Lesbók Morgunblaðsins - 18.10.2008, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 18. OKTÓBER 2008 Lesbók 3MENNINGARÁSTAND
verið lögð talsverð áhersla á miklar og
íburðarmiklar sýningar. Líkur eru á því að
bæði á sviði og skjá muni framleiðendur
fara að sækja meira í vel skrifaðan texta,
þar sem texti er jú þrátt fyrir allt til-
tölulega ódýr í framleiðslu. Sú viðleitni
Borgarleikhússins að ráða leikskáld í fullt
starf virðist einmitt vera skref í þessa átt.
Ef til vill mun Þjóðleikhúsið feta sömu
braut.
Hvað íslenska tónlist varðar hefur sú þró-
un átt sér stað undanfarinn ár að hlutur ís-
lenskra geisladiska hefur aukist mjög á
kostnað erlendra. Fyrir um 10 árum voru
íslenskir geisladiskar um 25% af heild-
arsölu, en eru nú um 65%. Líklega mun sú
þróun halda áfram, eftir því sem við förum
að líta okkur nær í kreppunni.
Það eru þó ekki endilega bjart-
ir tímar framundan fyrir tón-
listarmenn. Baldvin Esra
hjá útgáfufélaginu
Kima, sem gefur út
hljómsveitir eins og
Reykjavík og
Hjaltalín, telur
að ein
ástæðan fyr-
ir því að fleiri
íslenskar plötur
seljist sé sú að fólki finn-
ist í lagi að hala niður erlendri tónlist af
netinu, en vilji frekar styðja við bakið á ís-
lenskri tónlist. Í harðindum getur þó vel
farið svo að fólk verði minna ragt við að
hala sem mestu niður. Þetta mun ekki síð-
ur koma niður á bíóhúsunum.
Ásmundur Jónsson hjá Smekkleysu tel-
ur að ein ástæðan fyrir því að íslensk tónlist
hefur selst vel upp á síðkastið sé að túristar
hafa sýnt henni mikinn áhuga. Þrátt fyrir
vonir ýmissa stjórnmálamanna er þó lík-
legt að túrismi til Íslands muni minnka á
næstunni. Vissulega er nú orðið ódýrara
fyrir útlendinga að versla hér. En eftir því
sem kreppan breiðist út um heim mun fólk
fara minna til útlanda, og mun þá frekar
kjósa ódýrari sólarlandaferðir en æv-
intýraferðir til hins gjaldþrota Íslands.
Vörumerkið Ísland hefur beðið mikinn
hnekki, sem mun lýsa sér á ýmsan hátt.
Þ
egar ég var í námi í ritlist við
Queens University Belfast fyrir um
fimm árum fengum við stundum
heimsókn frá útgefendum sem
héldu fyrir okkur fyrirlestra. Einn
þeirra hafði á orði að svo virtist
sem eftir því sem efnahagsástandið væri verra,
því betri væru handritin sem hann fengi send.
Samkvæmt þessu virðist efnahagskreppa lista-
mönnum mikill innblástur.
Sagan virðist við fyrstu sýn styðja þetta.
Sumir vilja meina að sá mikli blómatími sem
varð í breskum listum um miðjan 10. áratuginn,
með Britpop-fyrirbærinu í tónlist, rithöfundum
eins og Irvine Welsh og leikstjórum eins og
Danny Boyle, eigi einmitt rætur sínar að rekja
til þess hve atvinnuleysi var um tíma mikið á
valdatíma Thatcher. Fjöldi fólks lenti á bótum,
og til að nýta tímann fór sumt af því að fást við
listsköpun með fyrrgreindum afleiðingum.
Þegar við hugsum um kreppuna miklu sem
hófst í Bandaríkjunum árið 1929 hugsum við
gjarnan um tónlistarmenn eins og Woody Gut-
hrie, rithöfunda eins og John Steinbeck og
sumar af bestu myndum Charlies Chaplins.
Hér á Íslandi voru rithöfundar eins og Halldór
Laxness, Þórbergur Þórðarson og Steinn
Steinarr að skrifa sum af sínum bestu verkum
og þykja enn bera höfuð og herðar yfir aðra
íslenska höfunda 20. aldar.
Sterkt kaffi
Það má vissulega búast við því að fólk
fari að sýna alvarlegri listum meiri
áhuga á næstunni, í staðinn fyrir inni-
haldslitla froðu kjósi það frekar gott,
sterkt kaffi. Eigi að síður verður að benda á
að hvorki Þórbergur né Steinbeck voru í raun
lýsandi fyrir það sem mestra vinsælda naut í
kreppunni miklu, heldur nutu léttvægar gam-
anmyndir þá fádæma vinsælda. Þó að jaðarinn
verði róttækari er ekki þar með sagt að fólk
hafni einfaldri afþreyingu. Þvert á móti mun
fólk að öllum líkindum, eftir því sem kreppan
dýpkar og lengist, fá leið á krepputali og sækja
frekar í eitthvað sem dreifir huganum betur. Þó
að það sé líklegt að fleiri pólitískir trúbadorar
komi fram munu sveitaballaböndin líklega enn
njóta jafnmikilla, eða jafnvel meiri vinsælda en
áður.
Kreppan mun þó hafa margvíslegar afleið-
ingar. Með hruni krónunnar verður stöðugt erf-
iðara að fara til útlanda, og á sama tíma verður
dýrara að flytja inn erlent efni. Þó mun fólk ekki
hætta að sækja í afþreyingu og skemmtanir,
heldur mun það vilja fá sem mest fyrir peninginn.
Það má búast við því að gerð íslenskra sjónvarps-
þátta muni ef til vill aukast. Slíkt efni er þó dýrt í
framleiðslu og fjárhagsstaða ljósvakamiðlanna
mun versna eftir því sem auglýsingar dragast
saman. Líklega verður það þó bót í máli að búast
má við því að enn fleiri erlendar bíómyndir verði
teknar upp hérlendis, þar sem hér finnst áhuga-
vert landslag og gott tæknifólk sem kostar nú lít-
ið að ráða í vinnu.
Leikhúsin standa líklega hlutfallslega betur
hvað leikið efni varðar en sjónvarp. Enda hefur
það komið á daginn að sjaldan hafa selst jafn-
mörg árskort í Borgarleikhúsið og í haust, þó
að kannski megi að hluta til megi rekja þessa
þróun til nýs leikhússtjóra. Vafalaust mun þó
inntakið eitthvað breytast. Undanfarin ár hefur
Vörumerkið Ísland
Eitt sem mun því vafalaust gerast er að menn
munu byrja að syngja meira á íslensku. Alveg
síðan Björk sló í gegn árið 1993 hafa margir af
metnaðarfyllstu íslensku tónlistarmönnunum
reynt að meika það í útlöndum og látið sveita-
ballaböndunum íslenskuna eftir. En íslenska
útrásin er nú liðin undir lok, og það líklega á öll-
um sviðum. Endalok fjármagnsútrásarinnar
munu einnig hafa áhrif á útrás íslenskra lista-
manna. Þetta tvennt helst á margan hátt í
hendur, samanber útrás bandarískrar menn-
ingar og fjármagns.
Ísland hefur verið mjög í tísku á und-
anförnum 15 árum og menn víða um heim hafa
verið forvitnir um menningu þessarar vík-
ingaþjóðar sem virtist svo staðráðin í að leggja
heiminn að fótum sér. Eftir að mönnum er ljóst
að útrásin var á blekkingum byggð mun líklega
áhuginn á íslenskri menningu minnka einnig.
Vissulega hefur Ísland sjaldan verið jafnmikið í
erlendum fjölmiðlum og einmitt þessa dagana,
en nú sem víti til varnaðar. Fólk mun sækja
minna í menningu lands sem þykir ekki lengur
til fyrirmyndar. Í Bretlandi, svo dæmi sé nefnt,
dást menn ekki lengur að því að Íslendingar
bjargi breskum fótboltaliðum, heldur er fólk
þar reitt yfir því að breska ríkið þurfi nú að
borga skuldir Íslendinga.
Ef til vill mun fólk fá meiri áhuga á norskri
menningu, en hófsemi Norðmanna er nú öfund-
uð um allan heim. Þetta hefur jafnvel verið að
gerast hér á Íslandi. Áður fyrr litu Íslendingar
á Norðmenn sem nokkurs konar sveitafrændur
og Ósló var kölluð stærsti sveitabær í heimi. En
á nýliðinni kvikmyndahátíð nutu norskar
myndir fádæma vinsælda, svo sem Lönsj og
opnunarmyndin O’Horten, sem var jafnframt
vinsælasta mynd hátíðarinnar.
Það er erfiðara að sjá fyrir hvaða áhrif
kreppan mun hafa á íslenskar bókmenntir. Það
hafa aldrei komið út jafnmargir titlar og í fyrra,
en þeir munu verða talsvert færri nú. Reynslan
hefur sýnt að bóksala dregst ekki endilega
saman í kreppuástandi, þar sem bækur eru
þrátt fyrir allt ódýrari jólagjafir en ýmislegt
annað, jafnframt því sem fólk hefur meiri tíma
til lestrar. Í óvissuástandi er það þó svo að ís-
lenskir útgefendur halda að sér höndum. Mest
áhersla er lögð á þekkta höfunda sem líkleg-
astir eru til að seljast. Nýir höfundar teljast til
áhættufjárfestinga og munu því eiga erfitt upp-
dráttar á næstunni.
Krúttið búið
Þó að kreppur eigi það til að kalla fram það besta
í listamönnum munu þeir þó eiga erfitt fjárhags-
lega eins og aðrir, og ekki aðeins vegna þess að
erfiðara verður að fá styrki hjá bönkum. Flestir
þeirra vinna aðra dagvinnu, og þegar mikill sam-
dráttur er hjá auglýsingastofum og fjölmiðlum
munu þeir fá minna að gera. Merkilegustu áhrif
kreppunnar verða þó vafalaust á hugarfarið.
Heilt hugmyndafræðikerfi sem kennt er við
frjálshyggju hefur nú hrunið til grunna. Eitt-
hvað mun þurfa að fylla í skarðið.
Gamla pönkkynslóðin er enn ráðandi í ís-
lenskum menningarheimum, ekkert sambæri-
legt við pönkið hefur komið fram til að stuðla að
kynslóðaskiptum. Þeir listamenn sem komið
hafa fram undanfarin ár hafa einfaldlega runn-
ið inn í ráðandi fyrirkomulag. Og margir af
þeim sem tengdust frjálshyggjunni á einhvern
hátt hafa misst trúverðugleika sinn.
Sú kynslóð sem nú er á unglingsárum mun
vafalaust verða reiðari en þeir sem á undan hafa
komið. Það er ekki endilega víst að þeir muni
finna leið sína inn í „mainstreamið“, en jaðarinn
mun breytast til muna. Líklegt er að krútt-
kynslóðin svokallaða hafi sungið sitt síðasta.
Þeim sem eru á einhvern hátt á skjön við meg-
instraumana mun ekki lengur finnast það nóg að
vera bara krútt. Krafa verður um að listamenn
hafi meira fram að færa en það. Hvað sem öðru
líður eru að öllum líkindum afar áhugaverðir
tímar framundan í íslenskum listum.
Listin á tíma kreppu
Eftir að mönnum er ljóst
að útrásin var á blekk-
ingum byggð mun líklega
áhuginn á íslenskri menn-
ingu minnka einnig.
Eftir Val
Gunnarsson
valurgunnars@gmail.com
Ekki meira krútt?
Skyldi kreppan úrelda
krúttið? Verður kallað á
harðari afstöðu?
Árvakur/G.Rúnar
Höfundur er sagnfræðingur.
Líklegt er að krúttkynslóðin svokallaða hafi
sungið sitt síðasta, segir greinarhöfundur sem
veltir fyrir sér áhrifum kreppunnar á listalífið.
S ú hugmynd að skáld og listamenn skapimestu og bestu listaverkin þegar þeirsvelta og þjást er lífseig. Hún dúkkar
ekki síst upp þegar kreppa skellur á. Þannig
hafa ýmsir daðrað við þessa hugmynd í blogg-
færslum á netinu undanfarna daga.
Hugmyndin er runnin úr ótrúlega fjörugri
umræðu rómantískra skálda og heimspekinga
SVELTANDI SNILLINGAR á átjándu og nítjándu öld um fagurfræði.
Reyndar höfum við nánast allar hugmyndir
okkar um eðli og eigindir listsköpunar úr
þeirri deiglu og það þrátt fyrir að tuttugasta
öldin snerist öndverð gegn mörg-
um þessum hugmyndum.
Halldór Laxness sneri
skemmtilega upp á hug-
myndina um sveltandi
snillinga með frægu til-
svari um að hann hefði
aldrei misst úr máltíð á ævi sinni. Þórbergur
Þórðarson gekkst hins vegar upp í því að lýsa
sjálfum sér sem sveltandi skáldi. Gunnar
Gunnarsson fékk svo að reyna sultinn á eigin
skinni þegar hann fór ungur til Kaup-
mannahafnar, fátækur bónda-
sonur að austan, með
þann draum einan í
veganesti að verða
skáld.
throstur@mbl.is