Muninn - 01.03.1950, Page 5
M U N I N N
45
andlegir og veraldlegir formælendur
þjóðarinnar.
En katólska kirkjan var alheimsfyr-
irtæki, með aðalskrifstofu í borginni
eilífu, og þar kom, að vegur hennar
óx hérlendis. Einstaka menn fórnuðu
lífi sínu í þágu kirkjunnar. Það hlaut
að koma til árekstra við hina fornu
höfðingjahugsjón.
Krafa trúarinnar um auðmýkt og
jöfnuð gat aldrei samþýðzt hinni fornu
höfðingjahyggju. Það skapast liöfð-
ingja- og kirkjuvald, það verður ,,að-
skilnaður ríkis og kirkju“. Hin ytri
skilyrði skapast til þess kapphlaups,
sem um miðja 13. öld lauk með tvö-
földum ósigri hins íslenzka höfðingja-
valds fyrir erlendum þjóðhöfðingja og
heimshyggju hinnar katólsku kirkju.
En höfuðorsökina er að finna í lífi
einstaklinganna. Nú fyrst á gagngerð
luigarfarsbreyting sér stað, hin forna
heimsmynd hrynur, ný siðalögmál, ný
trú.
Nú tefla Kristur og Óðinn um sál-
irnar. Það er baráttan hið innra með
þjóðinni, sem öllu framar skapar jarð-
veg þeirrar lausungar, taumleysis og
ofsa, sem einkenna þetta tímabil.
Deilur og ófriður leikmannahöfð-
ingja skapa framsvið þeirrar myndar,
er við okkur blasir, af aldarhætti
Sturlungaaldarinnar. Bak við rís kirkj-
an, ung að vísu, en með vaxandi áhrif
á alþýðu manna og heimshyggju
katólskrar trúar.
Um trúarlíf einstaklingsins á Sturl-
ungaöld verður seint sagt með nokk-
urri vissu. Eitt er þó víst. Hin nýja trú
átti ekki jafnmikil ítök í liugum
manna og hin heiðna áður.
í augum höfðingjanna stóð kirkjan
skör læma en hofið í augum hinna
fornu goða.
Mýmörg dæmi sanna þetta. Kirkju-
grið voru ekki virt. Eru sagnir í Sturl-
ugu um það, að menn voru dregnir úr
kirkjum til lífláts. Og barizt var við
kirkjur, svo að blóðslettur gengu á
guðshúsin. Þórður kakali sór að virða
jafnan frið kirkna og kvenna.
Þess hefði naumast verið getið, ef
það liefði verið föst venja.
Sérstakt fyrirbæri í kristni þjóðar-
innaar eru klaustrin. Þar þróast al-
kirkjulegar hugsjónir, þar segja menn
skilið við þennan syndum spillta
heim.
Með komu Guðmundar Arasonar á
biskupsstól árið 1201 skapast ný við-
horf í kristni landsins. Þar fór maður,
sem í einu og öllu þjónaði málstað
hinnar heilögu, katólsku kirkju. Þessi
einræni klerkur virðist hafa búið yfir
miklu viljaþreki ásamt óvenju-rótgró-
inni trúarlegri þrákelkni. Hann verð-
ur til þess að skilja ríki og kirkju.
Lærðir og leikir skyldu ekki lengur
dæmast eftir sömu lögum. Þetta varð
er stundir liðu, helzta ástæða til utan-
stefna íslenzkra manna, ömurlegasta
þáttarins í íslenzkri réttarsögu.
Kristilega sefjun mætti nefna það,
er menn vilja þola pyndingar og píslir
fyrir dauða sinn, sennilega í þeirri
von að bæta fyrir fyrri misgerðir. Sagt
er frá Sveini nokkrum Jónssyni, sem
krafðist þess, að hann væri limaður
fyrir dauða sinn. Var það gert, söng
hann á meðan Ave María, síðan var
liann höggvinn.
Villimannsleg grimmd einkennir
baráttuna, friðhelgi kvenna er ekki
virt lengur. í Sauðafellsför Vatnsfirð-
inga voru bæði brjóst höggvin af konu,
er Þorbjörg ysja nefndist, og hvorki
eirt börnum né konum.
Þó sést af kviðlingum um þessa at-
burði, að almenningsálitið liefir for-
dæmt slíkar aðfarir.
Nýtt fyrirbæri í íslenzkri ómenn-
ingu kemur fram á Sturlungaöld: lim-
lestingar.
Það gerist títt, að handteknir óvinir
eru pyndaðir og aflimaðir.
Menn Guðmundar biskups velktu
Tuma Sighvatsson, áður en Jíeir
drápu hann, og Sturla Sighvatsson lét
gelda tvo presta í Grímseyjarför sinni.
Slík hryðjuverk eru ný í sögu þjóðar-
innar, Jiau eru framin í brjálæðislegri
kappgirni þeirra manna, er hvorki
höfðu himin né helvíti að trúa á, lifðu
í siðferðislegu jafnvægisleysi.
Akaflega merkileg er sú fyrirlitning
á vinnu, sem fram kemur á Sturlunga-
öld.
Sagnir um Hænsa-Þóri og aðra þess
liáttar menn sanna, að lausingjar og
prangarar nutu lítillar virðingar á
söguöld. En hér virðist breyting á
verða. Það Jaykir „fínna“ að vera hesta-
sveinn einhvers ribbalda, en að vera
bóndi eða sjómaður.
Fylgdarmenn Þórðar kakala, kváðu
norðurfrá ekki mundu vera nema bú-
karla ok fiskimenn ok þá, er ekki
mannsmót væri at.“
Bak við þetta liggur hégómagirnd.
Sama tilfinning býr í brjósti lausingj-
ans, sem segir: „Ek vil bjóðask til ferð-
ar með þér, ok ætla ek at vera þér
miklu meiri en einnhverr bóndi,“ og
höfðingjanna, sem Hákon gamli hafði
að ginningarfíflum við hirð sína.
Skírlífi er lítilsmetin dygð meðal
valdsmanna Sturlungatímans. Þeir
áttu konur, hjákonur og frillur. Mik-
ilmenni eins og Snorri Sturluson eru
engin undantekning. Þjóðlífið virðist
sýkt af siðferðislegri blindu.
Skemmtanir og leikar eru margir
hinir sömu og á söguöld, vinaboð og
veizlur tíðkast við hátíðleg tækifæri.
Kirkjulegar hátíðir bætast við. En
merkust nýjung og örlagaríkust var án
efa dansarnir.
Þeir berast hingað í upphafi 12. ald-
ar. I kjölfar þeirra sigldi nýr, ljóðrænn
kveðskapur, dansakvæðin.
Kveðskapur þessi var stundum háð,
en fram kemur í honum einlægari
túlkun mannlegra tilfinninga en í hin-
um staðnaða dróttkveðskap.
„Mínar eru sorgirnar þungar sem
blý,“ söng Þórður Andrésson.
Efnahagur manna var misskiptur
meira en áður, sumir gerðust stórauð-
ugir, og óeðlileg röskun varð á eign-
um einstaklinga og ætta. Nýjar kvaðir
lögðust á alþýðu manna til kirkjunn-
ar. Sauðatollar og osttollar verða al-
kunn fyrirbæri. En Jiyngsta kvöðin var
Jdó sú, sem fólst í hinum sífelldu deil-
um, upphlaupum og herferðum. Her-
ferðir í önnur héruð taka að tíðkast.
Oryggisleysið og glundroðinn greiddu
götu trúarlegra áhrifa að hugum al-
Jiýðu manna.
Hugsjónir ríkismannanna á Sturl-
ungaöld voru að vera voldugir höfð-
ingjar, að þurfa ekki að lúta neinu
nema sinni eigin höfðingjalund.
Hákon gamli, þessi grái persónu-
leiki í sögu íslendinga, hélt þá við
liirð sína, lifðu Jieir Jiar í vímu kon-
ungshyllinnar milli vonar og ótta.
Þá dreymdi alla sama drauminn, að
verða voldugir, jafnvel þótt það yrði á
kostnað þjóðarinnar.
Mörgum hraus þó hugur við að reka
konungserindi, er heim kom. Ef til
vill bjó í brjósti þeirra eitthvað, sem
kalla mætti Jijóðerniskennd.