Heima er bezt - 01.02.1978, Qupperneq 12

STEINDÓR STEINDÓRSSON FRÁ HLÖÐUM:
Hlaðir í Hörgárdal
Norðlenskt sveitaheimili í byrjun 20. aldar
Inngangur
r
■ —g ólst upp á Hlöðum í Hörgárdal frá tveggja ára
__j aldri til tvítugs (1905—1922). Fékk ég þá skynjað
með forvitni og næmi bamsins og unglingsins
----- það, sem gerðist umhverfis mig, og fylgdist með
og tók þátt í hinni daglegu önn allt frá því ég komst á legg
og það því fremur sem ég ég var lengstum eina bamið á
heimilinu. Tel ég það hamingju mína að alast upp á því
góða heimili. Þar kemur fyrst til, að ég var þar með góðu
fólki og hlaut á alla lund gott íslenskt sveitauppeldi, en
einnig hefir það verið mér mikils virði og löngum
ánægjuauki, að þar kynntist ég tveimur öldum, ef svo
mætti að orði kveða. Fjöldamargt var þar með gömlu
sniði 19. aldarinnar, enda þótt ekki yrði hjá því komist að
umhverfið var 20. öldin, og varð að taka afleiðingum þess,
þar á meðal alls þess umróts, mér liggur við að segja,
byltingar, sem fyrri heimsstyrjöldin olli í þjóðfélaginu, og
kyrrlátt sveitaheimili gat ekki skotið sér undan með öllu,
þótt enn væri haldið fast í fomar venjur.
Ég hefi rifjað upp þessar minningar um Hlaðaheimilið,
því að ég tel að lýsingin geti haft nokkurt menningar-
sögulegt gildi, þegar rætt er um tímamót 19. og 20. aldar,
og einnig til að gjalda ögn upp í þá skuld, sem ég stend í
við þetta æskuheimili mitt.
Eins og ljóst kemur fram eru hér engar mannlýsingar og
fátt sagt af atburðum, nema þar sem þeir voru nauðsyn
efninu til skýringar. Nokkur nöfn verður þó að nefna, og
vert er að minnast þess, að ég var í skjóli móður minnar
Kristínar Jónsdóttur, sem annaðist alla matseld og innan
hússtörf. Ég var því hvorki fóstursonur né tökubam
heldur einhversstaðar þar á milli. Húsbændur voru Stefán
Stefánsson og Margrét Þórðardóttir. Stefán var fæddur
1852, en Margrét var fáum árum yngri. Hann fluttist með
foreldrum sínum að Hlöðum 11 ára að aldri, faðir hans dó
skömmu síðar og gerðist hann því á unglingsárum fyrir-
vinna á búi móður sinnar, uns hann tók við búi til fulls um
tvítugsaldur. Búskaparárin voru því orðin býsna mörg,
þegar ég kom að Hlöðum. Þá voru synir þeirra hjóna
Þorsteinn og Halldór uppkomnir að mestu og stunduðu
nám í Gagnfræðaskólanum á Akureyri. í sérstöku húsi
bjuggu hjónin Ólöf Sigurðardóttir skáldkona og Halldór
Guðmundsson trésmiður. Annars heimafólks verður get-
ið, þar sem það kemur beint við sögu.
Framan af árum var fast heimilisfólk 10—12 manns, en
fækkaði síðar, en varð þó aldrei færra en 8. Auk þess var
húsmennskufólk, sem oft vann búinu meira eða minna, og
venjulega ein eða tvær kaupakonur og smali, kaupamenn
voru sjaldan nema nokkra daga á sumri. (Til gamans má
geta þess, að 1703 var 8 manns í heimili á Hlöðum, þar af
3 böm). Hið heimilisfasta fólk dvaldist þar allt árum
saman, sumt öll mín uppvaxtarár. Telst mér til, að alls hafi
17 manns verið heimilisfast á búinu samtíða mér. Þetta
segir sína sögu og gefur nokkra innsýn, sem var á öllum
heimilisbrag. Mikið miseldri var á heimilisfólkinu, þegar
ég kom að Hlöðum, elst var Þórey, móðir Stefáns bónda
um nírætt, en ég yngstur á þriðja ári. Segja mátti, að
heimilisfólkið skiptist í 5 aldursflokka, mér liggur við að
segja kynslóðir, ef talið er eftir aldursmun. Seinna færðist
aldurinn ögn saman, Þórey dó 92 ára og ég hækkaði í lofti
og að árum.
Allt um þetta miseldri fólksins var það allt ein órofa
heild að heita mátti. Þar kom hvorki fram stétta- né kyn-
slóðabil. Eldra fólkið leiðbeindi unglingunum, og þeir
uxu upp í störf og umhverfi heimilisins átaka- og hljóða-
laust. Enginn dró í efa eign húsbóndans, en allt heimilið
hjálpaðist með einum hug að því, að búskapurinn gengi
sem best. Það var sameiginlegt áhugamál allra, mér liggur
við að segja metnaðarmál, að sem best heyjaðist, og féð
gengi sem best fram og gæfi mestan arð. A sama hátt
snerti það allt heimilið, ef eitthvert óhapp kom fyrir.
Mikið var unnið og af kappi, og vinnutími var langur, svo
að mörgum þótti meira en nóg um, en sjaldan heyrðist þó
óánægjurödd í þá átt. Þar bætti áreiðanlega úr, að hús-
bóndinn, sem var kröfuharður um vinnu fólksins, hlífði
sjálfum sér minnst allra. Hann gekk ótrauður í erfiðustu
og verstu verk, sem til féllu, og naut að jafnaði skemmri
næturhvíldar en aðrir, a.m.k. um háannatímann. Allir
neyttu hins sama matar, sem var ríkulega framreiddur.
Sums staðar í sveitinni var þó siður, að húsbændur og
48 Heima er bezt