Tímarit lögfræðinga - 01.04.1986, Blaðsíða 19

dómum í einkamálum23). 1 JB I 8 er kveðið á um dómrof. Segir þar um
önnur mál en vígsmál og legorðssakir að rjúfi maður dóm, þ.e. efni ekki
skyldur sínar samkvæmt honum, sekist hann mörk við sakarábera en
við konung þrem mörkum. Skal sýslumaður sækja hvorum tveggja
til handa. Af fé dómþola skal fyrst greiða dómhafa það sem honum ber
samkvæmt dóminum en síðan sektir í hlutföllum eftir því sem fé vinnst
til.
Ef máli var skotið til Alþingis sáu sýslumenn um flutning sakamanna
á þingið og þá einnig af þingstaðnum, ef til þess kom. Stundum var
sýslumönnum boðið að flytja sakamenn aftur heim í hérað til frekari
rannsóknar. Fyrir kom að dómendur í héraði létu mál ódæmd sökum
fyrirferðar máls eða anna. Voru þau þá dæmd á Alþingi a prima
instantia24).
Stundum sýnist sýslumaður hafa átt að leggja á refsingu, þó að eng-
inn dómur hefði gengið yfir sakborningi25). Þetta er þó óvíst.
Héraðsstjórn
Þegar konungsvald komst á höfðu hrepparnir lengi notið víðtækrar
sjálfstjórnar og hreppsmenn sjálfir kjörið sína hreppstjóra eða sókn-
armenn. Samkvæmt Jónsbók voru hreppstjórar 5 í hverjum hreppi,
kjörnir um ótiltekinn tíma2G). Eftir því sem konungsvaldið styrktist
fóru afskipti umboðsmanna konungs af hreppsmálum vaxandi. Sam-
kvæmt Alþingisdómi frá 15832,7) máttu sýslumenn sameina hreppa til
að ekki yrðu færri en 20 fullgildir bændur í hreppi. Þegar fram liðu
stundir var farið að fela hreppstjórum umboðsstörf, og fóru sýslumenn
þá að hafa eftirlit með störfum þeirra, e.t.v. þegar á 15. og 16. öld.
23) Sbr. m.a. JB VIII 212, réttarbætur 1314, 20. gr. og 1330; D I II 390-395 og 648-649.
Dómstólar kirkjunnar máttu hvorki leggja limlestingar né líflátshegningar við brotum.
Konungi bar að styðja kirkjuna, þar á meðal að annast um að þeim, sem lýstir höfðu
verið í bann vegna brota á „Guðs lögum", væri refsað. Lögsókn gegn þessum mönnum
kom í hlut umboðsmanna konungs, sbr. t.d. Th. Thorsteinsson, s. 51 og 58, Jeanne
d’Arc, s. 171, Saxo XV-LV-7 (628), Plöchl II, s. 348 ... 349, NGL V, s. 17 (Kristinréttur
Árna), JB II 2, en annars önnuðust prófastar um að fylgja eftir úrskurðum kirkju-
yfirvalda á hliðstæðan hátt og sýslumenn þjónuðu hinu veraldlega valdi; Saga íslands
II 71, III 75, 132, 160-163 og 253. Dæmi eru um sýslumenn sem jafnframt gegndu
prófastsembættum, SMÆ I, s. 70-71.
24) Saga íslands III, s. 75.
25) Sbr. JB IV 15 og X 1 og héraðsdóm 1559, D I XIII 449. Á 14 öld voru sýslumenn í
Noregi sjálfstæðir dómarar eða „lovkonsulenter" f minni málurn og leituðu sátta með
aðilum. Ákváðu þeir þá sektir, ef því var að skipta, Kulturhistorisk leksikon XVII 653;
J L 2,88.
26) ]B IV 31. Þórður Eyjólfsson: Alþingi og héraðsstjórn, s. 15.
27) A í II 24 og 455.
13