Heima er bezt - 01.06.1995, Qupperneq 25

Bergur Bjarnason, kennari:
Konungur
fuglanna
ffÓbH 0<j
Míjlik<j&b
3. kluti
Að þessu sinni datt mér í hug að
segja ykkur stutta stund frá öðrum
fugli, sem segja má að sé stærstur og
tignarlegastur allra íslenskra fugla,
enda jafnan kallaður því virðulega
heiti konungur fuglanna.
Þetta er örninn, heitir raunar haf-
örn, og er eina arnartegundin sem hér
er. I öðrum löndum eru þær margar.
Örninn tilheyrir þeirri tegund
fugla, sem ránfuglar nefnast, því að
þeir lifa mest á smádýrum, sem þeir
geta klófest og ráða við, sumum
reyndar furðustórum, eins og til
dæmis ungum lömbum og stórum
fiskum, sem þeir grípa úr yfirborði
vatna eða sjávar. Einnig éta þeir hræ,
ef örðugt er að ná í nýmeti. Þeir eru
lrka mjög sterkir og vel vopnaðir til
þessara veiða, hafa afar beittar og
sterkar klær og nef til að tæta sundur
bráðina, og flugleiknin er alveg ótrú-
leg.
Haföminn er staðfugl, mórauður á
litinn, höfuð og stél ljósleitt og klær
gular. Eins og heiti fuglsins ber með
sér, velur hann sér dvalarstað við eða
nærri sjó, langoftast í hömrum hárra
fjalla. Þar búa arnarhjónin sér hreiður
á hverju vori og eignast tvö egg, en
nær undantekningarlaust kemst aðeins
annar unginn upp. Valda því óvægin
átök milli systkinanna. Sá sterkari
hrindir jafnan þeim sem er minni
máttar niður af klettasyllunni, sem
hreiðrið er á, svo að hann bíður bana.
Þannig er nú bróðemið á býlunum
þeim. Viðkoman er því mjög lítil.
Talið er víst að allt frá því að land
var numið og langt fram eftir öldum,
hafi verið töluvert mikið um emi hér
á landi og þá hafi þeir vafalaust haft
aðsetur í flestum eða öllum héruðum
landsins. Ymsar sagnir og margvís-
leg örnefni benda ótvírætt til þess. í
mínu héraði eru til dæmis nokkur
slík örnefni, þótt enginn fugl sé þar
nú né hafi verið lengi. Það hefur
vissulega verið svipmikil sjón að sjá
kannski daglega þessa stóru, tignar-
legu fugla leika sér um loftin blá eða
fylgjast með því, þegar þeir
hremmdu fugl eða fisk á yfirborði
vatns eða sjávar af furðulegri fimi.
204 Heima er bezt
Hitt var að sjálfsögðu mikið al-
vörumál fyrir bændur, ef ernir sátu
um unglömb þeirra á vorin, og það
gerðu þeir vissulega oft, ef þeir sáu
sér færi á.
En tilfinnanlegast og sorglegast af
öllu var þó það, þegar það kom
stundum fyrir að ernir hremmdu
ungbörn, sem skilin höfðu verið ein
eftir úti um stund og flugu með þau
upp í hreiður sitt. Um það eru til
nokkrar vottfestar sögur í íslenskum
heimildum og margar frá öðrum
löndum. Því miður náðust þessi börn
sjaldan lifandi.
Um þessa hörmulegu atburði kann
ég eina gamla, vel kveðna vísu, sem
enginn veit eftir hvern er, en ég vil
gjarna að þið lærið hana. Vísan er
þannig:
Sterklegur fugl og stór er örn,
stundum hremmir hann lítil börn,
flýgur með þau í krepptri kló
í klettahreiður á mosató.
Eftir að skotvopn og eiturefni flutt-
ust til landsins, var fljótt lagt kapp á
að útrýma þessum vargfugli, sem
víða rændi unglömbum bænda og
var vargur í varplöndum þeirra.
Þetta tókst að verulegu leyti, ekki
síst með því að eitra hræ sem þeir
átu, þegar þeir náðu ekki í nýmeti.
Það mun hafa drepið þá flesta.
Segja má að á löngu árabili hafi
erninum verið nær alveg útrýmt, að-
eins örfá hjón verið eftir.
Þegar menn gerðu sér loksins ljóst,
að örninn var alveg að deyja út, vildi
auðvitað enginn ábyrgur maður
missa þennan glæsilega fugl úr
fuglalífi landsins. Alþingi samþykkti
því lög um algjöra friðun hans og
jafnframt að ekki skyldi oftar eitra
fyrir refi á víðavangi.
Eftir þetta hafa fuglafræðingar
fylgst nákvæmlega með erninum og
fjölgar honum því lítið eitt á hverju
ári. Má því nú fullyrða að tekist hafi
að bjarga því að honum yrði útrýmt
að fullu, en þar mátti áreiðanlega
litlu muna að eins færi með hann og
geirfuglinn stóra og sérstæða, sem
útrýmt var hér að fullu við Eldey.
Ég ætla svo að enda þennan þátt
með því að segja ykkur stutta sögu.
Eins og þið vitið að ég geri oft og
þið hafið alltaf gaman af.
Það er síðasta sagan, sem til er af
því, þegar örn rændi barni á Islandi.
Það er því vissulega merkileg og eft-
irminnileg saga. Hún birtist í Lesbók
Morgunblaðsins árið 1944 og nokkru
seinna í barnablaðinu Vorinu. Þar er
því hægt að lesa hana í heilu lagi.
Hér segi ég ykkur hana aðeins í aðal-
atriðum.
Hinn kunni blaðamaður og rithöf-
undur, Arni Ola, skráði frásögnina
eftir gamalli konu, Ragnheiði Eyj-
ólfsdóttur, sem sjálf hafði orðið fyrir
þessari furðulegu og næsta ótrúlegu
reynslu, að örn rændi henni þegar
hún var um það bil tveggja ára göm-
ul og flaug með hana þriggja kíló-
metra vegalengd, án þess að hana
sakaði neitt að ráði.
Eins og að líkum lætur, mundi
gamla konan ekki atburð þennan, en
móðir hennar sagði henni oft frá
honum, og margir hafa vottfest hann,
svo að þar fer ekkert á milli mála.
Þetta gerðist sumarið 1879 á bæn-
um Skarði á Skarðsströnd í Dala-
sýslu. Foreldrar Ragnheiðar litlu
voru þar þá búsett og faðir hennar
ráðsmaður á staðnum hjá ekkju
nokkurri, sem jörðina átti og þar bjó.
Daginn, sem ránið var framið, var
veður hið besta, logn og heiðskír
himinn. Móðir Ragnheiðar litlu vildi
því nota tækifærið til þvotta og hafði
farið niður að á til að þvo. Brekku-
halli nokkur var niður að ánni, þar
sem þvottastaðurinn var, en skammt
fyrir ofan var hvammur, og uxu þar
blóm innan um hvannir. Þetta var í
túnfætinum á Skarði. Móðirin skildi
telpuna eftir þarna í hvannastóðinu, á
meðan hún var að fást við þvottinn,
af því að hún taldi hana óhultari þar,
fjarri vatninu.
Allt í einu heyrir hún að telpan
rekur upp hátt hræðsluóp, og þegar
hún lítur upp sér hún að ógurlegur
örn hefur steypt sér yfir telpuna, þar
sem hún var að dunda við að tína
blóm. Skipti það nú engum togum að
örninn hefur sig upp og flýgur með
hana hátt í loft upp. Ekkert heyrðist
til telpunnar nema rétt fyrst, enda
mun strax hafa liðið yfir hana.
I fyrstu flaug örninn afar hátt þarna
yfir. Var sem hann hefði viljað kom-
ast sem hæst strax, til þess að ná
ákvörðunarstað sínum, þó að honum
dapraðist brátt flugið. En svo sem
vænta mátti, var ætlun hans að fljúga
með barnið upp í hreiður sitt, sem
var í fjallinu fyrir ofan Kross.
í Krossfjalli höfðu arnarhjón átt
sér hreiður í mörg ár og alið þar upp
unga sína. Ollu þau oft töluverðu
tjóni þar í sveitinni.
En nú víkur sögunni til fólksins á
Skarðstúninu, sem var þar við hey-
skap. Hafði það fylgst vel með því,
sem gerðist, og þaut nú hver af stað,
sem betur gat, til þess að reyna að
komast í tæri við örninn, en sá leikur
sýndist í fyrstu harla ójafn og útséð,
hver endirinn yrði. Sagði móðirin
svo frá síðar, að þegar hún leit upp
frá þvottinum við ána og horfði á eft-
ir erninum með barnið í klónum, að
sér hefði ekki dottið í hug að hún sæi
það nokkurn tíma lifandi né heldur
liðið.
Heima er bezt 205