Fálkinn - 06.11.1942, Blaðsíða 11

F Á L K I N N
11
Hver samdi leikinn, og hvert er efni hans?
Maurice Iflaeterliuek
Árið 1889 var frumsýning á þrem-
ur leikjum eftir höfunda, sem innan
skamms urðu frægir. Þessi skáld i
reifum voru: Þjóðverjárnir Gerhard
Kauptmann og Hermann Sudermann
og Maurice Maeterlinck greifi, sem
stundum var kaliaður „Shakespeare
Beiga“.
í i'itliti ér Maeterlinck alger and-
stæða hins dularfulla, sem ein-
kennir skáldrit hans. Honum mundi
vera best lýst með því að kalla hann
„innilegan“. Og ekki virðast liinir
ágætu sigrar, sem hann hefir unnið
með skáldritum sínum, hafa liaft
nein álirif á lundarfar hans. Einn
af þeim, sem hafa skrifað um hann,
kemst þannig að orði, að hann liafi
verið „falslaus, hógvær og einlæg-
ur“ þegar hann heimsótti Ameríku
i fyrsta sinn, árið 1919. En jjví mið-
ur var ræða sú, er hann flutti í byrj-
un fyrirlestrarferðar sinnar j)ar, svo
frumlega orðuð, að áheyrendur lians
— en meðal ])eirra voru allir helstu
aðdáendur hans — botnuðu ekkerl
í lienni.
Maeterlinck er af gamalli flæmskri
ætt. Hann stundaði nám við menta-
skólann i Sainte-Barbe og las siðan
lögfræði á háskólanum i Ghent.
Skömmu • eftir að liann lauk námi
settist hann að i París og kyntist
j)ar forustuskáldum symbolistastefn-
unnar frönsku. Þessi áhrif hafa, á-
samt liinni djúpu trúhneigð lians
sjálfs, orðið til þess að móta hina
fyrstu leiki lians. Þeir fjalla nær
undantekningarlaust um sálræna at-
hurði og láta ekki hasla sjer völl
af hinum venjulegu reglum leiksins,
livað tíma og rúm snertir.
Frægarför hans' sem skálds liefst
með kvæðasafni, sem kom út 1889
og leikritinu „Maleine prinsessa",
scm út kom sama ár. Þremur árum
siðar kom út hið alkunna leikrit
„Pelléas oc/ Melisande". En glöggir
gagnrýnendur telja stuttu leikritin
þrjú, L’Intrnse, Les Aveugles og
hiterieur hest allra eldri leikrita
hans.
Af síðari leikritum Maeterlincks
má einkum nefna Monna Vanna og
Maria Magdalena og i þeim liefir
skáldið snúið við blaðinu og horfið
frá æskustefnu sinni, en Blái fugl-
inn er hinsvegar æfintýraleikur og
ein samfeld hugarsmið. Með Monna
Vanna vann Maeterlinck fyrsta stór-
sigur sinn sem leikritaskáld, og var
leikritið sýnt á öllum heldri leik-
liúsum Evrópu þegar í stað — nema
í Englandi. Þar bannaði ritskoðar-
inn sýningu á leiknum. Ritdómar-
inn William Lyon Plielps hefir talið
leikinn Systir Beatrice með bestu
leikjum 20. aldarinnar.
Maurice Maeterlinck, sem auk
leikrita sinna hefir gefið út fjölda
Ijóðasafna, er fæddur 29. ág. 1862.
Árið 1911 fjekk hann bókmentaverð-
laun Nobels, en árið 1932 sæmdi
Belgíustjórn hann greifanafnbót og
fjekk lionum óðal til eignar. Hjer fer
á eftir efniságrip frægasta leiks
lians, L’Oiseau Bleu eða Bláa^fuyls-
ins:
BLÁl FUGLINN.
(Leikurinn var sýndur í fyrsta
sinn á Listleikhúsinu í Moskva,
30. sept. 1908. — Hann gerist i
hreysi Tyl-systkinanna, á tandi
_ imyndunarinnar).
Samkvæmt hoði álfkonunnar Ber-
yluna leggja systkinin Tyltyl og
Mytyl upp í ferðalag á aðfangadags-
kvöld, til þess að leita að hinum
hláa fugli gæfunnar, en hann á að
lækna litla dóttur álfkonunnar, sem
er veik. Áður en þau halda af stað
úr kofanum sínum gefur álfkonan
Tyltyl litla ofurlítinn grænan liatt.
Hún segir honum, að ef hann láti
demontinn, sem er á hatthorðanum,
snúa fram, þá muni hann leysa
sálir dýra og dauðra hluta úr læð-
ii.'gi, svo að þau geti talað við systk-
inin. Tyltyl reynir þetta þegar í
stað og samtímis heyrast ótal radd-
ir kringum þau — Hundurinn, Kött-
urinn, Mjólkin, Eldurinn, Vatnið,
Sykurinn, Brauðið og Ljósið. Og
allar þessar verur eru svo liáværar
af gleði yfir því að liafa fengið mál-
ið, að gamli Tyl, faðir systkinanna,
sem er í næsta lierbergi, lieyrist
rumska. Tyltyl bregður við þetta
og snýr demantinum aftur svo
snögglega, að engin af sálunum fær
ítma til að komast í sinn venjulega
liam.og eiga þvi ekki annars kost en
að elta systkinin i ferðalagi þeirra.
Öllum líkar þeim þetta illa nema
Hundinum, þvi að ef börnunum
heppnast ferðalagið, j)á eiga j)essir
förunautar þeirra að deyja í ferða-
lok.
Álfkonan er að enda við að koma
þeim öllum út um gluggann þegar
gamli Tyl opnar dyrnar og segir
kerlingu sinni, að krakkarnir sofi
eins og steinar. En það er nú af
þeim systkinum að segja, að þau
fara fyrst með alla hersinguna i
heimkynni álfkonunnar, og þar fær
hver um sig búning við sitl hæfi úr
kistu álfkonunnar. Kötturinn, sem
er lævísastur allra, efnir til sam-
særis gegn systkinunum, í þeim til-
gangi að þau finni ekki bláa fugl-
inn, því að þá bjargi förunautarnir
lifinu. Allir vilja taka l)átt i sam-
særinu nema Hundurinn og Ljósið.
Og nú er haldið af stað í leitina.
í landi minninganna hitta þau
Granny og Gaffir Tyl og látin syst-
kini Tyltyl og Mytylí. Síðan heim-
sækja þau Höll næturinnar, Skóginn,
Hölí hamingjunnar, Kirkjugarðinn
og Konungsríki framtíðarinnar.
Stundum halda l)au, að þau hafi
fundið bláa fuglinn, en þegar þau
eru komin með hann i dagsljósið
er fuglinn ýmist Ijósrauður, svartur
eða þá að hann er dauður.
So kemur jólamorgunn og börnin
eru komin heim til sín. Þá minnast
þau þess að dúfan þeirra er blá. Og
þegar Berlingot nágranni þeirra
kemur og biður um dúfuna lianda
dóttur sinni, sem er veik, þá gefa
Theodor Árnason:
Merkir tónsnillingar lífs og liðnir:
□amrasch-ÍEðgar
i.
Leopold Damrosch
1832—1885.
Hann var fæddur í Posen í Prúss-
landi 22. okt. 1832. Var liann lát-
inn „ganga mentaveginn“, — hann
gekk i mentaskóla lieima i Posen,
eji læknisfræði-nám stundaði hann
við liáskólann í Berlin, og útskrif-
aðist þaðan 1835. Svo langt fór
hann að vilja foreldra sinna, en
hann mun þó hafa liaft alt aðrar
fyrirætlanir í huga, en að verða
læknir. Hann vissi það með sjálfum
sjer, og það vissu fleiri, að hann
liafði mikla tónlistarhæfileika. Ilann
unni tónlistinni umfram alt annað
og hann eyddi öllum tómstundum
sinum til þess að afla sjer mentun-
ar í henni, samhliða læknisnáminu.
Tónlistarhæfileika hans liafði gætt
þegar á ungum aldri. En foreldrar
hans höfðu ekkert viljað af því vita,
að hann gæfi sig þeim „hjegóma“
á vald. Það var fiðlan, sem hann
hafði verið að glima við frá því er
liann var drengur, — og hún var
einmitt heppilegt viðfangsefni og
handliægt með liáskólanáminu. Og
eitthvað mun liann hafa gluggað í
hljómfræði á háskóla-árunum.
Og þegar liann var búinn að
ljúka læknisfræðis-prófinu við há-
skólann, ljet hann þar við sitja, og
sagði við foreldra sína: „Hingað og
ekki lengra“, og gerðist tónlista-
maður í trássi við cindregið harin
þeirra. Varð hann nú hiemandi
hinna ágætustu kennara i fiðluleik
og tónlistarfræðum (Ries, S. W.
Delin og Bölmier) og dró ekki af
sjer. Mun hann hafa verið búinn
að ná góðum tökum á fiðlunni í
kyrþey, um það leyti, sem hann
varð kandidat, eða 1854, því að ári
síðar kom hann fram sem sóló-fiðl-
ari i Magdeburg, eu ferðaðist síð-
an um Þýskaland og hjelt sjálf-
stæða hljómleika í flestum hinna
stærri borga, við góðan orðstý.
Árið 1857 rjeðst hann svo sem
„fyrsti fi,ðlari“ (konsert-meistari)
hirðhljómsveitarinnar i Weimar, en
Liszt var þar þá hljómsveitarstjóri.
Meðan Damrosch dvaldi í Weimar
varð hann mjög handgenginn Liszt
og ýmsum nemenda hans, sem síð-
ar urðu heimsfrægir menn, og með
Wagner og lionum tókst einlæg
vinátta.
Jafnliliða starfi sínu í Weimar,
var Damrosch um 10 ára skeið
liljómsveitarstjóri fílharmóniska fje-
lagsins í Breslau (1850—60) og ljet
þar meðal annars fara með tón-
smiðar eftir Wagner, Liszt og Ber-
lioz — en þá var enn langt frá því
að þessi tónskáld nyti hylli almenn-
ings eða listdómara.
Árið 1860 fór D. aftur í hljóm-
leikaferðalög, bæði með von Biilow
og Tausig, en mun hafa sest að i
Breslau um 1862. Það ár kom liann
upp, þar í borg, 80 manna hljóm-
sveit, og stjórnaði henni til ársins
1871. En þá var honum boðið til
New York til þess að talca við
stjórn karlakórsins Arion (Manner-
gesangverein Arion). Var það þýsk-
ur kór, sem mikið liafði verið til
vandað og mikið var rómaður um
þau honum liana. En á sömu stundu
gerist það kraftaverk, að döttir
hans verður lieil heilsu. En ham-
ingjuhjólið er liverfult. Á sömu
stund og blái fuglinn er fundinn
þá flýgur liann út i buskann. Og nú
verður að hefja leit að honum á ný.
þær mundir. Damrosch kom fram i
New York í fyrsta sinn hinn 6. mai
1871 með þessum kór og var sú
frumraun þriþætt, því að auk þess
að stjórna söngflokknum, lcom hann
þarna fram sem sóló-fiðlari og tón-
skáld.
Það leið ekki á löngu þar til
Damrosch fór að láta til sín taka í
tónlistalífi liinnar miklu borgar,
enda var hann athafna- og atkvæða-
maður og fjölhæfur tónlistarmaður.
Árið 1874 kom hann upp öflugum
blönduðum kór (The Oratorio Socie-
ty), sem ætlað var að flytja „helgi-
mál“ (oratorium) og aðrar merkar
kórtónsmíðar. Og fjórum áruiú síð-
ar tókst honum að koma á laggirnar
öðru merku „fyrirtæki“, en það var
The Symphony Society, sem ætlað
var það lilutverk að lialda hljóm-
sveitar-tónleika, þar sem fluttar
væri merkar hljómsveitar-tónsmíðar
(symfóníur ,og annað þvi um líkt).
Mun það liafa verið síður en svo
auðvelt að koma upp hljómsveitinni,
eins og Damrosch vildi liafa liana.
Það var alt annað að fást við slíkt
i New York í þá tíð, eða í Þýska-
landi. En liðsmennina fjekk hann
og sjálfur var hann kjörinn liljóm-
sveitarstjóri. Og loks var hann
hljómsveitarstjóri filharmonisku
hljómsveitarinnar (Philharmonic
Society) að minsta kosti eitt starfs-
ár (1876—77).
Árið 1871 var haldin í New
York hin fyrsta mikla tónlistarhá-
tið (musical festival). Til marks
um það, hversu mikið álit menn
liöfðu á Damrosch, er það, að liann
var kjörinn til þess að stjórna bæði
hljómsveit og kór, en í hljómsveit-
inni voru 250 manns, og i kórnum
1200. Tókst þetta með ágætum.
Enn má gela þess að Damrosch
kemur nokkuð við sögu Metropolitan
óperunnar. Hún tók til starfa 1883
og hjet sá Henry E. Abbey, sem
fyrstur var framkvæmdastjóri.
Fyrsta starfsárið voru eingöngu
sýndir ítalskir söngleikir. En út-
koman var hin hörmulegasta, að
loknu starfsári. Kom Damrosch þá
til skjalanna og rjeð framkvæmda-
stjóranum að snúa við blaðinu og
efna til þýskra söngleikja, og skyldi
liann sjálfur (D.) taka að sjer
stjórn. Var liorfið að þessu ráði.
Damrosch rjeði til sín þýska söngv-
ara úr ýmsum áttum og tók til starfa
af fádæma dugnaði og með liinum
glæsilegasta árangri. Starfstimabil-
ið hófst hinn 17. nóv. 1884, og end-
aði 11. febr. 1885. Stjórnaði Dam-
rosch öllum sýningum nema hinni
siðustu. Hann veiktist af illkynjuðu
Evefi hinn 10. febr. og andaðist 5
dögum síðar, eða 15. febr. En ein-
mitt í sama mund var nafn hans á
hvers manns vörum, ef svo mætti
segja, í liinni miklu borg. Þótti
hann liafa leyst af hendi frábær-
legt þrekvirki.
Damrosch samdi allmargar tón-
smíðar, en fremur lítið þykir að
þeim kveða. Hefir þó margt þeirra
verið prentað bæði í Þýskalandi
og Bandaríkjunum. Hann var fyrst
og fremst frábærlegur hljómsveitar-
og söngstjóri, og ágætur fiðluleikari.
En hann var lika alveg einstakur
maður í því, að koma i framkvæmd
liugmyndum, sem öðrum virtist
jafnvel ógerningur. Mun hans því
lengi verða minst t. d. meðal tón-
listarmanna í New York.
Árið 1880 sæmdi Columbia College
Damrosch doktorsnafnbót.