Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2007, Blaðsíða 12

12 LAUGARDAGUR 3. NÓVEMBER 2007 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók
Eftir Gauta Kristmannsson
gautikri@hi.is
S
ælir eru fátækir því
þeir geta klórað sér
gegnum götin,
sagði amma mín
þegar hún fann að
því að ég gekk í
götóttum fötum á
unglingsárum,
þessum árum sem strákum þykir
hirða eigin útlits vera aukaatriði í líf-
inu. Gelgjunni mér fannst þetta bara
fyndið þótt það hafi kannski aðeins
breyst með árunum. Mér kom þessi
háðslega líking í hug í fyrra þegar ég
las Íslenska bókmenntasögu, fjórða
og fimmta bindi, þar sem, held ég
mér sé meira en óhætt að segja, mik-
ilvægasti þýðandi þjóðarinnar á 20.
öld, og þótt fleiri væru til taldar, var
varla nefndur á nafn og hafði hann þó
fært okkur öll leikrit Shakespeares,
mörg ljóða hans, grísku harmleikina,
fjölda ljóða eftir Hóras, helstu skáld
Vesturlanda, kynnt fyrir okkur ljóð-
list Kínverja og Japana, sígilda ljóð-
leiki og Kóraninn sjálfan; bók-
menntakanon sem er svo mikill að
vöxtum og gæðum að sá sem læsi
hann einan og ekkert annað teldist af-
bragðsvel lesinn maður víðast hvar í
heiminum.
Þetta eitt þýðingarafrek dygði
flestum til að eignast verðugan sess í
menningarsögu þjóðar, ekki síst smá-
þjóðar sem sjaldan getur skartað
skáldjöfrum af þessum stærð-
argráðum og það þótt söguþjóð kall-
ist. En Helgi Hálfdanarson lét ekki
þar við sitja heldur ritaði hann gagn-
merk rit um Völuspá og fornan kveð-
skap Íslendinga sagna sem margur
fræðimaðurinn á því sviði hefði getað
stært sig af með réttu og má segja að
þar hafi hann túlkað og þýtt torráðna
og mikilvæga hluta íslensks menning-
ararfs þannig að nýr skilningur og ný
sýn fékkst á þá texta. Að þessu leyti
má einnig kalla hann þýðanda þjóð-
ararfsins, því frumleg sýn hans á við-
fangsefnið hefði að minnsta kosti átt
að vekja fræðaþuli fílabeinsturnsins
til andsvara, þó ekki væri annað, eins
og hann hefur nýlega bent á sjálfur.
Helgi Hálfdanarson hefur einnig
verið þátttakandi í þjóðfélags-
umræðu, einkum þeirri sem snertir
íslenskt mál og bókmenntir, ekki síst
bragfræði og hann hlýtur að teljast
vera einn af mikilvægari sérfræð-
ingum þjóðarinnar á því sviði, eins
mikið og hann hefur fengist við að
móta erlendan brag á íslensku ljóði
eins og hann orðaði það líka sjálfur í
yfirskrift einnar af greinum sínum.
Öllum þessum verkum, sem vel
standa undir einu, ef ekki fleiri ævi-
störfum hefur hann svo sinnt með-
fram fullri vinnu og fjölskyldulífi án
styrkja og opinbers stuðnings og
gæti ég ímyndað mér að færi um
margan þýðandann, rithöfundinn eða
fræðimanninn sem annað eins væri
sett fyrir í upphafi ferilsins með sömu
skilyrðum. En þar kemur kannski í
ljós munurinn á afreksmanni og okk-
ur hinum.
En þýðandi þjóðarinnar, er þetta
ekki aðeins þægilega stuðluð sam-
setning tveggja orða, sem sjaldnast
eiga saman þótt samstofna séu? Það
sýndi sig í bókmenntasögunni að mik-
ilvirkasti þýðandi hennar nánast
hvarf ásamt mörgum öðrum í þjóð-
legum niði fljótsins sem kallað hefur
verið þjóðarbókmenntir og hver þjóð
sem til þjóða vill teljast finnst hún
eiga einstakar og það felur í sér úti-
lokun erlendra bókmennta, jafnvel
þótt þýddar séu. Það hefur a.m.k.
verið þróunin á Vesturlöndum, til
hafa orðið breskar bókmenntir,
danskar bókmenntir, franskar, þýsk-
ar og svo mætti lengi telja, allt sér-
stæðar bókmenntir með sína eigin
sögu ef marka má bókmenntasögur
og heilu fræðigreinarnar við þúsundir
háskóla um allan heim. Samhliða
þessari þróun, sem er alls ekki eins
gömul og margir ætla, varð til hug-
mynd um haf heimsbókmennta þar
sem fljótin hafa runnið saman í eina
ægivíðáttu. Það má kannski teygja
myndina lengra og velta fyrir sér
hlutverkum þeirra silunga sem stað-
bundnir eru og laxanna sem synda til
hafs til að ná sér í æti áður en þeir
snúa aftur til að hrygna að nýju í
heimaánni sinni.
Hugmyndin um heimsbókmenntir
hefur oftast verið skrifuð á skáldið,
þýðandann og fræðimanninn Johann
Wolfgang von Goethe sem taldi
heimsbókmenntirnar vera að leysa
þjóðarbókmenntir af hólmi þegar árið
1827 og sýnir það kannski að ekki eru
jöfrar andans alltaf spámannlega
vaxnir. Mig langar þó að skjóta því að
í framhjáhlaupi að hugmyndin um
heimsbókmenntir er allmiklu eldri og
svo skemmtilega vill til að hún tengist
íslenskum bókmenntum beint. Það
var nefnilega þýski átjándu aldar
sagnfræðingurinn August Ludwig
Schlözer í Göttingen sem hugsaði
þetta á undan Goethe og það árið
1773, ári áður en sá síðarnefndi gaf út
Werther sinn og varð frægt ungskáld
á einni nóttu. Það var í lítilli bók sem
heitir Isländische Litteratur und
Geschichte þar sem því var líkast til
fyrst haldið fram að til væri eitthvað
sem heitir heimsbókmenntir og að ís-
lenskar bókmenntir heyrðu til þeirra.
Það gerðist í kjölfar þýðinga á þeim á
erlend mál og eftir það urðu þær æ
oftar þýddar, því það má telja vera
hlutverk þýðinga innan heims-
bókmenntanna að gera þær yfirleitt
kleifar. Þannig urðu jaðarbókmenntir
Íslendinga að heimsbókmenntum,
fyrir tilstilli þýðinga, jaðarinn hreyfð-
ist inn að miðju eins og Ástráður Ey-
steinsson hefur túlkað það í grein
sinni „Jaðarheimsbókmenntir“ í
tímariti þýðenda, Jóni á Bægisá.
En eigi jaðarbókmenntir smáþjóð-
ar að geta hreyfst fyrir eigin afli inn-
an heimsbókmenntanna geta þær
ekki aðeins lifað á fornri frægð, eins
og Jónas vissi og kvað, heldur verða
þær að eiga lykilverk heims-
bókmenntanna innan sinnar eigin
tungu, eiga einnig lykilform heims-
bókmenntanna innan sinnar eigin
tungu. Aðeins þannig geta höfundar
náð einhverjum jöfnuði við það besta
sem gert hefur verið í bókmenntum
heimsins; þannig fóru Rómverjar að
þegar þeir virtu fyrir sér menningar-
afrek Grikkja líkt og Helgi þýðir eft-
irminnilega í raupkvæði Hórasar
„Minnisvarði“ þar sem hann krefst
þess að fá lárviðarsveig fyrir afrek
sín:
Fyrstur flutti ég ljóð
fallin að grískum brag
heim í föðurlands hefð;
hlóð ég þar loftköst minn.
Melpómene, þú skalt
maklega’ á þennan koll
setja lárviðar sveig,
sæmdargjöf Apollós.
Þótt þessar línur megi að vissu
leyti yfirfæra á Helga Hálfdanarson
er víst að það væri fjarri honum að
fara fram á nokkurn minnisvarða
annan en verk sín og langar mig að
stikla á nokkrum þeirra, en ég lít svo
á að þau myndi sjálf þann lárvið-
arsveig sem Helga ber.
Það var árið 1950 sem Tímarit
Máls og menningar birti þýðingar
þrjár á ljóðum ensku skáldanna Shel-
leys, Wordsworths og Keats. Þessir
eru meðal höfuðskálda enskrar róm-
antíkur og langar mig til að lesa inn í
lokalínur ljóðsins „Til lævirkjans“ eft-
ir Wordsworth nokkurs konar yf-
irlýsingu þýðandans, en þær hljóða
svo:
Háfleyga skáld, sem helgar ljóði dýru
himins og jarðar ættarmerkin skíru.
Helgi var tæplega fertugur þegar
þessi ljóð birtust, að því er virðist það
fyrsta sem hann birti af þýðingum á
prenti, og þótt menn hafi vafalaust
tekið eftir þeim var þetta ekkert
mjög óvenjulegt á þessum tíma þegar
íslensk tímarit birtu miklu meira af
þýðingum en vort bókmenntapróvins
gerir núorðið. Upp úr þessu fór Helgi
að þýða af krafti, fyrsta bókin, Hand-
an um höf, sem sýningin í Þjóðmenn-
ingarhúsinu heitir eftir, kom út 1953
og Shakespeare ævintýri íslensks
leikhúss hófst með þýðingu Helga á
Sem yður þóknast að beiðni Lárusar
Pálssonar eins og Sveinn Einarsson
hefur rakið í grein sinni undir sama
heiti og leikritið. Það var árið 1952,
tveimur árum eftir að Þjóðleikhúsið
var opnað og má fullyrða að hljóm-
urinn í því húsi hefði orðið býsna hol-
ur ef ekki hefði verið fyrir þýðingar
Helga á Shakespeare og grísku
harmleikjunum. Við getum ímyndað
okkur hvílíkt próvins íslenskt leikhús
hefði verið án þessara verka.
Sama má segja um íslenskt sjón-
varp og það í tvennum skilningi. Í
fyrsta lagi er Shakespeare miðlægur í
enskumælandi menningu, svo mið-
lægur að vísanir til hans í sjónvarps-
efni af öllu tagi eru ótölulegar og svo
margvíslegar að þýðendur þurfa sí-
fellt að vera á varðbergi, að vera eða
ekki vera. Þá er stórkostlegt að texta-
safnið skuli vera til á íslensku og það
sem meira er, lifandi innan íslenskra
leikbókmennta. Að auki hefur Sjón-
varpið oft sýnt verk Shakespeares og
þá hefur skipt miklu máli að eiga
texta sem hæfir viðfangsefninu eins
og ég hef komist að.
Sjónvarpið sýndi nefnilega hér á
árum áður alltaf eitt Shakespeare-
verk á jóladag, eina af skrautfjöðrum
erlendrar dagskrár um hátíðarnar.
Ég fékk nokkrum sinnum það góða
og vonda verkefni að vinna texta
Helga í skjátexta fyrir þessar upp-
færslur sem gerðar voru af BBC af
miklum metnaði. Verkefnið var
ánægjulegt vegna þess að það gaf
mér tækifæri til að kafa ofan í frá-
bæra texta á ensku og íslensku, vont
vegna þess að það krafðist þess að
stytta þurfti á stundum sem gat verið
erfitt. Eitt sá ég þó mjög fljótlega,
þýðingar Helga var hægt að nota og
það mátti treysta því fullkomlega að
allt stæðist á alla leið. Ég kynntist því
best þegar ég eyddi einni jólanótt
með Shakespeare, Hamlet og Helga.
Vegna misskilnings höfðu menn talið
að til væri skjátexti að Hamlet og að-
eins þyrfti að spila hann inn. Þegar ég
kom til þess að drífa það af á Þorláks-
messu kom í ljós að um var að ræða
texta við gamla bíómynd þar sem
verkið hafði verið skorið niður og sen-
um raðað upp á nýtt. Það þurfti því að
vinna texta og spila inn á tæplega
fjögurra stunda sýningu fyrir kl. 13 á
jóladag. Með hjálp kollega minna,
Veturliða Guðnasonar og Ólafar Pét-
ursdóttur var textinn tilbúinn kl.
12.59 og Hamlet var sýndur án þess
að nokkur sæi misfellu á. En þetta
hefði verið algjörlega útilokað hefði
ekki legið fyrir frábær þýðing.
En þýðing er ekki sama og þýðing
og það á ekki síst við um þýðingar á
bundnu máli sem stundum hafa verið
sagðar útilokaðar. Það er á þessu
sviði sem Helgi nær með duldum
hætti þeim hæðum sem Hóras krafð-
ist lárviðar fyrir í dæminu hér að of-
an. Vissulega fetar hann í fótspor
fyrri þýðenda, einkum Jónasar Hall-
grímssonar, sem einna duglegastur
var við innflutning erlendra brag-
arhátta og mætti vel nefna þjóð-
arþýðanda eins og þjóðskáld, en
Helgi hefur einnig flutt inn forn-
gríska bragarhætti eins og Saffóar-
Þýðandi þjóðarinnar
Í vikunni var opnuð sýning á verk-
um Helga Hálfdanarsonar þýðanda
í Þjóðmenningarhúsinu. Hér er
merkilegur ferill Helga rifjaður
upp en greinarhöfundur kallar
hann þýðanda þjóðarinnar, enda
hefur hann fært okkur öll leikrit
Shakespeares, mörg ljóða hans,
grísku harmleikina, fjölda ljóða eft-
ir Hóras, helstu skáld Vesturlanda,
kynnt fyrir okkur ljóðlist Kínverja
og Japana, sígilda ljóðleiki og Kór-
aninn sjálfan.