Fálkinn - 15.03.1940, Blaðsíða 11

FALKINN
II
m
- Jurtakynbætur nútímans - I
eftir
Víxlfrjóvgunin er venjulegast not-
iiö til að tengja saman i einum stofni
dýrmœta eiginleika, sem i upphafi
eru að skildir i tveim eða l'leiri af-
brigðum. Sú aðferð er yngst hinna
sigildu kynbóta, og var í fyrstu
eingöngu bundin við kynbætur á
jurtum með ólíka eiginleika i hinum
ýmsu afbrigðum. En liin síðari ár
befir notkun hennar orðið víðtæk-
ari og fjölbreytari, því að í stað
þess að víxlfrjóvga áður aðeins nær-
skyld ræktuð afbrigði, eins og t. d.
enskt og sænskt hveiti, vilja menn
nú notfæra sjer þau afbrigði, sem
kunn eru, hvort sem þau eru
ræktuð eða ei, eða jafnvel fjarskyld-
ar tegundir, ef vísindunum býður
svo við að horfa. Allar þær jurtir,
sem hugsast getur, að verði að gagni
við vixlfrjóvgun, eru notaðar, jafn-
vel þó að víxlfrjóvganirnar takist
aðeins með sjerstökum brögðum. Því
fjærskyldari, sem jurtirnar eru, þvi
minni möguleikar eru fyrir því, að
unt sje að frjóvga þær hvora með
annari, og því stærri geta möguleik-
arnir til frekari kynbóta verið.
Í Kanada og Rússlahdi, þar sem
vetrarkuldarnir eru miklir úr hóli
fram, hefir áratugum saman verið
reynt að víxlfrjóvga saman ónot-
hæfum, harðgerðum síberiskum epla-
tcgundum og hinum venjulega rækt-
uðu stofnum, til að fá fram góðar
eplategundir, sem þyldu vel köld-
ustu vetur þessara landa. Þrátt fyr-
ir alla erfiðleikana hefir tekist að
fá frani eplategundir á þennan hátt,
sem eru nothæfar lil ræktunar i
hjeruðum, þar sem áður var ógjörn-
ingur að rækta epli sökum vetrar-
kuldans. Það er unnið að því víða
um heiminn, að auka frostþol
lilómutrjánna, t. d. með því að víxl-
frjóvga þau með afbrigðum l'rá Litlu-
Asíu, sem þola alt að -t- 30° C, eða
frá Mandsjúríu, þar sem enn harð-
gerðari plómaafbrigði vaxa vilt. Hin-
ar ræktuðu kartöflur Evrópu eru
kynbættar viða um lönd með víxl-
l'rjóvgun með viltum karftöflum, sem
þola alt að 4- 12° C, en venjulegar
kartöflur þola ekki vott af frosti án
þess að visna og skemmast. Rúgnum
er reynt að breyta í fjölæra jurt,
með því að vixlfrjóvga hann með
fjölæra fjallarúgnum, sem er viltur
i Suður-Evrópu og Litlú-Asiu, og
ef það tekst, verður hægt að skera
upp mörg ár i röð, án þess að sá
nema einu sinni. Broddber o" hettu-
her eru víxlfrjóvguð með skyldum
viltum tegundum til að fá þau
hroddataus. Hettuberin eru auk þess
kynbætt á ótal aðra vegu, enda eru
til af þeim í austur- og suðurhlut-
um Asíu einnar að minsta kosti 195
viltar tegundir, að ógleymdum öll-
um afbrigðunum. Sumar þeirra eru
lágvaxnar, aðrar alt að fjórutn metr-
um á liæð með sjö sentímetra þykka
stofna. — Og að lokum er rjett að
geta þess, að flestar nytjajurtir eiga
einhverja ættingja, sent erit ómót-
tækilegir fyrir einhvern skaðlegan
svepp- eða sýkla-sjúkdóm, og tala
þeirra víxlfrjóvgana, sem gerðar eru
í því augnamiði einu, að flytja þessa
eiginleika yfir til nytjajurtanna,
skiftir vafalaust miljónum nú.
Fyrsti ættliðurinn eftir víxlfrjóvg-
un fjærskyldra stofna eða tegunda,
er oft kröftugri og betri að öllu
leyti en bæði foreldrin, og ekki ó-
sjaldan er lífskrafturinn það meiri,
að plönturnar þola betur alla sjúk-
dóma og þrifast vel á stöðum, þar
Askel Löve
II.
sem hvorugt foreldrið er ræktanlegt.
Þessi aukni lífskraftur er nefndur á
fræðimáli ,,heterosis“.
Lögmál þau, sem þetta fyrirbrigði
l)yggisl á, fann Nilsson-Ehle fyrst
hjá byggi á fyrsta áratugi þessarar
aldar, en þær aðferðir kynbótanna,
sem byggjast á „lieterosis", voru
fyrst notaðar við maísinn í Amer-
íku. Og nú er svo komið, að alt
niaísfræ er svonefnt „lieterosisfræ“,
eða með öðrum orðum, ]>að ér feng-
ið fram við víxlfrjóvgun miili tveggja
eða fleiri innræktaðra stofna. Inn-
ræktuðu stofnarnir sjálfir eru oflast
veikbygðir mjög, en þegar þeir eru
vixlfrjóvgaðir, hver með öðrum,
hverfur öll úrkynjunin fyllilega, og
hastarðarnir verða auk þess oft tals-
vert betri en foreldrin voru, áður
en innræktun þeira hófst. Og þessir
svonefndur „heterosis“-stofnar eru
oftast svo miklu betri en aðrir slofn-
ar maisins, að ræktun þeirra her
sig margfalt á við ræktun annars
fræs. Þessi aukni lífskraftur er
venjulega rnestur í fyrsta ættliðnum,
svo að nauðsynlegt er að framleiða
lræið ár hvert á sama liátt. En þrátt
fyrir ])á erfiðleika, er því fylgja,
borgar þessi frærækt sig margfald-
lega, og ár frá ári eykst notkun að-
ferðarinnar að miklum mun hjá öðr-
um nytjajurtum eins og t. d. sykur-
rófum og fóðurrófum o. fl.
,,Heterosis“ helsl við óbreytt, ef
unl er að fjölga fyrsta ættliðnum
með skiftingu. Það notfæra vísindin
sjer m. a. við kynbætur trjáa. Sem
stendur er til dæmis verið að víxl-
frjóvga allskonar aspir, eftir föstum
kerfum víðsvegar um lönd, til þess að
finna, hvaða tegundir vaxa liraðast
eftir víxlfrjóvgunina, og gefa þar
með af sjer mest af trje til notkunar
í eldspítur og pappír. Síðan verður
bestu bastörðunum fjölgað í stórum
stíl með skiftingu.
Úrvat stökkbreytna.
Auk hinna fyrnefndu kynbótaað-
ferða, sem allar eru farnar að eld-
ast, eykst mjög notkun tveggja nýrra
aðferða ár frá ári við kynbætur
jurtanna. Þessar aðferðir eru: skipu-
legt úrval stökkbreytna og litnis-
fjölgun.
Stökkbreytni (mutation) er það
nefnt, er nýir, ættgengir eiginleikar
verða skyndilega til í einhverri jurt
eða dýri. Þegar nýr eiginleiki hefir
orðið til, er hann venjulegast ó-
breytilegur og erfist óbreyttur til
allra síðari ættliða. Stökkbreytni er
álitin vera hin fyrsta orsök allrar
ættgengrar tilbreytni allra lifandi
vera. Urval af handahófi, — oftast
að mestu leyti óvitandi, — af stökk-
breytnum ýmissa tegunda hefir ver-
ið einn aðalþátturinn í sköpunar-
sögu nytjajurtanna. En skipulegt úr-
val stökkbreytna er aftur á móti
kynbótaaðferð, sem hefir aðeins ver-
ið notfærð af vísindunum í nokkur
ár nú. Hið sigilda dæmi þess gagns,
er slikar kynbætur geta haft í för
með sjer l'yrir mannkynið, er það,
hvernig von Sengbuscli í Múcheberg
fjekk fram hinar svonefndu sætu
úlfabaunir (,,súss-lupinen“). Úlfa-
baunir eru altra belgjurta æskileg-
astar til fóðurs — auðvitað að soja-
bauninni undanskilinni — sökum
hinna eggjahvíturíku fræja, ef þær
hefðu ekki að geyma talsvert af eitr-
uðum beiskjuefnum. Þar eð engir
stofnar án beiskjuefna vortt til, var
ógjörningur að kynbæta úlfabaun-
irnar lil fóðurs með göinlum kyn-
bótaaðferðum. Þessvegna leitaði von
Sengbusch og aðstoðarmenn hans
skipulega að beiskjuefnalausum •
stökkbreytnum í aragrúa allskonar
úlfabaunategunda —- og að lokum
fundust nokkrar „sætar“. Þessar
nýju, sætu úlfabaunir eru nú þegar
komnar á markaðinn, þótt enn sje
kynbótum þeirra ekki lokið. Og sök-
um þess, að köfnunarefnisgerlar, sem
lifa í tiýðum á rótum þeirra, gera
áburð að mestu óþarfan, auk þess
að úlfabaunirnar geta lifað góðu lífi
á sandi, þar sem aðrar nytjajurtir
]>rífast ei, búast menn við gífurlegu
gagni af aukinni ræktun þeirra á
ókomnum árum víðsvegar um i ver-
öldinni.
Enn eru óleyst fjölmörg viðfangs-
efni, sem vafalaust er hægt að leysa
með úrvali stökkbreytna. Fjöldi
viltra jurtategunda hljóta að verða
að ómetanlegum notum sem fóður,
ef til væru af þeim eiturlaus af-
brigði. Ilvíti steinmárinn (Melilotus
albus) er álitin vera mjög dýrmæt
fóðurjurt, ef unt verður að að finna
af lionum afbrigði án liins eitraða
kumarins, og líkt er ástatt um ýmsar
viðla-tegundir (Astragalus). Án efa
væri unt að breyta sumum eitruð-
um berjum í ljúffeng aldin og lítt
nothæfu grasi í dýrmætt fóður, ef
leitað væri skipulega að eiturlaus-
úm stökkbreytnum hjá þeim. Á þann
hátt er reyndar nú þegar búið að
fá fram tóbak án nikótins, þótl
notkun þeirra tegunda sje miklu
lakmarkaðri en hinna eitruðu enn
sem komið er.
Úlfabaunin var götluð, að öðru
leyti en því, að fræ hennar og blöð
voru eitruð. Belgirnir opnuðust auð-
veldlega, svo að fræin fjellu Ii 1 jarð-
ar, áður en unt var að skera upp.
Á þann hátt getur um helmingur
uppskerunnar farið í súginn á þurka
tímum. Þessvegna hóf von Sengbnsch
skipulega leit að stökkbreytnum,
sem hefðu lokaða belgi. Sú leil hófst
árið 1929, en í upphafi urðu erfið-
leikarnir margfalt meiri en við fyrri
rannsóknina, svo að þótt ótal milj-
ónir jurta væru athugaðar, varð eng-
inn árangur fyrst i stað. Og árið
1935 var von Sengbusch nær von-
laus um, að unt yrði að fá nokkra
lausn með aðsloð stökkbreytnanna.
En árið 193G fanst loksins planta,
sem hafði lokaða belgi, hvernig
sem viðraði, og af henni er nú búið
að fá fram heilan stofn með þessum
góða eiginleika. Síðan verða þessir
báðir eiginleikar sameinaðir í einn
stofn af sætum úlfabaunum með lok-
aða belgi — og þá er úlfabaunin
orðin fyrirtaks nytjajurt, þótt auð-
vitað sje liægt að bæta hana enn
meir.
Þriðja stökkbreytnin, sem fundist
liefir lijá úlfabaununum, fanst árið
1938. Ilún verkar á fjölda eigin-
leika, þar á meðal þá, sem valda
minkuðu næmi hennar á sýru jarð-
arinnar, svo að hún verður ræktan-
leg í flestum jarðvegi, en um leið
evkst næmi jurtarinnar fyrir raka.
hlómgunin verður síðar og uppsker-
an vex að ntiklum mun.
Þar eð stökkbreytnir koma aðeins
hlutfallslega sjaldan fyrir, lítur í
fljótu bragði út fyrir, að þessi kyn-
bótaaðferð sje eingöngu háð tilvilj-
unum. En þrátt fyrir það er þýð-
ing hennar við jurtakynbæturnar
mikil. Flestar þær nytjajurtir, er
mennirnir rækta nú, eru að mestu
leyti afraksturinn af meira eða
minna óvitandi kynbótum í ótal
aldir, og ekkert er auðveldara en
að sýna fram á það með rökum, að
úrval stökkbreytna hefir oft ráðið
úrslitum þar. Þessvegna er ekkert
eðlilegra en það, að vísindin
vænta sjer rnikils af skipulegu úr-
vali stökkbreytna á ókomnum ára-
tugum, og þó sjerstaklega nú, ei'
þau hafa fundið aðferðir til að auka
tiðleika þeirra að miklum mun, en
siíkt er t. d. unl með aðstoð rönt-
gengeislanna.
Vegna rannsókna síðustu áratug-
anna er mönnuin meðal annars
kunnugt talsvert um það, hve ofl
cr liægt að vænta, að stökkbreytni
verði hjá ýmsum jurtum. Hjá eitur-
jurtum eru til dæmis allmalrgir
möguleikar til þess, að eiturlausar
jurtir finnist. Flestar jurtir finnast
sem sein- eða bráðþroska stofnar,
hávaxnir eða tágvaxnir, mikið eða
Iítið greindir. Og framar öllu er
hægt að búast við þvi, að einhver
eðtilégur eiginleiki falli burt. Ef við
berum saman nytjajurtirnar og nán-
ustu ættingja þeirra, kemur i ljós,
að hinar fyrrnefndu vantar ýmsa
þá eiginleika, sem ætla má, að sjeu
eðlilegir fyrir jurtirnar, ef þær vaxi
viltar. Það sýnir best, að stökk-
breytni, sem valdið hefir brottfalli
ýmissa eiginleika, hefir átt sinn þátt
í sköpunarsögu nytjajurtanna, og
Jiessvegna er enginn efi á þvi, að
þýðing þeirra kynbóta, er á úrvali
þeirra byggist, htýtur að aukasl
mjög á ókomnum árum.
Aftur á móti er alt útlit fvrir, að
ýmsir þeir eiginleikar, sem liffræði-
tega sjeð eru jákvæðir fyrir líf
jurtarinnar, verði miklu sjaldnar til
við stökkbreytni. Hjá ýmsum frost-
næmum jurtum, eins og t. d. kart-
öflum, baunum og tómötum er enn-
])á mjög lítið kunnugt um frost-
þolnar stökkbreytnir, og vafalaust
verða liær aðeins örsjaldan til.
Hvernig unt er að gera jurtir frost-
þolnar, þegar sá eiginleiki er ekki
til í neinum stofni þeirra nje nán-
ustu ættingjum, er enn liulið vís-
indunum. Og sama er að segja um
alla aðra eiginleika, sem ekki eru
til í einhverri sjerstakri tegund
jurta möguleikarnir tit að fá
fram með stökkbreytni eru hverf-
andi litlir.
Frh.
Meðal Þjóðverja þeirra, sem Bret-
ar hafa sett í fangabúðir, er fyrsti
forstöðumaður utanrikisfrjettastofu
nasista í Berlín, dr. Ernst „Putzi“
Hanfstaengl. Hann var einn af forn-
vinum Hitlers, tók þátt í Múnchen-
byltingunni 1923, skaut skjólhúsi yf-
ir Hitler, er hann flýði eftir bylt-
inguna og spilaði fyrir hann á hljóð-
færi í þá góðu, gömlu daga. En liann
var kjaftfor, og fyrir það fjell hann
í ónáð lijá leiðtoganum rjelt eftir
að hann varð fimtugur, árið 1937,
og hefir siðan liafst við í London
sem útlagi, og bjó i litlum og skemti-
lcgum einkabústað á Guntcrstone
Road.
Stundum liefir hann komið fram
í dagsljósið, einkum þegar hann lief-
ir ]>ótst tilneyddur að stefna Beaver-
hrook lávarði, vikublaðinu „Cavalc-
ade“ og vöruhúsinu ,,Selvridges“
fyrir meiðyrði.
Þegar styrjöldin skall á, t'engu
Þjóðverjar ákveðinn fi-est til að
hypja sig á burt frá Englandi —
en Putzi Hanfstaengl hreyfði sig
ekki. Hann þorði ekki til Þýska-
lands og fjekk ekki dvalarleyfi i
öðrum löndum á meginlandinu, svo
að hann varð að sitja kvr og sjá
hverju fram vindi.
Þa'ð væsir alls ekki um þennan
tveggja metra langa forleggjara.
Hann er i stórum fangabúðum uppi
í sveit, og fær að iðka iþróttir og
liafa útivist eins og honum sýnist.
— Þetta hjerna er mynd af föður
minum!
— Það er ómögulegt. Hann virðist
vera miklu yngri en þjer.