Heima er bezt - 01.03.1955, Síða 3

Nr. 3
Heima er bezt
67
Kristmundur Bjarnason:
Einn á jaka norður í Dumbshaf
Á fyrri hluta 19. aldar reisti sá
maður bú á Fannlaugarstöðum1)
í Laxárdal í Skagafirði, er Sig-
urður hét Gíslason og kallaður
var trölli. Hann var sonur Gísla
nokkurs Gunnarssonar á Gvend-
arstöðum í Víðidal í Staðarfjöll-
um. Gvendarstaðir eru nú löngu
komnir í eyði, og eins Fannlaug-
arstaðir, en þá byggði Sigurður
trölli úr eyðilandi laust eftir 1820
og bjó þar til dauðadags 1851, en
ekkja hans Ingibjörg Vigfús-
dóttir mun hafa setið jörðina
fram á árið 1852. Fór hún þá í
eyði og hefur ekki verið í byggð
síðan og er nú afréttarland.
Ýmsar sögur gengu af Sigurði
þessum á 19. öld, en hann var
maður forn í skapi, sérvitur, en
skynugur, fékk fremur slæmt orð
á sig, enda mun hann hafa ver-
ið harður í skaplyndi og illur við-
urskiptis. Ég set hér eina sögu
af Sigurði, eins og hún er skrá-
sett af séra Þorkeli Bjarnasyni á
Reynivöllum, en hún finnst
einnig í þáttum Gísla Konráðs-
sonar. Sagan birtist í ritgerð eft-
ir séra Þorkel, Fyrir fjörutiu ár-
um, og kom hún út í Tímariti
hins ísl. Bókmenntafélags árið
1892.
„Á Fannlaugarstöðum í Göngu-
skörðum bjó á æskuárum mínum
Sigurður nokkur, er kallaðist
„Trölli“, og hafði hann búið þar
alllengi. Hann var maður efnað-
ur, en snyrtimaður enginn. Ein-
hverju sinni um vetur lagðist hjá
honum vinnumaður séra Jóns
Péturssonar prests að Höskulds-
stöðum 1817—1839, sem var þar
á ferð, og sendi hann eftir presti
til að þjónusta sig. Prestur fór,
og er hann kom að Fannlaugar-
stöðum, tók Sigurður honum með
mestu virktum, því að hann var
ekki vanur, að slíka gesti bæri að
garði sínum. Leiddi hann nú
prest til baðstofu, en um hana
þvera var slíkur biti, sem áður
J) Bærinn er sums staðar nefndur Fann-
lagastaðir, en eigi hef ég séð það nafn í
kirkjubókum.
er lýst.1) Sigurður skreið undir
bitann, að vanda hinn fimasti,
en presti, sem Sigurður vildi
koma inn á hjónarúmið, þótti
það heldur óárennilegt og kaus
fremur að fara yfir hann. Gryllti
þá Sigurður einhverja flík á bit-
anum, sem hann þóttist viss um,
að væri spjarir af kvenfólkinu.
Kippir hann nú í flíkina af meg-
inafli og kallar upp hátt og
snjallt um leið: „Hef ég ekki
bannað ykkur, stúlkur, að hengja
af ykkur druslurnar á bitann,
þegar almennilegt fólk er komið.“
En þetta var raunar frakkalaf
prests, sem Sigurður reif þvínær
af. Séra Jóni, sem var spakmenni
hið mesta, varð það eitt að orð-
um: „Þetta er nú mér meðfylgj-
andi, Sigurður minn.“ Prestur
var sökum illviðris að gista hjá
Sigurði um nóttina og fékk
hangikjöt og annað sveitasæl-
gæti til snæðings. En helzt til
þótti Sigurði prestur hæverskur,
því um kvöldið, er til rekkju var
gengið, benti hann honum upp í
moldarskot, er var i veggnum
fyrir ofan rúmið og segir: „Hérna
er bollinn yðar, séra Jón, ef þér
viljið fá yður bita í nótt.“ —
Gísli Konráðsson segir Signrð
hafa vakið klerk með þessu um
nóttina, er hann fékk sér bita. —
Er þessi saga tilfærð hér til að
sýna fram á, hvernig háttað hafi
til hjá Sigurði bónda. Vera má,
að sögur um hann séu eitthvað
ýktar, eins og gengur, en þó mun
fótur fyrir þeim sumum, að
minnsta kosti.
Ekki átti Sigurður barn með
konu sinni, Ingibjörgu, enda
mun hún hafa verið öldruð, er
hann átti hana. En griðkona
hans, er Guðrún hét, ól börn
nokkur; urðu flest föðurlaus og
ekkert kenndi hún Sigurði, þótt
1) „Var a stundum biti um baðstofuna
þvera til að halda henni saman, sem náði
mitti eða því nær, og skriðu eða smugu
þeir undir bitann, sem inn fyrir eða fram
fyrir þurftu að fara,“ segir séra Þorkell.
menn hefðu fyrir satt, að hann
ætti þau jafnvel öll.
Einn son sinn, Vigfús, vildi hún
helzt kenna huldumanni eða úti-
legumanni og varð hann aldrei
feðraður og framan af ævi skrif-
aður Guðrúnarson, en síðar
Hansson. Alþýða manna nefndi
hann Þokuson, því að Guðrún
sagði presti sínum, séra Birni
Arnórssyni, að hún hefði verið
við grös frammi í Tröllabotnum,
er hann kom undir. Skall skyndi-
lega yfir þoka mikil; kom þá til
hennar maður, er hún kenndi
ekki, og átti leik við hana.
Sennilega hefur Sigurður trölli
fengið Guðrúnu til að bera þetta,
enda ekki þótt með öllu ótrúlegt,
ef mark má taka á ummælum
séra Þorkels á Reynivöllum, en
hann segir svo í áðurnefndri
Tímaritsgrein:
„Bezt grasaveður voru hægar
vætur eða þokur, — en varlega
varð að fara í þokunum, því að ef
stúlka villtist frá hópnum, eink-
um ef hún var ung og frið, var
hætt við að huldumaðurinn eða
útilegumaðurinn hitti hana, en
það þótti áhætta.“
Þessi sögusögn hefur og vafa-
laust orðið til þess, að Guðrún
hefur fengið af hreppnum með
þessum dreng sínum, og er senni-
legt. að Sigurður hafi reiknað
með þeim tekjuauka, um leið og
hann firði sig hjúskaparbroti, en
á þeim var í þá daga tekið harð-
ar en nú. Gísli, faðir Sigurðar,
var talinn lögfróður nokkuð, og
er ekki ósennilegt, að Sigurður
hafi kunnað fyrir sér í lögum,
enda þess ekki getið, að hann
væri maður heimskur.
Við manntal á Fannlaugar-
stöðum árið 1829 fær Guðrún
Jóhannesdóttir þenna vitnisburð
hjá presti sínum: „21 árs. Staut-
ar. Ei vel uppfrædd, ókostgæfin
I andlegu efni.“ Árið 1832 er vitn-
isburðurinn á þessa leið: „Staut-
ar, dauf, lítið þenkjandi." Árið
1835: „Les nokkuð, sára skiln-
ingsdauf, skeytingarlítil." Versn-
ar nú vitnisburðurinn heldur,