Fálkinn - 04.07.1966, Qupperneq 30

*
JARÐSÖGULEGA mun ísland vera mjög ungt og hér
finnast ekki kalksteinslög þau, sem hinir stórkostlegu hell-
ar meginlands Evrópu eru myndaðir í. Hér ráða hraunhell-
arnir ríkjum, myndaðir um leið og hraunið rann frá eld-
stöðvunum. Frægastir þeirra eru Surtshellir í Hallmundar-
hrauni, Raufarhólshellir á Hellisheiði og Gullborgarhellar á
Snæfellsnesi. Karelshellir í Hekluhrauni myndaðist árið
1947 í gosinu mikla, en vísindamenn álíta sig þá hafa fengið
allgóða hugmynd um hvernig hraunhellarnir verða til og
verður vikið að því síðar. Auk þeirra hella, sem að framan
eru greindir er vitað um ótölulegan grúa smærri hella og
skúta um allt land og ógerlegt er að segja, hvort enn eigi
ekki eftir að finnast stórkostlegir hellar í hinum miklu
hraunbreiðum landsins, sem tækju jafnvel fram þeim sem
stórfenglegastir þykja í dag.
Um fasta búsetu í hellum á íslandi eru fáskrúðugar sagn-
ir. Mest þeirra er þó sagan af Hellismönnum, sem höfðust
við í Surtshelli og þóttu miklir vágestir í sveitum. í þjóð-
sögunni eru þeir sveipaðir rómantískum hetjuljóma og urðu
ekki unnir nema með svikum. Grettir Ásmundarson, Hún-
vetningurinn, sem lengst allra íslendinga hefur lifað í út-
legð, bjó um tíma í helli í Fagraskógarfjalli í Kolbeinsstaða-
hreppi. Þar hélt hann sig eins og kastalahöfðingi á miðöld-
um, vakti yfir allri umferð og rændi þar sem honum þótti
fjár von. Einnig tók hann montrass á kné sér og flengdi
duglega, en sá hafði haft í frammi mörg og hreystileg frýj-
unarorð til Grettis. í sögu hans er hann einnig látinn gista
helli Þóris jötuns í Þórisdal og eflaust hefur hann víðar
legið í skútum við rýran kost og miklar þrengingar.
í Bárðar sögu Snæfellsáss eru hrikalegar veizlulýsingar
úr tröllabyggðum, en Bárður var ekki nema að hálfu leyti
mennskur maður. í sögunni er sagt frá því er Oddur sonur
Önundar breiðskeggs, finnur Bárð í hríð á heiðum uppi:
„Ganga þeir ekki lengi áður þeir koma í helli stóran og
því næst í annan helli, og var þar bjart í honum. Þar sátu
konur heldur stórar og þó hreinlegar. Voru þá dregin af
Oddi klæðin og veittur hinn bezti beini. Var hann þar um
jólin að öllu vel haldinn.“
Enn er svo sagt frá jólagleði hjá Hít tröllkonu, er byggði
Hundahelli í Hítardal:
„Hít setti þá jólaveizlu sterka. Hún bauð þar fyrstum
Bárði Snæfellsás, og fór Gestur með honum, sonur hans,
og Þorkell skinnvefja. Þangað var og boðið Guðrúnu knapp-
ekkju og Kálfi syni hennar. Þangað var og boðið Surt af
Hellisfitjum og Jóru úr Jórukleif. Sá þurs var þangað boð-
inn er Kolbjörn hét. Hann byggði þann helli er stendur í
Breiðdalsbotnum, en það er í framanverðum Hrútafjarðar-
dal, þar sem grynnir dalinn vestur undir Sléttafelli. Kol-
birni fylgdu þeir Gapi og Gljúfra — Þeir, er heima átti £
*1EX17: OftéTAR OODSSÖív'
WWBMBWWMMltiES-aSgBgMBl—■■■■■—
Hávagnúpi í Gnúpsdal, Glámur og Ámur úr Miðfjarðarnes-
björgum. Þar var og Guðlaugur úr Guðlaugshöfða.
Svo var sætum skipað í Hundahelli, að innar um þvert
á miðjan bekk sat Guðrún knappekkja. Á aðra hönd henni
sat Jóra úr Jórukleif Egilsdóttir, en á aðra hönd henni sat
Helga Bárðardóttir, en eigi voru þá fleiri. En Hít gekk
um beina. í öndugi sat Bárður Snæfellsáss, en utar frá Guð-
laugur úr Guðlaugshöfða, en innar frá Gestur Bárðarson,
þá Kálfur og Þorkell skinnvefja. Gegnt Bárði sat Surtur af
Fitjum, en innar frá honum sat Kolbjörn úr Breiðdal, þá
Glámur og Ámur, en utar í frá Geir og Gapi.
Voru þá borð upp tekin og matur á borinn heldur stór-
kostlegur. Drykkja var þar mjög óstjórnleg, svo að allir
urðu þar ginntir.“
Síðan segir frá veizlulokum, er urðu með þeim hætti að
Gestur nefbraut Kolbjörn í hornaskinnleik, en Bárður stillti
til friðar. Síðar í sögunni segir frá brúðkaupsveizlu hjá Kol-
birni í helli hans í Breiðdal. Sú lýsing er öllu miklu stór-
fenglegri en á jólagleði hjá Hít. Fyrst segir frá því er þeir
Þórður, brúðguminn, komu í helinn og var þar bæði fúlt
rakka hans. Skömmu síðar kemur Kolbjörn og í föruneyti
rakka hans. Skömmu síðar kemur Kilbjörn og í föruneyti
hans þrír tugir þursa og mörg flögð önnur. Þannig er sagt
frá veizluföngum:
„Kolbjörn gekk um beina. Var nú matur borinn fyrir þá
Gljúfra-Geir og hans bekkjunautar, var það bæði hrossa-
kjöt og manna, tóku þá til matar og rifu sem ernir etjutík-
ur hold af beinum. Matur var borinn fyrir þá Þórð og hans
félaga, sá hverjum manni var vel ætur. Drykkur var þar
áfengur og lítt sparður.“
Gestur og Þórður limlesta nokkra þursa í hnútukasti er
á líður veizluna, en Kolbjörn stöðvar leikinn. Lýkur svo
veizlunni með því að Gestur heggur hausa af öllum þursum
og skessum, nema Kolbirni er svaf í afhelli með nánustu
sálufélögum sínum og Skrukku móður hans.
Það hefur þurft mikla hella til að hýsa slíkan veizlu-
glaum. í þjóðsögunum úir og grúir af sögum um trölla-
vist í hellum og viðskiptum manna við þau. Einna kunnust
þeirra mun vera sagan af vermönnunum, sem villtust á
fjöllum og komu í helli nokkurn. Þeir gengu svo langt inn
að ekki gætti vinds né úrkomu að utan og er þeir höfðu búið
sér eld og viðunanlegt hæli tóku þeir að ráðast um hvað
hafa skyldi til skemmtunar. Vildu þá sumir kveða Andra-
rímur, en aðrir syngja Hallgrímssálma. Fyrir innan sig
sáu þeir dimmt gjögur og var eins og þar kæmi nýr krók-
ur á hellinn og þaðan heyrðu þeir að lagt var til málanna:
„Andrarímur þykja mér fínar, en Hallgrímsrímur vil ég
ekki.“ Þeir tóku þá að kveða Andrarímur, sem mest þeir
máttu og hét sá Björn er bezt kvað. Gekk svo lengi um
kvöldið þangað til sagt var inni í myrkrinu: „Nú er mér
skemmt, en ekki konu minni; hún vill heyra Hallgríms-
rímur.“ Vermennirnir tóku þá til við sálmana, en kunnu
þá auðvitað ekki líkt því eins vel og rímurnar. Að söngnum
loknum sagði tröllið: ,,Nú er konu minni skemmt, en mér
ekki.“ Síðan var sagt: „Viltu sleikja innan ausu mína að
30 FÁLKINN