Vikan - 31.01.1952, Blaðsíða 3

VIKAN, nr. 5, 1952
3
Harmleikur og hinn óbreytti maður.
Eftir AKTHUR MILLEK.
(Þetta er útdráttur úr formála Millers
að leikritinu Sölumaður deyr, sem birtist
:í leikritaútgáfu The New York Times, 27.
febrúar 1949.)
Á þessum tímum eru fáir harmleikar
ritaðir. Oft hefur verið haldið fram, að
fæð þeirra stafi af því, hve hetjur eru
sjaldgæfar orðnar meðal okkar, eða að öðr-
um kosti hafi efagimi vísindanna sogið
merg úr átrúnaðarhneigð nútímamannsins,
og hetjuátök í lífinu geti ekki nærzt af
gætni og íhygli. Við erum af einhverjum á-
stæðum álitnir harmleik lægra settir —
eða harmleikur yfir okkur hafinn. Hin ó-
hjákvæmilega lokaályktun hlýtur vera sú,
að harmleikaformið sé úrelt, hæfi aðeins
fólki af hæstu stigum, kóngum eða kon-
unglegum, og þar sem þessi viðurkenning
er sögð í færri orðum en hér, felst tíðast
sama meining að baki.
Ég held, að hinn óbreytti maður sé
konungum jafnhæf uppistaða í harmleik,
i þess orðs æðstu merkingu. Ef að er gætt,
ætti þetta að vera auðsæilegt í skini nú-
tímasálsýkisfræði, en hún byggir könnun
sína á notkun klassískra hugtaka, til dæm-
is Ödipusduldar og Orestesduldar, sem
kenndar eru við konunglegt fólk, þó þær
engu að síður sæki að hverjum, sem vera
vill, við ákveðnar sálfræðilegar aðstæður.
Ennfremur hikum við ekki að ætla stig-
háu og tignu fólki sömu geðshræringar og
því lægra setta, þegar harmleikum er
haldið utan umræðuefnis. Og að lokum er
■erfitt að skilja, hversvegna múgur mann-
kyns skuli hafa metið harmleika öllum
öðrum leikformum framar, ef eldskírsla
harmrænnar spennu er í raun og veru
munaður hinna tiginbornu, sem aðrir
hafa ekki hneigð til að veita sér.
Ég held megi segja það almenna reglu
— ef til vill eru einhverjar undantekn-
ingar mér ókunnar — að hin harmræna
tilfinning vakni í brjóstum okkar, þegar
við erum í nærveru manns, sem er óðfús
að fórna lífi sínu til að tryggja einn hlut
■og aðeins einn — sjálfsvirðingu sína. Frá
Orestes til Hamlets, Medeu til Makkbeðs
hafa rætur togstreytunnar verið fólgnar
í viðleitni einstaklingsins til að öðlast
„verðskuldaða“ stöðu í þjóðfélaginu.
Stundum hefur hann verið sviptur þeirri
stöðu, stundum leitast hann við að höndla
þá stöðu í fyrsta sinn, en sú und, sem
verður uppspretta hinna óhjákvæmilegu
atburða, er und niðurlægingarinnar, og
helzta afrás hennar er reiðin. Harmleikur
er því afleiðing framknúinnar ástríðu
mannsins til að meta sjálfan sig rétt.
Harmleikar fjalla um ákveðinn mann,
hetju, og hann (harmleikurinn) afhjúpar
ævinlega það, sem kallast hinn „harm-
ræni þverbrestur" hetjunnar, skapgerðar-
galla, sem er alls ekki einkennandi fyrir
miklar eða tiginbornar persónur. Ekki er
það heldur endilega neinn veikleiki. Þver-
bresturinn er í raun og veru ekkert annað
— og þarf ekki að vera neitt annað en
meðsköpuð ófýsi persónunnar til að leiða
hjá sér það, sem hann álítur vera árás á
sjálfsvirðingu sína: ímyndaða, verðskuld-
aða stöðu sína í lífinu. Aðeins hinir að-
gerðalausu, þeir sem meðtaka hlutskipti
sitt án mótspyrnu, eru „þverbrestalausir".
Og flestir okkar eru úr þeim hópi.
En margir eru til nú á dögum, eins og
raunar alltaf, sem grípa til vopna gegn
niðurlægingaröflunum, og í þeim hildar-
leik riðar að falli og prófast til þrautar
allt það, sem við höfum sótt í skaut ótt-
ans eða fávísinnar eða heimskunnar, og af
þessum allsherjar samljóstri einstaklings
við ímyndað, staðfast ástand kringum-
stæðna — af þessari allsherjar prófraun
hins „óbreytanlega" umhverfis — sprett-
ur hrellingur sá og ótti, sem hefð sam-
kvæmt er tengt harmleikum.
Mikilvægar er þó, að við lærum af þess-
ari allsherjar svarsleitun við því, sem áð-
ur var látið ósvarað. Og slíkur lærdómur er
hinum óbreytta • manni ekki ofviða. Hann
hefur hvað eftir annað leitt í ljós þessa
innri hræringu harmleiks í byltingum síð-
ustu þrjátíu ára víðs vegar um heim.
Kröfur þær, sem gerðar eru til mann-
virðinga, eða hinnar svonefndu stéttgöfgi
persónunnar, heyra því einungis til ytra
forms harmleiksins. Ef mannvirðing eða
stéttgöfgi væri nauðsynleg hetju í harm-
leik, svo hlyti misklíðarefni hennar við
stétt sína verða aðalmisklíðarefni harm-
leiksins. En vissulega vekur ekki lengur
ástríður okkar réttur eins þjóðhöfðingja
til að hrifsa landskika frá öðrum, né held-
ur er réttlætiskennd okkar sú sama nú og
á dögum Shakespeares.
1 slíkum leikritum er gildið fólgið í hin-
um þjakandi ótta við að verða niðurlægð-
ur, — ógæfunni, sem hlýzt af burtsvipt-
ingu kosmyndar okkar af sjálfum okkur,
stöðu og tilgangi í heiminum. Með nú-
tímamönnum er þessi ótti jafnáleitinn, ef
ekki áleitnari en á fyrri tímum. Og reynd-
in er sú, að hinn óbreytti maður þekkir
þennan ótta öllum nánar.
Og ef það er rétt, að harmleikur sé af-
leiðing framknúinnar ástríðu mannsins til
að meta sjálfan sig rétt, svo hlýtur glötun
hans í þeirri viðleitni leiða í ljós eitthvert
rangt eða illt afl í umhverfi hans. Og ein-
mitt þetta er siðfræði harmleiks og lær-
dómur. Uppgötvun siðfræðilegs lögmáls,
en í því er menntunargildi harmleiks
fólgið, er ekki hið sama og uppgötvun ein-
hverra óhlutstæðra eða háspekilegra hug-
taka.
Hin harmrænu átök móta sérstaka lífs-
aðstöðu, lífsaðstöðu, sem hefur þroskandi
áhrif á persónuleika mannsins og gerir
honum fært að skýrgreina sjálfan sig.
Röng er sú aðstaða, sem þrúgar manninn,
hindrar útstreymi ástar hans og sköpunar-
hneigðar. Harmleikur þroskar — og hann
hlýtur gera það, þar sem hann bendir
tröllauknum fingrum að óvinum frelsis-
ins. Umönnun fyrir frelsi er sú eigind, sem
hefur harmleik upp í æðra veldi. Bylting-
arsinnaðar spurningar um þolgott um-
hverfi skelfa. Hinn óbreytti maður er að
engu leyti sneyddur slíkum hugsunum
né gerðum.
Ég hef verið lostinn misskilningi nokkr-
um í einum leikdómi af öðrum, sömu-
leiðis í viðtölum við rithöfunda og lesend-
ur. Það er sá misskilningur, að harmleik-
ur hljóti vera bölsýnn. Orðabókin segir
ekkert annað mn orðin en það tákni sögu
með dapurlegum eða ógæfusamlegum endi.
En þessi misskilningur er svo gróinn, að
ég veigra mig næstum við að fullyrða að í
sannleika krefjist harmleikur meiri bjart-
sýni af höfundi sínum en gamanleikur og
að lokaniðurstaða harmleiks ætti að vera
alefling björtustu skoðana áhorfandans
um manninn.
Því að sé það rétt, að í innsta eðli ein-
beiti hetja harmleiksins sig til að krefj-
ast að fullu réttar síns sem einstaklings,
og ef þessari kröfu er framfylgt afdrátt-
arlaust og án undanbragða, svo hlýtur
þetta jafnframt leiða í ljós ævarandi vilja
mannsins til að hefja sjálfan sig til mann-
dóms.
Og skrýtið er það, þó að það segi sína
sögu, að harmleikarnir eru þau leikrit, sem
við dýrkum öld fram af öld. 1 þeim, og í
þeim einum, er fólgin trú — bjartsýn, ef
óskað er — á fullkomleika mannsins.
Ég held tími sé kominn fyrir okkur,
sem höfum tapað öllum konungum, að
taka upp aftur þennan rauða þráð í sögu
okkar og draga hann nú um þá einu staði
sem færir eru nú á tímum: hug og hjarta
hversdagsmannsins.
Smákafli úr grein eftir sálsýkisfræð-
ingiim D. E. Schneider um leikritið
„Söhunaðiu' deyr“.
Leikritið hefst með sígildri aðferð: á
tímamótum í lífi söguhetjunnar. Og þeg-
ar í byrjun koma fram sannfærandi tákn-
anir fyrir aðalefni leikritsins: Sölumað-
urinn rogast heim með tvær beyglaðar,
svartar sýnishornatöskur, og þær eru hans
kross. Þær eru eins og synirnir tveir, sem
hann hefur burðast með gegnum lífið;
þær eru byrðar, sem okkur langar til hann
leggi virðulega frá sér, en næstum á auga-
bragði skynjum við, að þær munu í þess
stað leggja hann í gröfina. Það er auðsætt
þegar af fyrstu orðum hans, að hann hef-
ur misst vald á þeim, eins og hann hefur
misst stjórn á sonum sínum, bílnum og
huga sjálfs síns. Exi lokauppgjörs —
sturlunar og sjálfsmorðs — er tekin að
falla. Og þegar í byrjun komumst við líka
að því, að eldri bróðir hans Ben, maður-
inn, sem lagði í hættu og hlaut auð, er lát-
inn. Ben verður síáleitnari hinum sundur-
kramda huga hans, eftir því sem á leik-
ritið líður.
Kvikmyndin: „Sölmnaður deyr“.
(Sjá mynd á bls. 2).
Leikrit Arthurs Millers „Sölumaður deyr“
hlaut verðlaun bæði hjá Pulitzer og Leikrýna-
hringnum, enda er í kvikmyndinni farið lotning-
arfullum höndum um textann, hann lítið sem
ekki breyttur. En hinn ótrauði harmleikur Mill-
ers um Willy Loman, um manninn sem lætur
framadrauminn leiða sig til glötunar, er djarfur
og óvenjulegur fyrir Hollywood, sem oftast reis-
ir vinsældir kvikmynda sinna á draumum. En þvi
miður, er þetta líka misheppnuð kvikmynd.
Útkoman hefði verið mun betri, ef framleið-
andinn, Stanley Kramer, hefði hvikað meir frá
handriti Millers. Á sviðinu talaði hinn niður-
brotni sölumaður Loman við sjálfan sig í fullri
rómhæð, í kvikmyndinni gerir hann það líka. Og
þess vegna virðist sölumaðurinn (Fredric March
leikur hann) svo sturlaður, að örðugt er að trúa,
hversvegna kona hans og synir hafi ekki komið
honum á vitfirringahæli.
Það er að mestu leyti Miller sjálfum að þakka,
að eitthvað af upprunalegum krafti leiksins
skuli finnast í myndinni. Mildred Dunnock leik-
ur konu Willys. Cameron Mitchell leikur daðurs-
soninn. Howard Smith öfundaða grannann. Kevin
McCarthy leikur soninn, sem sér í gegnum Willy.
Fredric March í aðalhlutverkinu er sú flís leik-
ritsins, sem allt ris við. Aldrei hverfur úr huga
áhorfanda, að þarna er leikari, sem stritar mikið
við að reyna að leika, og stundum verða umbrot
March svo ofboðsleg, að engu er líkara en hann
sé að leika fylliraft. (Lauslega þýtt úr Time).