sína, í já-
kvæðum tilgangi. Dýrmætustu eiginleikar
myndar eru þó ekki á þessu sviði sem liggur á
snið við hlutrænan veruleika hennar og gefur
aðeins bendingar um, hvað t.d. barinn maður og
bundinn er mettaður rólegri fyrirlitningu, – eða
hvað sprengja getur orsakað mikla angist og
dauða meðal manna og dýra. Þrátt fyrir þessa
jákvæðu afstöðu til mannlegra viðfangsefna á
vettvangi dagsins myndu myndir þeirra ekki
lifa nema eitthvað annað hjálpaði til, sem er að
uppruna myndræns eðlis og má rekja framar
öllu til persónulegrar sjónrænnar reynslu lista-
mannsins. Sá sem vill skilja mynd þarf að skoða
hana hlutrænt, — láta sér ekki nægja draumóra
um það sem myndin er af og um lífsformið eða
tímabilið sem hún varð til á. Að skoða mynd
þannig — sem er eina leiðin að tilgangi og
kjarna hennar, mannsins sem gerði hana, er líkt
því að hlusta á erlent mál sem maður skilur
ekki, en maður hlustar vegna blæbrigða máls-
ins, hrynjandi þess og tilbreytinga, fullkomn-
unar og fegurðar, án merkingar. Að því leyti er
það þó ólíkt því að skoða mynd, að það sem tjáð
er með málinu næst því aðeins að maður viti
merkingu orðanna sem notuð eru. Í málverki er
þetta öfugt: ef það er af manni sem við þekkjum
næst inntak þess því aðeins að við látum okkur
ekki nægja að svo sé, en reynum hinsvegar að
gera okkur grein fyrir allri myndinni, sem
geymir í hlutrænum veruleika sínum kjarna
þess sem gerði hana, hugsun hans, tilfinningar
og reynslu, – sjón. Skemmtilegt er að minnast í
sambandi við þetta hversu skaphöfn Cézanne
kemur skýrt fram í baráttu hans við efnið,
málninguna, og hvernig honum lánaðist að tjá á
öflugan hátt, samræmdan eðli hans, það sem
hann hafði fundið og skilið. Flestir sem kannast
við nútíma myndlist vita að áhrifa frá Cézanne
hefur gætt í verkum margra beztu listmálara
20. aldarinnar. Þessi áhrif eru þó fremur þannig
að þeir skildu myndlistarmanninn á bak við
myndirnar, sem hann gerði, en að þeir hafi tekið
sér til fyrirmyndar yfirborð þeirra. Má í því
sambandi nefna tvo mjög ólíka listamenn sem
einnig hafa gert tiltölulega mjög ólíkar myndir,
þá Klee og Picassó.
Sá skoðandi sem vill njóta myndar þarf að sjá
hvernig púnktar, ef þeir eru notaðir, standa í af-
stöðu sín á milli, og varðandi önnur atriði mynd-
arinnar, hvernig ein línan leikur við aðra í flók-
inni hrynjandi, án þess að standa einangruð, í
leik sínum við önnur atriði myndarinnar, í and-
stæðum þeirra og sameiningu, hita og kulda lit-
arins, auðlegð hans og tilbrigðum. Hann þarf að
sjá hvernig atriði myndarinnar eru hvert fyrir
sig, með eigin eðli, þátttækur sameinandi sann-
færandi heildarforms, með sérstakri persónu-
legri reynslu sem þungamiðju. Þegar við höfum
íhugað það sem hlutrænn veruleiki myndar
inniheldur og notið þess, höfum við komizt inn á
svið þar sem ríkja lögmál þess heims sem lista-
maðurinn hefur skapað. Efniviður þess heims er
umhverfi listamannsins, skilningur hans á því
og fólkinu í kringum hann, reynsla hans og
myndarfur frá liðnum kynslóðum.
Útskýringar á þessum heimi yrðu sjálfsagt
eins árangurslitlar, og ef við ætluðum að lýsa
lykt, sem við hefðum fundið í París eða Kína.
Sálfræði mynderfðanna, breytingar myndlist-
arinnar á hverjum tíma til samræmis við hug-
myndir mannsins um umhverfi sitt, sjálfan sig
og fólkið í kringum hann er viðfangsefni, sem
ekki er hægt að gera viðunandi skil án lista-
safns þar sem verkin tala sjálf sínu máli. En
myndin breytist eðlilega með framvindu tímans
og sjón mannsins breytist líka, fegurðarvitund
hans og mat á umhverfinu.
Það er ekki ætlunin með þessari grein að
bæta við staðreyndaforða lesenda, heldur vildi
ég freista þess að vekja fólk til umhugsunar um
myndlistina yfirleitt, því hún er þó að minnsta
kosti ein af skrautfjöðrunum í hatti mannkyns-
sögunnar.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. NÓVEMBER 2007 9
g Kristjáns
Eftir Kristján Davíðsson
Þótt ótrúlegt kunni að virðast er nú svokomið að hér á Íslandi er orðin tilmyndlist sem stenzt samjöfnuð viðmyndlist annarra þjóða. Vakningin,
sem átt hefur sér stað, er í nánum tengslum við
fjárhagsafkomu þjóðarinnar og á sér ekki lengri
aldur en það, að þeir sem fyrstir riðu á vaðið og
færðu okkur nútíma myndlist eru enn í fullu
fjöri sem slíkir, en það eru þeir Jóhannes Sv.
Kjarval, Jón Stefánsson og Ásgrímur Jónsson,
og þessir málarar eru nú óumdeildir af almenn-
ingi. Síðan hafa margir lagt inn á sömu braut
með misjöfnum árangri, en einkum er það viss
hópur hinna yngstu manna, sem orðið hefur fyr-
ir nokkru skilningsleysi og jafnvel aðkasti.
Þessir ógæfusömu málarar eru ýmist kallaðir
abstrakt, módernistar eða klessumálarar. En
þar sem ekkert af þessum orðum sýnir fyllilega,
hvað um er deilt, verða þau ekki nánar til um-
ræðu hér.
Þó mun vera rétt að gera nokkra grein fyrir
orðinu abstrakt, sem hefur festst við sum sein-
ustu afbrigði nútíma listar. Abstrakt er dregið
af latneska orðinu abstrahere, sem merkir að
draga frá, á íslenzku / hefur það verið þýtt
hugsað, ímyndað, einangrað eða eitthvað slíkt.
Abströkt list líkir ekki eftir náttúrunni, en vill
tjá abströkt geðhrif með aðstoð abstraktra for-
ma og lita án tengiliðs við ytra borð veruleikans.
Listaverkið á ekki að vera eftirlíking neins,
heldur samstæð heild, sem lifir í sjálfri sér.
Þekktustu brautryðjendur abstraktrar listar
eru þeir Kandinsky, Klee, Masson og Miro. Man
Ray og Moholy-Nagy hafa gert abstraktar ljós-
myndir, svokallað fótógramm, og einnig hafa
verið framleiddar abstraktar litkvikmyndir.
Þannig er okkur kennt, en allir vita að málverk
er hlutrænn, áþreifanlegur veruleiki („conc-
rete“) hvort sem það er vel eða illa gert, með
eða án hlutartákns, og það, sem gefur mynd
listrænt gildi, byrjar ávallt þar sem það líka
endar, í mannlegri skapandi hugsun og eig-
inleikum. Mynd er listaverk því aðeins að þessir
eiginleikar búi í hlutrænum veruleika hennar.
Sennilega hafa myndir verið gerðar síðan
maðurinn varð til, en ef þessa skapandi eig-
inleika vantar eru þær ekki taldar til listaverka.
Þar getur verið um að ræða eiginleika annars
en þess sem myndina gerði, augljóst getur einn-
ig verið að málarinn hafi fyrst og fremst haft í
huga að stæla ytra borð veruleikans, útlínur
fjalls eða annars hlutar, og að endurskapa verð-
mæti sem eru óskyld hlutrænu verðmæti mynd-
arinnar, friðsælan dal, ástfanginn fugl á tjörn,
fjall með sæluríkum endurminningum og góðu
veðri, ímynd þess sem er þægilegt eða hetju-
legt, verðmæti, sem hafa ekki æðra gildi í mál-
verki en í ljósmynd.
Þeir menn eru til sem halda að á hnign-
unarskeiði grískrar menningar hafi verið búið
að leysa þann vanda, hvernig gera skuli „fal-
lega“ mynd. Misskilningurinn hjá þeim er slíku
halda fram virðist fólginn í því að þeir álíta að
myndlist sé alltaf byggð á sömu forsendum en
ekki í tengslum við önnur mannleg viðfangsefni
á hverjum tíma. Eitt af hnignunareinkennum
grískrar menningar var það, að mynd hafði
fengið svo arfgengt vanaform að rúm fyrir nýj-
ar hugmyndir og tjáningarmöguleika var ekki
fyrir hendi, enda ekki grísk fornmenning leng-
ur. Myndhöggvarinn Bertel Thorvaldsen gerði
þó löngu seinna eftirlíkingu grískrar mynd-
listar.
En það er ekki hægt að endurskapa forna
menningu, fornar myndir, þannig að þær flytji
með sér hið upphaflega menningargildi sitt.
Tjáning og listform hinna ýmsu tíma eru mjög
ólík og misjöfn að innihaldi og gæðum. Tíminn
heldur áfram, og í kjölfari hans er meira og
minna af listum með sérstæðum einkennum er
ekki hefðu skapazt við önnur skilyrði en einmitt
þau sem voru fyrir hendi. Þannig hefur lista-
maðurinn orðið nokkurs konar brennipunktur
samtíðar sinnar á hinum ýmsu menningar-
tímabilum, auga heimsins, næmur fyrir um-
hverfi sínu og fólkinu í kringum sig.
Við erum hluti af náttúrunni og þær hug-
myndir sem við gerum okkur um náttúruna eru
einnig hluti af okkur sjálfum. Mannleg hugsun á
sér rætur í hlutrænum veruleika sem í upphafi
hefur einnig sett hana af stað. Frá upphafi
mannlegrar skynsemi hafa spurningar um af-
Lítil hugleiðing um myndlist
nn hefur haft gríðarlega mikil
rif á yngri kynslóðir hvað það
r að vera sér á báti. Hann hef-
t mjög losandi áhrif á íslenska
listamenn.
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
mála Kristján er ennþá að þróast.