Vikan - 03.09.1987, Síða 36

ÁRNI útskrifaðist sem bókmenntafræðingur
frá Háskóla íslands haustið 1976, sama ár
hélt hann á vit New York borgar og hóf fram-
haldsnám í bókmenntum við New York
University. Síðastliðið vor lauk hann masters-
prófi og er á leið út aftur, nú í doktorsnám.
En í hverju er bókmenntafræði fólgin?
„Innan greinarinnar eru til margar rann-
sóknaraðferðir sem beita má á bókmenntir.
Hvað mönnum þykir eftirsóknarverðast að
vita um bókmenntir mótast í flestum tilfellum
af áhugamálum og uppruna einstakra manna.
Það sem ég hef verið að fást við innan bók-
menntafræðinnar að undanförnu er decon-
structionisminn, rannsóknaraðferð sem kom
fram í lok sjöunda áratugarins. í merkingu
orðsins felst eiginlega að verið er að rífa niður
texta og byggja síðan upp aftur; öðlast nýjan
skilning á textanum. Aðferðin beinir athygl-
inni að því hversu flókið og erfitt það getur
verið að lesa texta, hve „sannleikurinn“ getur
oft verið illhöndlanlegur. Deconstructionism-
inn gengur út á skoða orð ofan í kjölinn og
þá verður niðurstaðan oft sú að mörg þeirra
„Tilaðnágóðum
árangri sem leikstjóri
þarf afar fjölbreytta
hœfileika. “
séu hálfónýt. Við höfum tilhneigingu til að
stimpla með orðum, segjum til dæmis að þessi
eða hinn sé karlrembusvín eða kvenrembusvín
og þá er kominn rauður stimpill yfír mann-
eskju sem er gerð úr ótal öðrum þáttum en
þessum eina, sem er miklaður upp. Það er
líka hægt að taka orðin hámenning og lág-
menning sem dæmi, orð sem hafa margar og
mismunandi aukamerkingar þó grunnmerk-
ing þeirra sé nokkuð ljós. Lágmenningin er
einhvers konar dægurfluga, hámenningin eitt-
hvað sem er flóknara og meiri hugsun liggur
á bak við. Þar nota menn gjarnan torráðin
tákn sem leiðarminni í verkinu sem lágmenn-
ingarverk hafa sjaldan af að státa. Aðferðin
sjálf er ekki neinn endanlegur sannleikur út
af fyrir sig og hefur verið harkalega gagnrýnd
enda þekkingarfræðin sjálf undir smásjánni
þegar þessari aðferð er beitt. Þetta er eins og
aðrar aðferðir innan bókmenntafræðinnar,
leikur sem bókmenntafræðingar stunda:
tengja og lesa saman ýmsa texta og reyna að
vera skapandi, opna sjálfum sér og öðrum
nýja sýn á bókmenntir.“
- Er eitthvað nýtt og spennandi að gerast
á sviði bókmenntarannsókna?
„Það síðasta sem kom fram í fræðunum
var þegar táknfræði eða semiotík annars veg-
ar og deconstructionisminn hins vegar litu
dagsins ljós. Deconstructionismi bendir meðal
annars á það hversu erfitt er að nálgast sann-
leikann þegar verið er að lesa flókna texta,
sérstaklega heimspekilega texta. Þessi aðferð
hefur mest fengist við að greina þá texta sem
eru eins konar millistig milli bókmennta og
heimspeki og um leið hefur hún fært þessar
greinar nær hvor annarri.“
- Ég hjó eftir því áðan að þú sagðir að
bókmenntafræðingurinn yrði að vera skap-
andi?
„Já, það er rétt. Rithöfundur, sem skrifar
skáldsögu, hefur hvítt blað fyrir framan sig
og það er tómt og autt, hann hefur því
óbundnar hendur varðandi það sem hann vill
koma á framfæri. Þegar bókmenntafræðing-
urinn fer að skrifa fræðilegar greinar er hann
njörvaður niður af texta rithöfundarins, hann
hefur ekki fullkomið frelsi. Hann er ekki allt-
af fullkomlega viss um hvað höfundurinn var
að fara eða hvað hann ætlaði að segja, hvort
tákn þýðir þetta eða eitthvað allt annað og
svo framvegis. Þess vegna er bókmenntaum-
ræða alltaf lifandi og fersk. Það eru endalausir
túlkunarmöguleikar innan hvers texta ef hann
er lifandi og sígildur, klassískur, en ekki lok-
aður og steindauður eins og símaskráin.
Deconstructionisminn leggur áherslu á að
greina flókna framúrstefnutexta, sem eru opn-
ir gagnvart lesandanum; texta sem lesandinn
þarf að gefa af sjálfum sér - vera skapandi
lesandi - til að skilja eða „túlka“ textann.
Við getum tekið sem dæmi Ulysses eftir James
Joyce. Lesandinn getur ekki lesið Ulysses og
sagt: Nú veit ég nákvæmlega hvað Joyce ætl-
aði að segja, heldur þarf hann að virkja
sköpunargáfu sína í lestrarferlinu og leika sér
að textanum: spila með hann eins og hann
sé að leika tennis. Það sama þarf bókmennta-
fræðingurinn að gera. Sigurður Nordal, sem
mér finnst hafa verið einn skemmtilegasti
penninn hér á landi, hafði ríka sköpunargáfu.
Hann varð að velja á milli þess að vera skap-
andi rithöfundur eða bókmenntafræðingur
og hann valdi síðari kostinn. Það er ekki allt
hárnákvæmur sannleikur sem kemur fram í
ritgerðum Sigurðar en í þeim er iðandi hugar-
flug. Ég dái orðfæri hans og hugmyndaauðgi.
En hann gengur náttúrlega of langt á stund-
um, fullyrðir of mikið og geigátur sínar setur
hann stundum fram sem sannleik. Sigurður
ferðast í textum sínum milli staðreynda og
ímyndunarafls. Það er einmitt þetta flakk á
milli staðreynda og ímyndunarafls sem verið
er að fást við í deconstructionismanum."
- Eru fræðimenn ekki alltaf að skrifa tor-
skilinn og flókinn texta sem almenningur á
erfitt með að skilja?
„Það er sem betur fer engin formúla til
fyrir því hvernig fræðimenn eiga að skrifa.
Éf verið er að fást við flókin mál, til dæmis
mannleg vandamál, óhlutlæg fyrirbæri, flókna
óhlutbundna hugsun, tilfinningamál og annað
slíkt, er ekki hægt að einfalda umfjöllunina
um of. Hvort texti er óskiljanlegur eða ekki
ræðst af því hvort sá sem er að skrifa skilur
það sem hann er að fást við - og hvort treysta
megi því að lesandi bókmenntafræðitextans
skilji það sama og bókmenntafræðingurinn
heldur að lesandinn skilji. Um þetta fjallar
deconstructionisminn meðal annars. Sam-
kvæmt honum veit textahöfundurinn ekki
nákvæmlega hvað hann ætlar að skrifa fyrr
en hann er búinn að skrifa textann. Bók-
menntafræðingurinn hugsar sér ef til vill þrjú
eða íjögur atriði sem hann ætlar að setja fram
en þegar textinn er fullbúinn hafa kannski
ómeðvitað bæst við fimm atriði meðan verið
var að skrifa. Sjálf textahönnunin kveikir
nýjar hugmyndir, nýjan skilning. Svo er líka
spurningin hversu skýrir menn eru í hugsun.
Við getum tekið sem dæmi heimspekinga eins
og Hegel og Kant sem mörgum hefur gengið
illa að skilja. Þeir skrifuðu flókna texta enda
voru þeir að fjalla um torskilda hluti, en hugs-
anlega eru textarnir settir fram á eins einfaldan
máta og hægt er að hugsa sér.
Sumum er ekki gefið að skrifa. Við getum
tekið sem dæmi Einstein sem sagðist hugsa í
myndum og á þann hátt leysti hann þær vís-
indalegu gátur sem hann fékkst við. Þegar
kom að þvi að skrifa þurfti hann að þýða
myndirnar á ritmál. Það hefði aldrei verið
sanngjarnt að biðja Einstein að skrifa öðru-
vísi en hann gerði því hann var að skrifa út
frá sinni eigin sköpunargáfu. Sumum er gefið
að setja hluti fram á mjög einfaldan hátt en
lenda þá kannski um leið í þeirri gildru að
einfalda um of. En þeir sem geta sameinað
báða þessa þætti eru það sem kallað er góðir
pennar.“
- ERU GERÐAR meiri kröfur í sambandi
við háskólanám í Bandaríkjunum heldur en
á íslandi?
„Það er spurning um áherslur. Við kennslu
í bókmenntafræði við Háskóla íslands er ann-
ars vegar lögð áhersla á heimildavinnu, hins
vegar á skapandi túlkun. Úti er námsálagið
meira. Það eru gerðar miklar kröfur um að
nemendur leggi hart að sér. Prófessorarnir
36 VIKAN 36. TBL