Fálkinn - 23.06.1939, Blaðsíða 4

4
F A L K I N N
ÞRÍR MERKIR BÆIRÁ NORÐURLANDI
Englendingurinn Mark Watson, aðalsmaöur í London,
hefir komið hingað til lands tvö undanfarin sumur. Hann
hefir ferðast mjög mikið um landið og gert sjer far um
að kynnast náttúru þess, menningu þjóðarinnar og lands-
högum yfirleitt, svo náið sem unt er á jafnskömmum
tíma og hann hefir haft hjer viðdvöl. Watson hefir nú
gefið hingað til lands TVÖ HUNDRUÐ STERLINGS-
PUND, og ætlast hann til að fje þetta sje notað til þess
að gera við bæinn í Glaumbæ, svo að hann megi varð-
veitast í þeirri mynd sem hann er, sem fulltrúi hins
gamla íslenska bæjarstíls.
Íslendingar hafa frá öndverðu ver-
ið allra þjóða natnastir við að liald'i
til haga hverskonar fróðleik, er
snertir sögu landsins og menningu
ljess. Sagnfestan var þeim í blóð
borin, og engin veit nú, hversu mik-
ið hefir verið með henni bjargað
frá glötun af veigamiklum heimild-
um um líf og starf forfeðra vorra.
Frásagnarlistin var einskonar að-
alsmerki fslendinga utan lands og
innan. Bókfestan kom seinna til sög-
unnar og hefst með Ara fróða, eftir
því sem sagnir herma. Lengst af
hjelst bók- og sagnfesta í hendur
og upp af þeim meiði er sprottin
sagan uin iand vort og forfeður, sem
er gleggri o^ yfirgripsmeiri, en
nokkur önnur þjóðarsaga veraldar-
innar.
íslendingar eru vitanlega ánægðir
með sína ítarlegu sögu, en nútíma-
maðurinn er raunhæfur og vantrú-
arkendur á alt, nema það sem hann
sjer og þreyfar á. Honum er þess-
vegna ekki nóg að iesa lýsingar af
þeim áhöldum, sem forfeðurnir not-
uðu í hinni daglegu baráttu, af
vopnunum, sem þeir vörðu með líf
sitt, eða af bæjunum, sem þeir
bjuggu í, hann vill fá að sjá og
handfjatla hvern hlut, fyr rennur
ekki skíma vantrúarinnar af augum
hans. — Undan þessum rifjum eru
runnar þær tilhneygjingar ísl., að
varðveita bæði i sögn og formi allar
þjóðlegar menjar fyrr og nú.
Síra Helgi Sigurðsson, sá er lagði
grundvöllinn að þjóðmenjasafninu,
skildi jietta og mjög vel, sem sjá
má á boðsbrjefi því, er hann sendi
frá sjer 8. jan. 1863, en þar segir
svo: „Fornmenjarnar lýsa á sinn
hátl, eins og fornsögurnar á sinn,
fornöldunum, og leiða þær sem
sýnilegar og áþreifanlegar fram fyrir
sjónir manna; lýsa jiær liannig,
hver um sig, öld þeirri er þær eiga
að rekja aldur sinn og kyn til, —■
allar lýsa þær sinnar aldar kunn-
áttu, smekk, hugsunarhætti o. s. frv.
íslendingar eiga nú orðið stórt
og dýrmætt jijóðmenjasafn, sem þeir
vildu fyrir engan mun glata, jiótt
jieir hafi eigi fram til þessa haft
metnað eða bolmagn til þess að
koma joví fyrir undir virðulegra
þaki, og þar sem það væri betur
varðveitt, en það er nú. — Slíkt
getur eigi talist vammlaust, að þjóð-
menjasafnið skuli vera hornreka.
Það er þjóðarskylda að má í burtu
þann smánarblett og það sem fyrsí.
Oss er ekki nóg að varðveita
tæki, klæðnað og aðra muni for-
feðra vorra — híbýli jieirra verðuin
vjer einnig að varðveita, svo að
komandi kynslóðir fái kynst þeim
húsakosti, sem Islendingar áttu við
að búa um 11 aldir. — Torf og
grjót hefir lengst af verið aðalbygg-
ingarefni landsmanna, en þar sem
það er ekki varanlegt, eru þvi gaml-
ar byggingar mjög fáar til hjer á
landi. Enn l)á eru þó við líði bæir
með svipuðu sniði og lengst af mun
hafa tíðkast, og er nokkur áhugi
fyrir að bjarga þeim frá glötun, svo
að jjeir geti staðið við hliðina á
steinsteyptu húsunum, sein fulltrúar
hins gamla, íslenska bæjarstíls.
Á þremur fornum höfðingjasetr-
um á Norðurlandi eru enn uppi
bæjarliús í gömlum stil, og liefir
komið til orða að halda við jjessum
húsum í þvi augnamiði, að varð-
veita hið gamla byggingarlag ís-
lendinga. — Bæjarhús þessi eru i
Glaumbæ í Skagafirði, Laufási við
Eyjafjörð og á Grenjaðarstöðum í
Aðaldælahreppi. Þar sem bæir
þessir eru allir nokkuð svipaðir
verður hjer látið nægja að lýsa ein-
um þeirra, og hefir bærinn á Grenj-
aðarstöðum orðið fyrir valinu.
Grenjaðarstaðir eru fornfrægt
höfðingjasetur og einn veglegasti
kirkjustaður hjer á landi, og sagt
var, að enginn prestur færi frá
Grenjaðarstöðum, sem þangað var
einu sinni kominn, nema þá til þess
að taka við bisLupstign á Hólum.
Það er því líklegt, að þar hafi oft
verið reisilegar byggingar og bæj-
arhúsin, sem þar eru nú, bera þess
rækan vott, að staðurinn hefir ekki
verið setinn á kotunga vísu.
Eins og myndin af Grenjaðarstaða-
bænum ber með sjer, eru framlnisin
fimm og öll tvílyft. Á efri hæð
Jjeirra eru sex herbergi, en fimm
á þeirri neðri og eru því alls 11
herbergi i þessum hluta bygging-
arinnar. Að baki tveggja framhús-
anna eru tvær kompur all stórar
og er önnur þeirra gamalt mjólk-
urhús. Bæjardyrnar eru á miðhúsi
framhúsanna og liggja inn úr þeim
46 álna löng göng, og eru á þeim
Ivísettur gluggi og fremst eru þau
öll rept með sperrum. Göngin eru i
þrennu lagi, liggja fyrst til vesturs,
síðan í norður og svo í vestur aftur.
Á þeim verða því tveir hornrjettir
krókar og er gengið úr öðrum þeirra
inn í eldhúsið, en úr hinum inn í
baðstofu og búr sitt til hvorrar
handar. Á myndinni sjáum vjer
stafn búrsins mitt á milli framhúsa
og baðstofu, en við enda baðstof-
unnar er eldhúsið, með tveimur há-
um trjereykháfum. — Sunnan við
göngin er hlaðinn hár stöpull úr
grjóti og torfi, til þess að fylla upp
sundið milli baðstofu og framhúsa.
— Sjö herbergi eru í baðstofunni
— fjögur upp á lofti og þrjú niðri.
Búrið og eldiviðargeymslan eru und-
ir sama þaki, en vitanlega þiljað á
milli. Auk þessa er svo stórt hlóða-
eldhús og kompa þar inn af, svo að
alls eru 27 herbergi í þessari fer-
hyrndu byggingarsamstæðu á Grenj-
aðarstöðum.
Hlóðaeldhúsinu hefir nú verið
breytt í fjós og er það illa farið,
því að það var mjög fornlegt. A
miðju gólfi þess voru sex hlóðir og
að öðru leyti var það i stíl við hina
gömlu eldaskála. Eldhúsinu mun
Laufúsbærinn.
vera hægt að breyta aftur í sitt
gamla horl', og mun þjóðmenjavörð-
ur láta gera það, svo skjótt sem
hann fær aðstöðu til Jjess.
Grenjaðarstaðabær er misjafnlega
gamall og er hlóðaeldhúsið elsti hluti
hans, en um aldur þess er ekki
vitað. Búrið og baðstofuna Ijet síra
Benedikt Kristjánsson byggja um
1880 og tvö framhúsin eru bygð
árið 1892.
Útveggir allir á Grenjaðarstaða-
bænum eru hlaðnir úr hraungrýti.
Voru notaðar til ljess liraunhellur,
sem voru klofnar í vel lagaða steina
til hleðslu og nefnist það kólfagrjót,
þar norður frá. Á milli steinanna
var fylt upp með mold. Innveggirn-
ir voru einnig hlaðnir úr sama efni,
eri þar var liaft torf á milli laga.
Slík bæjarhús, eins og hjer hefir
verið lýst, krefjast mikils viðhalds
og þurfti iðulega að gílda veggina.
Kviknaði í svona sambyggingum
að sumri til í þurviðrum, var eld-
urinn fljótur að hreiðra um sig og
þvi mjög miklir erfiðleikar á að
komast fyrir hann. Það er því efl-
irtektarvert, sem sjá má i gömlum
úttektarbókum Grenjaðarstaða, að
það var skylda að láta fylgja staðn-
um 12 stórar keytuánuir og voru
þær grafnar i jörðu í kofa þeim,
sem stendur á milli baðstofu og
framhúsa. Keytu var stöðugt safnað
i ámur þessar, meðal annars til að
nota hana við ullarjjvotl, en fyrst
og fremst til þess að geta gripið til
hennar, ef kviknaði í bæjarhúsun-
um, Jjví að í þann tíma var Jjað
trú manna, að fátt dygði betur til
eldsvarnar en hún. Og þegar á það
er litið, Jjá hefir ámunum verið
komið fyrir á mjög heppilegum
slað.
Bæjarhúsin í Laufási eru alt að
því eins stór og á Grenjaðarstöðum
og eru þau bygð um 1870 af síra
Birni Halldórssyni, er þá var prest-
ur þar, en sumt af þeim er þó eldra.
— Fyrir nokkrum árum tókst Matt^
hiasi Þórðarsyni, fornmenjaverði,
að fá fje til þess að gera við eitt
framluisið í Laufási, eða það, sem
sjest lengst til vinstri á myndinni.
Eru þar mjög myndarlegar stofur,
eftir því sem tíðkaðist í slíkum
byggingum. Gert var ráð fyrir, að
haldið yrði áfram að endurbæta
húsin og var lofað fje í því skyni,
en Jjað fjekst ekki, og hefir þvi
setið við svo búið fram til þessa.
Ríkissjóður á báða bæina, á
Grenjaðarstöðum og Laufási, og hef-
ir fornmenjavörður mjög mikinn
áhuga fyrir að fá þá í sína umsjá
og jafnframt nokkurt fje, svo að
hann geti látið endurbæta þá og við-
halda þeim. Húsameistari rikisins
og yfirmaður þjóðjarðanna hafa
báðir látið í ljósi áhuga og velvilja
til þessa máls, og er því ekki ó-
sennilegt að bæjunum verði bjargað
lrá glötun, enda væri alt annað ó-
verjandi. Nú í sumar mun haldið á-
fram viðgerð á Laufásbænum og
vonandi verður Grenjaðarstaðabæn-
um gerð svipuð skil liið bráðasta.
Bærinn í Glaumbæ er miklu eldri,
en hinir tveir, sem áður eru nefnd-
ir, og að nokkru leyti frábrugðinn
þeim, sem sjá má á grunnmynd
Jjeirri af bænum, sem hjer er birt.
Eldhúsið í Glaumbæ er talið vera
uin 200 ára gamalt og baðstofan
70 ára, og mun því mega telja þessi
bæjarhús, ein þau elstu, sem ennþa
eru uppistandandi. Bæjargöngin eru