Fálkinn - 10.10.1962, Page 16

Kúgaðw fc
af kotungi
Jón biskup Vídalín visiteraði eitt sinn á Austfjörðum sem oftar og
kom að Burstafelli. Björn sýslumaður tók biskupi með ágætum og
bauð honum til stofu. Þar dvöldu þeir svo lengi dags, að sveina bisk-
ups tók að gruna að ekki væri allt með felldu. Einn þeirra, tveggja
manna maki, braut upp hurðina. Var þá biskup svo staddur, að
hann lá fyrir ofan kistu eina og Björn sýslumaður ofan á honum ...
ÍSLENZK FRÁSÖGN, SEM ÞORSTEINN FRÁ HAMRI SKRÁSETTI.
mmmm WSWfiSWSWSWSWSWSWSWSWSWSWS WS$JiS&: '«»V.«»V*>»
1.
Sú var tíðin, að einn þeirra lagabók-
stafa er íselndingar lutu, hljóðaði eitt-
hvað á þessa leið:
Þeir einir skulu með sýslur fara hér-
lendis, er fullveðja séu að bæta aftur
það er þeir taka ranglega frá öðrum.
Hafi grein þessi staðið í lögum til að
fyrirbyggja misnotkun sýslumanna á
valdi sínu, eins og ég hef haldið fram
í sagnfræðiritum, vaknar óhjákvæmi-
lega spurningin um, hversvegna reyndin
var samt sú að sýslumennirnir — menn-
irnir sem áttu að annast löggæzlu í um-
dæmi sínu, handsama glæpamenn, sjá
um fullnægingu dóma, refsidóma sem
annarra, innheimta skatta og skyldur
konungs og höfðu meira að segja tölu-
vert hönd í bagga með verzlun lands-
ins og álögum á vörur kaupmanna fram
að einokunartímunum, — fóru margir
hverjir með þessu valdi sínu eins og
þeim sjálfum sýndist; og útúr þessari
lagagrein skín fyrst og fremst tvennt,
þótt kaldranalegt kunni að virðast: að
gert er ráð fyrir að sýslumaður eigi það
til að taka ranglega frá öðrum; og því
meira „fullveðja“ sem hann er, því auð-
veldara fyrir hann að beita rangindun-
um. En þessi lagagrein er raunar ekki
ein um það að vera dularfull.
íslenzk munnmæli gera sér engan
mannamun í persónuvali; og yfirvöld
og framkoma þeirra við almúgann er
tíðum á dagskrá. Harðneskjufullur og
gírugur valdsmaður fær í þjóðsögunum
þá spegilmynd af sér sem oftastnær
reynist sönnust, enda er þar á vissan
hátt samankomin niðurstaða heildar-
innar; og hann fær oft meira: laun sín
goldin.
16 FÁLKINN
Og svo eru munnmælin ekki síður
fundvís á ærlegar taugar. Og þar sem
þær eru fyrir hendi innanum hitt, er
heift sögunnar minni og hið skoplega
og góðlátlega kannski alls efst í minn-
ingunni.
2.
Á 16. öld ofanverðri sat á höfuðbólinu
Burstarfelli í Vopnafirði Björn sýslu-
maður Gunnarsson, Gíslasonar af Langs-
ætt. Móðir hans var Guðrún Magnús-
dóttir, Jónssonar biskups, Arasonar.
Kona Bjarnar sýslumanns var Ragn-
hildur Þórðardóttir, móðir hennar var
Guðlaug Árnadóttir Brandssonar, en
með Árna Brandssyni og Úlfheiði Þor-
steinsdóttur konu hans, hefst ábúð ættar
þessarar á Burstarfelli, sem síðan hefur
haldizt óslitin fram á þennan dag.
Björn Gunnarsson sýslumaður þótti
harður í horn að taka og nokkuð hneigð-
ur til yfirgangs; í sögnum er, að eitt sinn
rak bugspjót á reka hans. Bóndinn í
Jórvík í Hjaltastaðaþinhá fann rekann
og leyndi hluta af honum. Björn gerði
sér lítið fyrir og tók undir sig jörð
bónda fyrir vikið. Mælt er og að Björn
sýslumaður hafi grafið silfur sitt í Ás-
brandsstaðahrauni. Lok sýslumanns
urðu þau, að hann drukknaði af ferju
árið 1602, neðarlega á Jökulsá á Brú,
og er þess ekki getið hvort hann varð
almenningi harmdauði að nokkru ráði.
Þau Björn og Ragnhildur áttu dóttur
þá er Þórunn hét. Hennar bað Bjarni
nokkur, prestssonur frá Hofi, sonur séra
Þorkels Hallgrímssonar, en sá Hall-
grímur var sonur Barna-Sveinbjarnar
Þórðarsonar prests í Múla, er átti fimm-
tíu börn „auk hálfrefa“.
3.
Bjarni Oddsson og Þórunn bjuggu
fyrst í Ási í Fellum; hreppti Bjarni
sýsluvöld í Múlaþingi eins og kannski
von til var, en upp úr því undi hann
lítt við að eiga ekki Burstarfell. Stofn-
aði hann þegar til málaferla og náði
Burstarfelli til staðfestu eftir nokkurt
þjark með þeim rökum að Þórunni konu
sinni hefði verið gefin jörðin sérstak-
lega. Fluttust þau síðan að Burstarfelli
og hófst þá fyrir alvöru veldi Bjarna
sýslumanns. Brynjólfur biskup Sveins-
son gerði Bjarna að virktavini sínum
og fól honum til umsjár jarðir sínar á
Austfjörðum. Kom svo að yfirgangur
sýslumanns og mikillæti reyndist sízt
slakar en tengdaföðurins.
Ein þeirra sagna er af Bjarna hafa
gengið sýnir glöggt viðhorf manna
til þessa drembiláta yfirvalds, enda eru
málagjöldin í henni fólgin. Eitt sinn fór
Bjarni um hlað á bæ nokkrum í Vopna-
firði og reið við spora að hætti heldri
manna. Örvasa karl sat undir bæjar-
veggnum; um leið og sýslumaður þeysti
hjá, rak hann sporana í gamalmennið.
Karl leit við Bjarna og kvað vísu þessa,
er sumir eigna raunar séra Hallgrími
Péturssyni við svipaðar kringumstæður:
Líttu á hvernig lukkan hröð
laglega kann að stíma;
hugsaðu maður: að hornístöð
hefurðu einhverntíma.
Jón hét maður er kallaður var kamp-
ur og bjó í Syðrivík, ríkur maður og
átti dætur tvær ærið skartgefnar, en
orð lá á að þær hefðu geitur. Eitt sinn
var haldið fjölmennt samkvæmi í
Vopnafirði; komu þar meðal annarra
dætur Jóns Kamps og dóttir Bjarna
sýslumanns, er Þorbjörg hét, hún varð
síðar kona Eiríks Oddssonar á fitjum
og móðir Odds, sem skrifaði Fitjaannál.
í samkvæminu hratt Þorbjörg faldin-
um af höfði annarrar dóttur Jóns fyrir
allra augum, og urðu út af þessum at-
burði geipileg málaferli. Tapaði Bjarni
málinu, svo að um síðir varð hann ör-
eigi og reið við hornístöð, segir sagan.
Þó álíta menn að hér sé ofmælt um fá-
tæktina, en víst er að mjög rýrnaði
veldi Bjarna seinni árin, og sýsluvöld-
um sleppti hann með öllu 1650. Eitt sinn
kom hann í Vopnafjarðarkaupstað eftir
að hagur hans versnaði. Einhver spurði
kaupmann hvort ekki ætti að bjóða
Bjarna Oddssyni inn; hann væri kom-
inn. Kaupmaður svaraði:
Nei; Bjarni var, en Bjarni er ekki
meir.
Bjarni Oddsson lézt nálægt áttræðu
1667. Þess má geta að í minningunni er
hann töluverður kynjafugl og á auk
þess að hafa fengizt við andlegar yrk-
ingar, hefur það jafnvel haldið nafni
hans á lofti frekar en margt annað; og
væri notagott ef rétt væri hermt. En
sálmastefin eru bara eldri en Bjarni og
ættuð úr kaþólskri tíð. Situr á tignar-
tróni og hengir dindildú.