Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.2008, Blaðsíða 10

Eftir Þröst Helgason
throstur@mbl.is
M
ódernisminn lifir enn góðu lífi í ís-
lenskum skáldskap. Bent hefur
verið á hvernig hann birtist í ljóð-
um yngri skálda. Gerður Kristný
er gott dæmi. Einnig Sigurbjörg
Þrastardóttir. Þær hafa fyrst og
fremst vísað til módernísks
myndmáls og orðfæris í ljóðum
sínum.
En módernistarnir eru líka að yrkja og hafa sent frá sér
nokkrar af mögnuðustu ljóðabókum síðustu ára. Fyrir
kvölddyrum (2006) eftir Hannes Pétursson er dæmigerður
íslenskur módernismi þar sem hefðin – fornsögurnar og
Jónas jafnt sem þýsk rómantík og evrópskur módernismi –
rennur saman við óstöðugan samtímann. Bókin er kraft-
mikil. Tónn hennar er hvass, stundum kaldur og dökkur.
„Birtan er ekki beinlínis annarleg, þó/egghvöss“ segir í
fyrstu tveimur línum bókarinnar. Skáldinu þykir þessi
stingandi birta einkennileg „því aprílskin er að baki“. Það
er komið vor. Hinn grimmi mánuður liðinn. Og það er ein-
mitt þessi hvassa birta vorsins sem tekst eða kallast á við
dekkri hliðar tilverunnar í bókinni. Fortíðin og fram-
andleikinn eiga þar stærstan þátt. Skáldið horfir aftur og
spurningarnar hrannast upp: „… hvers vegna loða/þessir
löngu skuggar við húð okkar?“ er spurt í lokaljóðinu og
skáldið veltir fyrir sér fylgispekt við hugmyndir og hug-
sjónir sem voru og eru enn „hlekkjaðar/við herbúnað dag
og nótt“, eins og segir í öðru ljóði. Skáldinu hrýs hugur við
blindunni sem bæði það var slegið og glóruleysi tímanna:
„Hvílíkur eiturkuldi, bruni og bik.“ Vonin og trúin eru samt
til staðar í skerandi birtunni. Hún felst meðal annars í
tveimur elskendum, í börnunum, í náttúrunni, fjöllunum,
tæru vatninu, berjalynginu og vorinu sjálfu. Það stafar líka
hlýju frá ljósum borgarinnar, þrátt fyrir allt.
Hannes fer á kostum í þessari bók. Hún er heilsteypt,
hnituð, beitt og falleg. Hún er eins konar uppgjör við kald-
rana tuttugustu aldarinnar; skáldið horfir aftur í spurn en
hvessir líka augun á samtíma sinn. Hannes setur einnig
spurningamerki við skáldskapinn, ekki síst þann sem hann
orti sjálfur. Til hvers var hann? Hann hefur efasemdir um
gildið. Hann efast um að hann hafi verið nægilega gagnrýn-
inn á sjálfan sig og umhverfið. Og nú hljómar ljóðrænan
sum hjárænulega:
Nú er þar komið! okkur væmir við
vissum ljóðorðum: blíðhúm ...
Norðankæla, feyktu þess háttar
fúasilki
burt eins langt og þig lystir.
Í leit að fegurð
Það er ekki mikil norðankæla í nýjustu ljóðabók Þorsteins
frá Hamri, Dyr að draumi (2005), en þó næg til þess að
feykja burt vemmilegum ljóðorðum. Þorsteinn yrkir skor-
inort og af sinni hlédrægu mælsku. Hann fjallar líka um
fortíðina og fortíðin er í ljóðum hans, eins og Hannesar. En
tónninn er annar. Ekki jafn þungur og hvass. Fremst í bók-
inni vitnar Þorsteinn í orð Jóns Óskars: „þegar ég gekk um
einstigi jarðarinnar/í leit að fegurð.“ Sú leit liggur undir
niðri í bókinni. Fegurðin býr í djúpinu, í myrkrinu, inni í
okkur sjálfum, í ódælum hvötum, í nánd og firð, í samhug, í
eyðunni inni í okkur og auðninni sem skáldið skilur eftir í
orðunum, í reimleikunum sem skrifin skapa, það er alltaf
eitthvað á ferð, „eitthvað að auki“. Fegurðin er eitthvað að
auki, óorðuð, kannski skynjuð, ekki skilin.
Blik á heiði
Ljóðabók Matthíasar Johannessen, Kvöldganga með fugl-
um (2005) hefst á epískum ljóðabálki sem kallast á við
skáldskap Þorsteins. Þetta er goðsagnakenndur bálkur
með vísanir í fornan kveðskap, innlendan sem erlendan, en
umfjöllunarefnið er samtíminn, stefnulaus, aðgangsharður,
taktlaus, grimmur og harður. Matthías talar um forsniðna
veröld en Þorsteinn um réttar línur sem við ættum að snið-
ganga, umfram allt. Hjá Matthíasi felast verðmætin í nátt-
úrunni og vængjum fuglanna, í atviksleysinu því að atviks-
laus minning er atvik. Og sem endranær getur sagan ein
komið okkur til bjargar, tengslin við hefðina, lærdómurinn
af fortíðinni. Og líkt og í bók Hannesar er vorið hættulegur
tími. Í síðasta ljóði bókarinnar segir:
það vorar senn
en greipsár vindur skaflhvítt
blik á heiði.
Matthías er rómantískastur þessara þriggja skálda. En
hann er líka uppreisnargjarnastur þeirra. Þótt hann sé um-
fram allt módernískt skáld þá má sjá áhrif frá póstmódern-
íska ljóðinu í skáldskap hans, ekki síst formlega fjölhyggj-
una. Matthías hefur ort bundið og óbundið, í knöppu formi
og orðmörgu, ljóðrænt og epískt. Síðast en ekki síst hefur
hann nýtt sér nýja miðla meir en flest ef ekki öll skáld af
hans kynslóð. Síðustu þrjár ljóðabækur hans komu til dæm-
is út á heimasíðu hans (matthias.is) á síðasta ári. Í þessum
efnum slær Matthías jafnvel nýhilingum við.
Þó að þræðir liggi á milli Hannesar, Þorsteins og Matt-
híasar eru ljóð þeirra afar ólík. Ljóðið er enda nú sem fyrr
umfram allt einstaklingsbundin tjáning.
Módernisminn
í samtímanum
Morgunblaðið/Kristinn Ingvarsson
Matthías Verðmætin felast í náttúrunni og vængjum fuglanna.
Í þessari níundu og næstsíðustu grein í greinaflokki um
bókmenntir á óljósum tímum er fjallað um þrjú módernísk
skáld, Hannes Pétursson, Þorstein frá Hamri og Matthías
Johannessen. Margir þræðir liggja á milli þeirra en ljóðið
er umfram allt einstaklingsbundin tjáning, nú sem fyrr. Í
síðustu greininni verða dregnar ályktanir af þessari yfir-
ferð um íslenskar samtímabókmenntir. Að auki verður
markaðsleg umgjörð bókaútgáfu könnuð.
Morgunblaðið/Einar Falur
Hannes Tónninn er hvass, stundum kaldur og dökkur.
Morgunblaðið/Brynjar Gauti
Þorsteinn Yrkir skorinort og af sinni hlédrægu mælsku.
10 LAUGARDAGUR 14. JÚNÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
lesbók | bókmenntir á óljósum tímum
Kristín Ómarsdóttir
Já.
Óskar Árni Óskarsson
Ljóðið býr í djúpinu, en leigir stundum kvistherbergi í Norðurmýr-
inni, þaðan sem stutt er í Sundhöllina og á Mónakó.
Kristín Svava Tómasdóttir
Með fullri virðingu fyrir Rilke held ég að hver sem hefur lesið nógu
mikið af ljóðum eftir skáld sem horfa ekkert nema inn í sig fái hroll
við þessa ráðleggingu.
Ísak Harðarson
Tvímælalaust. Það er hvergi neins staðar annars staðar að leita. En
vel má vera að ljóðið komi til unga skáldsins „utan frá“ eins og átti
við um fiskistrákinn á bakka Genesaretvatns fyrir 2000 árum: Allt í
einu kom til hans himinbjartur maður og sagði: „Fylgdu mér!“
Matthías Johannessen
Já, þar er uppsprettan og vatnið fer eftir tærleika hennar.
Steinar Bragi
Leitin felur alltaf í sér tvenns konar hreyfingu: inn í sig í leit að
heiminum, eða út til heimsins í leit að sjálfum sér. Hvorug hreyf-
ingin er réttari eða rangari en hin, en að finna hvor hentar manni
betur er mikilvægt. Og okkar tímar eru líklega útleitnir frekar en
annað, enda erum við uppalin í efninu, umvafin efnislegri hug-
myndafræði, og hentar líklega best að byrja leitina þar.
Steinunn Sigurðardóttir
Það má leita að ljóði hvar sem er, til dæmis eins og að hverjum öðr-
um fiski, undir steini. Um leið kemur það innan frá, af dýpri miðum
en önnur skáldskaparefni.
Jóhann Hjálmarsson
Já. Rilke hafði rétt fyrir sér. Með því að fara eftir því sem Rilke
boðaði finna skáldin það sem máli skiptir. En ég man eftir því sem
ungt skáld að það fór í taugarnar á mér að eldri skáld þættust ein
geta gefið þau ráð sem dugðu. Ég var samt ekki óvanur því, hafði
m.a. leitað til Einars Braga og Jóns úr Vör og oft hlustað á Stefán
Hörð sem vildi ekki vera afskiptasamur en var eins konar véfrétt.
Sigurbjörg Þrastardóttir
Þetta ráð hefur væntanlega verið kallað kommon sens af vinum
Rilke, og er enn. Um svipaða aðferð fjalla ótal dæmisögur, til dæm-
is um hamingjuna; menn leita hennar á heimsenda en finna hana í
hjarta sínu. Hins vegar þarf ljóðið ekkert endilega alltaf að fjalla
um ungskáldið sjálft, þótt það finni start-takkann inni í sér. Það er
ljóð í öllu mögulegu, meðal annars fólki.
Sindri Freysson
Skiptir öllu hvort horft er út að innan, eða inn að innan? Ég held
ekki. Allt leitar jafnvægis. Maður sem dreymir í vöku hlýtur að
enda með skáldum, eða á hæli fyrir geðsjúka. Stundum enda skáld-
in á hælum, en hvað það segir um jafnvægið er talsvert annar
handleggur. Það má í framhjáhlaupi minna á að í sömu bréfum
benti Rilke unga manninum á að „ekkert kemur listaverki jafn lítið
við og gagnrýni“.
Sölvi Björn Sigurðsson
Nú, þá, áður, alltaf. Þetta á við um allan skáldskap.
Er ljóðið inni í þér?
Árið 1903 ráðlagði Rainer Maria Rilke unga ljóðskáldinu í
Bréfum til ungs ljóðskálds að leita inni í sjálfu sér að ljóðinu.
Á það sama við nú, öld seinna?