Lesbók Morgunblaðsins - 03.11.2007, Blaðsíða 13

háttinn sem hann nefnir svo og kem-
ur með afbragðs dæmi sjálfur í fyrr-
nefndri grein sinni um erlendan brag
á erlendu ljóði:
Magurt kot lét Örlaganorn mér eftir,
ásamt neista hellenskrar söngvagáfu
og það geð, sem fátt um hvað fjöldinn
hugsar
finnast sér lætur.
Af þessu má sjá, og ekki síður leik-
ritunum, að Helgi gæðir íslenska
tungu formvitund sem ekki var til
fyrir í gegnum þýðingar sínar. Þetta
gerir tungumálinu kleift að fást við
skáldskap með margvíslegri hætti,
opnar nýjar leiðir sem áður voru ekki
til. Vissulega bætir hann við, eins og
forverar sínir flestir, íslenskri ljóð-
stöfun og verður þar til hin klassíska
íslenska mynd. Þó man ég eftir einu
dæmi þar sem hann fer dálítið aðra
leið og það er í þýðingunni á Sonnett-
usveig Gunnars Gunnarssonar þar
sem hann fórnar endaríminu en notar
stuðlasetningu í staðinn. „Var talið,
að með þeim hætti yrði farið einna
næst því að sýna samfylgd efnis og
forms, enda þótt hvort teggja sé þá
raunar aðeins hálfsögð saga,“ segir
hann sjálfur í formálsorðum sínum að
þeirri fögru bók. Þessi undantekning
er nokkuð merkileg þótt vafalaust
sanni hún regluna í þessu tilfelli.
En Helgi hefur ekki aðeins beitt
formvitund sinni og þekkingu við
þýðingar á bundnu máli heldur hefur
hann einnig nýtt sér hvort tveggja við
skýringar á fornum íslenskum kveð-
skap. Fyrsta verk hans á þessu sviði,
Slettireka, kom út árið 1954 og hið
næsta, Maddaman og kýrhausinn,
áratug síðar. Báðar þessar bækur
vöktu fremur litla eftirtekt innan aka-
demíunnar eins og fram hefur komið
nýlega og má það teljast merkilegt,
ekki síst þar sem þau setja fram nýj-
ar og frumlegar hugmyndir um skýr-
ingar á fornum íslenskum kveðskap.
Annars vegar kann það að stafa af
þeim húmor og um leið afsakandi tón
sem Helgi kynnir verkin til sögunnar,
en það er þó gamalt retorískt bragð
sem allir fílólógar eiga að sjá í gegn-
um, enda beita þeir því flestir með
einhverjum hætti.
Önnur skýring gæti verið að Helgi
sé lyfjafræðingur en ekki háskóla-
menntaður í íslenskum fræðum, en
það þykir mér einnig sérkennileg
skýring því þótt ég ætli mér ekki þá
dul að fella dóm um vísindalegt gildi
þessara verka, þá er ég nægur fílólóg
til að sjá að hér er engan veginn verið
að fimbulfamba út í bláinn. Og þó svo
væri þyrfti að koma því á framfæri,
en þessar bækur hafa fengið ein-
hverjar viðtökur þrátt fyrir allt og
eru meira að segja báðar meðal fárra
íslenskra fræðirita sem komist hafa í
aðra útgáfu.
Þriðju skýringuna, sem Vésteinn
Ólason setti nýlega fram í Tímariti
Máls og menningar, að um aðferða-
fræðilegan mun sé að ræða og að sú
aðferð, sem Helgi beitir, sé, tja, gam-
aldags er danska tökuorðið yfir það,
en einnig dálítið sérkennileg. Helgi
kemur í Maddömunni með tillögur
um nýja uppröðun Völuspár og bygg-
ir hana á formi kvæðisins og leiðir rök
að því; það er vissulega textafræðileg
aðferð sem ekki er nýuppfundin, en
hún er líka sígild, þannig hafa allir
fornir textar verið búnir til fram að
þessu, nánast enginn þeirra er til í
einni „hreinni“ útgáfu og allar þær
útgáfur sem við lesum á prenti eru
einhvers konar textafræðileg niður-
staða fræðimanna á textum sem oft
eru aðeins til í handritum sem eru af-
rituð mörgum öldum eftir fyrstu rit-
un þeirra. Nýjar tilgátur sem byggja
á fræðilegum grunni og bylta fyrri
hugmyndum um samsetningu texta-
brota hljóta að þurfa umræðu innan
akademíunnar áður en hún sam-
þykkir þær eða hafnar þeim með rök-
um.
Sem þýðandi og túlkandi er Helgi
einnig virkur þátttakandi í umræð-
unni eins og við köllum það núorðið;
ég hugsa að skrifa megi á hann upp-
finningu eða a.m.k. útbreiðslu hinna
frægu rammagreinar án myndar í
Morgunblaðinu, lengi sat hann nán-
ast einn að þessu formi, en svo vildu
allir sem menn vildu teljast með
mönnum fá að koma þannig fram líka,
vísast vegna þess móralska þunga
sem fylgdi þessum stuttu athuga-
semdum Helga. Oftast skrifar Helgi
um málrækt og efni henni tengt, um
þýðingar og ljóðlist, en alltaf eru
þessir pistlar eftirtektarverðir, oft
meinfyndnir og markaðir skarpri
hugsun um málefnið sem oft ögrar til
ritdeilna. Enda hafa margar greina
hans einnig verið gefnar út á bók sem
heldur er ekkert sjálfsagt mál nema
erindið sé brýnt og menn hafi yfir
máli og stíl að ráða sem gerir bækur
eins og Skynsamleg orð og skæting
og Molduxa skemmtilega og spenn-
andi lesningu.
Ég hef í þessu yfirliti auðvitað að-
eins tæpt á helstu atriðum á löngum
og frjósömum ferli Helga og sjá má
minjar um á sýningunni í Þjóðmenn-
ingarhúsinu sem ég held að sé meira
en löngu tímabær. Þjóðmenningar-
hús rís svo sannarlega undir nafni
þegar það stoppar í götin sem fræði-
mennirnir gleymdu og tileinkar hér
sýningu sannkölluðum túlkanda
heimsbókmennta, íslenskra fornbók-
mennta og tungumáls samtímans,
Helga Hálfdanarsyni sem sannarlega
stendur undir því að vera kallaður
þýðandi þjóðarinnar.
Helgi Hálfdanarson „En þýðing er
ekki sama og þýðing og það á ekki
síst við um þýðingar á bundnu máli
sem stundum hafa verið sagðar úti-
lokaðar. Það er á þessu sviði sem
Helgi nær með duldum hætti þeim
hæðum sem Hóras krafðist lárviðar
fyrir í dæminu hér að ofan.“
Höfundur er lektor í þýðingafræðum
við Háskóla Íslands.
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 3. NÓVEMBER 2007 13
BLÓÐ KRISTS OG
GRALIÐ HELGA!
Kenningar höfundanna eru afar
umdeildar en þeir snúa mörgu
á hvolf sem hingað til hefur
verið viðtekið í evrópskri
menningarsögu og setja fram
djarfar tilgátur sem snerta
hugmyndir og viðhorf allra
kristinna manna.
BLÓÐ KRISTS OG GRALIÐ
HELGA varð kveikjan að
Da Vinci lyklinum og fleiri
bókum.
holar@simnet.is
M
bl
9
31
16
6
Eftir Guðfinnu S. Bjarnadóttur
gsb@althingi.is
L
esbók Morgunblaðs-
ins birti 27. október
sl. grein eftir Guðna
Elísson sem bar tit-
ilinn Vísindi efla alla
trú. Röksemdafærsl-
an í greininni er í stuttu máli sú að
ef einstaklingur styður ekki ályktun
sem felur í sér A, þá aðhyllist hann
B. Þetta er ofureinföldun. Auk þess
gerir höfundur mér upp viðhorf og
skoðanir án þess að hafa haft fyrir
því að ræða við mig. Mér er því
bæði rétt og skylt að skýra afstöðu
mína til ályktunartillögu Evr-
ópuráðsins um sköpunarkenn-
inguna, sem afgreidd var á þingi
þess í októberbyrjun.
Skýrslan sem innihélt álykt-
unartillöguna bar yfirskriftina
Hættur sem stafa af sköpunarkenn-
ingunni í menntakerfinu (e. the
dangers of creationism in educa-
tion). Tillagan varar við því að
kenna sköpunarkenningar sem vís-
indi í stað þróunarkenningar Darw-
ins í skólum og bendir á mikilvægi
þess að standa vörð um vísinda-
kennslu í Evrópu. Eins og kunnugt
er greiddi ég atkvæði gegn álykt-
uninni þrátt fyrir að vera sammála
megininntaki skýrslunnar um að
ekki beri að blanda saman vísindum
og trúarbrögðum. Ástæðan fyrir
því að ég greiddi atkvæði gegn
ályktuninni er í anda þeirrar meg-
inreglu að Evrópuráðsþingið álykti
um mál sem snúa að grundvall-
arstarfsemi þess, þ.e. að standa
vörð um mannréttindi, lýðræði og
réttarríkið. Ég flutti ræðu á
þinginu og gerði grein fyrir afstöðu
minni áður en atkvæði voru greidd
um ályktunina, þar kom fram að ég
teldi umrædda ályktun ekki vera á
forræði Evrópuráðsþingsins. Sann-
færing mín er sú að lýðræðisstofn-
anir aðildarríkja Evrópuráðsins
eins og vísindasamfélagið, fjöl-
miðlar og menntamálayfirvöld séu
fullfær um að standa vörð um að
greinarmunur sé gerður á vísindum
og trúarbrögðum í menntakerfum
ríkjanna.
Þróunarkenningin tilheyrir vís-
indum og sköpunarkenningar trúar-
brögðum. Á því leikur enginn vafi. Í
ræðu minni gerði ég grein fyrir
þessari afstöðu minni. Ég vitnaði
m.a. til vísindaheimspekingsins
Thomasar Kuhn, sem árið 1962
skrifaði hina þekktu bók sína
Formgerð vísindabyltinga (e.The
Structure of Scientific Revolutions).
Þar setur hann fram hugmyndir
um að vísindi og þekking þróist
með umbyltingu á viðmiðum (para-
digm shift). Hugmyndir hans varpa
skýru ljósi á þróun vísinda og ég tel
þær geta komið að gagni í um-
ræðum um sköpunarkenninguna.
Líta má á vísindi og trú sem að-
skilin viðmið, sem byggjast á ger-
ólíkum reglum, vinnulagi og aðferð-
um. Trúarbrögðin byggjast á
ákveðnum kennisetningum, sann-
færingu og trú. Vísindin byggjast á
ákveðinni aðferðafræði, reynslu og
hlutlægni.
Þessi ólíku viðmið gegna hvort
um sig sínu hlutverki. Þau hafa
þrifist hlið við hlið í samfélögum
okkar um aldir. Segja má að trúin
tilheyri reynsluheimi einstakling-
anna en vísindin tilheyri hinum op-
inbera reynsluheimi, sem kemur
glöggt fram í aðskilnaði ríkis og
kirkju í flestum aðildarlöndum Evr-
ópuráðsins. Vísindarannsóknir sem
hvíla á traustum forsendum og
áreiðanleika hafa verið hornsteinn
framfara á flestum sviðum í evr-
ópskum samfélögum síðastliðna öld.
Vísindin eiga eftir að þróast enn
hraðar á komandi árum með sívax-
andi fjölda þeirra sem helga sig
rannsóknum. Vísindarannsóknir
eru kjarnastarfsemi í háskólum
okkar og margar Evrópuþjóðir hafa
sett sér háleit markmið um mennt-
un og rannsóknir, m.a. varðandi
gæðastaðla og hlutfall þeirra sem
ljúka háskólaprófi í viðkomandi
ríki. Vísindin efla svo sannarlega
alla dáð með strangri aðferðafræði
og tæknikröfum. En þeim eru líka
takmörk sett. Eins og málin standa,
höfum við ekki þekkingu til að brúa
bilið milli trúar og vísinda. Allar til-
raunir til slíks hafa mistekist. Ég er
því sammála skýrsluhöfundi álykt-
unar Evrópuráðsþingsins um nauð-
syn þess að trú og vísindum sé
haldið aðskildum í menntakerfum
okkar.
Í skýrslunni sem innihélt álykt-
unartillöguna er ekki að finna nein-
ar tölulegar upplýsingar um hversu
útbreidd sköpunarkenningin er í
aðildarríkjum Evrópuráðsins, ein-
göngu eru einstök dæmi dregin
fram í dagsljósið.
Ég var óneitanlega í nokkurri
klemmu þegar kom að því að greiða
atkvæði um þessa ályktunartillögu.
Annars vegar var ég samþykk
henni efnislega, en hins vegar er
það bjargföst sannfæring mín að
það sé verkefni lýðræðislegra stofn-
ana og vísindasamfélagsins í hverju
aðildarríki að standa vörð um vís-
indakennslu og námskrá en ekki
hlutverk Evrópuráðsþingsins.
En hvað er þá hlutverk Evr-
ópuráðsþingsins? Hlutverk þingsins
er að standa vörð um mannréttindi,
lýðræði og réttarríkið í Evrópu.
Hornsteinar þess eru tveir sátt-
málar, Mannréttindasáttmáli Evr-
ópu og Félagsmálasáttmáli Evrópu,
og byggist ein mikilvægasta stoð
Evrópuráðsins, Mannréttinda-
dómstóll Evrópu, á þeim fyrr-
nefnda. Á sama tíma og ályktunin
um sköpunarkenninguna var á dag-
skrá, var umræða um Mannrétt-
indadómstólinn og þá úlfakreppu
sem hann er í vegna þeirra 90 þús-
und mála sem bíða afgreiðslu hans.
Dómstóllinn er fjarri því að hafa
undan og hefur sá vandi aukist
mjög í kjölfar fjölgunar aðildarríkja
ráðsins. Víða eru mannréttindi fót-
um troðin í Evrópu, t.d. er samkyn-
hneigð sums staðar flokkuð sem
synd og jafnvel afbrot. Nýfrjáls ríki
ráðsins eru mörg hver skammt á
veg komin með að þróa mannrétt-
inda- og lýðræðishefðir. Þar bíða
Evrópuráðsþingsins skýr viðfangs-
efni sem mikilvægt er að beina
sjónum að. Ég er þeirrar skoðunar
að skerpa þurfi starf Evrópuráðs-
þingsins í samræmi við hlutverk
þess og tilgang og verja tíma þings-
ins samkvæmt því. Ég ákvað að
láta þá grundvallarafstöðu ráða at-
kvæði mínu á þingi Evrópuráðs-
þingsins og hyggst beita mér fyrir
því að ráðið einbeiti sér að grund-
vallarhlutverki sínu. Þar er svo
sannarlega mikilvægt verk að
vinna.
Ég harma þau viðbrögð sem
þessi atkvæðagreiðsla hefur vakið
hér heima. Í kjölfarið átti ég góðan
fund með forsvarsmönnum líf-
fræðiskorar raunvísindadeildar Há-
skóla Íslands, og þakka nú Lesbók
Morgunblaðsins fyrir að gefa mér
tækifæri til að skýra afstöðu mína
fyrir lesendum.
Um vísindi og trú
Í seinustu Lesbók fjallaði Guðni El-
ísson um ályktunartillögu Evr-
ópuráðsins um sköpunarkenn-
inguna og atkvæði Guðfinnu
Bjarnadóttur gegn henni. Tillagan
varar við því að kenna sköp-
unarkenningar sem vísindi í stað
þróunarkenningar Darwins í skól-
um. Guðfinna svarar hér grein
Guðna en hún telur Guðna gera sér
upp viðhorf í grein sinni.
Höfundur situr á Alþingi fyrir
Sjálfstæðisflokkinn.