Vesturland - 24.12.1959, Qupperneq 8

8
VESTURtjAND
Guðjón Kristinsson, skólastjóri:
Horft
nm
öxl
um og í Skálholti, hinum fomu
biskupssetrum.
Fyrsti skólamaður á Islandi var
ísleifur Gissurarson biskup. í
klaustrum þróaðist blómleg menn-
ing, því að ábótarnir héldu venju-
lega skóla við klaustur sín og
höfðu sér við hlið margt lærðra
manna. Enda þótt hér væri í raun
og veru um æðri skóla að ræða,
bárust menningaráhrif frá þeim
drjúgum út meðal almennings í
landinu.
um vesaldómi. Fortölur hans hafa
án efa verið erfiðar, en að lokum
fékk hann því þó áorkað, að Lud-
vig Harboe, kastalaprestur í Kaup-
mannahöfn síðar Sjálandsbiskup
var sendur til íslands. — Skyldi
hann rannsaka ástandið þar. —
Harboe er einhver bezta sending
sem komið hefir frá Dönum. Hann
og Jón Þorkelsson ferðuðust hér
um landið á árunum 1741—1745.
Gaf Harboe út fjölda tilskipana
um skóla- og kirkjuhald, og var
Nokkur
atriði um frœðslu- og skólamál á
íslandi frá fyrstu tímum
og fram á miðja nítjándu öld.
Nú er svo í þjóðfélagi okkar, að
öllum börnum og unglingum er
gert kleift að læra. Skólaskyldan
er frá 7—15 ára aldurs víðast
hvar, og á hverju ári er miklum
hluta þjóðarteknanna varið til
þess að veita æskulýðnum fræðslu.
Á þessari skólaöld er hollt að
horfa til baka — til fortíðarinnar
og líta yfir farinn veg í þessum
efnum.
Þá var öldin önnur. Ungir menn
brutust áfram til mennta og færri
fengu að læra en vildu. Hugleið-
ingar um fortíðina gætu orðið til
þess, að ýmsir unglingar gerðu sér
frekar ljóst hvað þjóðfélagið læt-
ur þeim nú í té, að þeir sæju
hverjar skyldur hvíla á þeim og
kunni að meta og sýna í verki
hvers af þeim er vænst. — Alþýðu-
fræðsla á íslandi nú er með því
bezta sem þekkist í heiminum.
Þar með er þó ekki sagt, að
menntun í víðtækri merkingu sé
yfirleitt betri en hún var, jafnvel
á mestu hörmungatímum hinnar
íslenzku þjóðar. — íslendingar
hafa ávallt verið fróðleiksfúsir,
og menntaþrá þjóðarinnar hefir án
efa fleygt henni yfir miklar hörm-
ungar liðinna alda.
Skólahald og menntun
til siðaskiptanna.
í stuttri grein verður að sjálf-
sögðu eigi gerð fulkomin grein
fyrir þróun fræðslu hér á landi á
mörgum öldum, og verður aðeins
stiklað á því stærsta. — Hefi ég
haft til hliðsjónar ýmis heimildar-
rit, en mest Sögu alþýðufræðsl-
unnar á íslandi" eftir Gunnar M.
Magnúss, rithöfund.
Með Kristni má segja, að nýtt
menningartímabil hefjist hér á
landi. Þá fer tilveruréttur barna að
byggjast á meiru en geðþótta for-
eldranna. Hugmyndin um rétt
hvers bams til uppfræðslu byrj-
ar að skjóta rótum, þó í smáu sé.
Að vísu voru hér, fram eftir
öllum öldum engir skólar, nema
æðri skólar. Fyrst í Skálholti,
Odda, Haukadal og á Hólum og í
klaustrunum. Síðar aðeins á Hól-
Samkomur voru oft haldnar á
menntasetrum, kom þangað fjöldi
fólks, bæði ungt og aldið, sér til
fróðleiks og skemmtunar. Þama
var söngur, kvæðaflutningur og
sögusagnir og fólk bar þetta svo
með sér út um byggðir landsins.
Þjóðveldistímabilið er eitthvert
glæsilegasta tímabil í sögu ís-
lenzku þjóðarinnar. Telja má full-
víst, að alþýðumenntun hafi þá
verið meiri hér en víða í nágranna-
löndunum t. d. Norðurlöndum,
Englandi og Þýzkalandi o. fl. stöð-
um.
En með 12. og 13. öldinni syrtir
að. Þá er öld geigvænlegra flokka-
drátta og innanlandsóeirða,
Sturlungaöldin. Á þessari blóðugu
öld glata Islendingar dýrmætasta
fjársjóði sínum — frelsinu. — Fer
ekki hjá því, að allt mennta- og
menningarlíf í landinu hefir orðið
fyrir miklu áfalli við slíkt, er fram
liðu stundir. Skólamir féllu niður
og voru ekki starfræktir um langa
hríð.
Spor í framfaraátt.
Segja má að skólalíf hafi gengið
ærið skrykkjótt allt til siðaskipt-
anna, og fór oft eftir innræti bisk-
upanna og áhuga þeirra á menn-
ingarmálum. Og ekki er hægt að
segja útlendu biskupunum það til
hróss, að þeir hafi haft örvandi
áhrif á menntalíf þjóðarinnar —
þvert á móti.
Með siðaskiptunum rofaði aftur
til um stund. en brátt sótti í sama
horfið. Síðari hluti 17. aldar var
mesti hörmungartími fyrir lands-
menn. Allt skólahald var þá í rúst-
um. En eftir það fóru ýmsar vakn-
ingaröldur að bæra á sér. Sá mað-
ur, er mest og bezt gagn vann
þessum málum á fyrri hluta 18.
aldar, var Jón Þorkelsson, skóla-
meistari í Skálholti. Er hann hafði
verið skólameistari í 9 ár gat hann
eigi lengur unað við hið óþolandi
ástand. Árið 1736 sigldi hann á
konungsfund. Hann lýsti fyrir
konungi hve báglega horfði um Is-
lands hag, ef fólkið væri látið
grotna niður í fáfræði og andleg-
nú um sinn hert á öllum kröfum
um lærdóm og aga. En skólahald
allt var mjög erfitt af mörgum
orsökum. — Þjóðin var almennt
svo niðurbæld af allskonar óáran
og andlegri kúgun, einokun, hjá-
trú og fátækt, að hún hafði lítinn
áhuga á, að bæta menntunará-
standið. Einnig var erfitt upp-
dráttar í þessum málum sökum
ósamkomulags milli stjórnarinnar
og embættismanna.
Harðæri og hörmimgar.
Skólarnir áttu við mikla örðug-
leika að etja, bæði fjárhagslega og
á fleiri sviðum og þegar ný óáran
lagðist yfir landið á seinni hluta
18. aldar í mynd fjárpesta, jarð-
skjálfta og móðuharðindanna,
versnaði ástandið enn til muna.
Þar við bættist svo, að skólahúsin
í Skálholti féllu í jarðskjálftunum.
Biskupar vildu losna við skólana,
og loks var ákveðið að flytja Skál-
holtsskóla til Reykjavíkur, eftir
að hætt hafði verið við að flytja
alla ísl. þjóðina suður á Jótlands-
heiðar, eins og til tals hafði kom-
ið. 1 Reykjavík var byggt skóla-
hús og þar hófst kennsla árið 1787.
— Þessi skóli, Hólavallaskóli,
starfaði svo í framhaldi af Skál-
holtsskóla, en báðir hinir fornu
skólar voru sameinaðir í þessari
stofnun árið 1801. Skólinn komst
í hina mestu niðurlægingu. Aðbún-
aður allur var eindæma slæmur og
árið 1804 var svo komið, að hætta
varð skólahaldi. Og nú var skóla-
laust á Islandi, nema hvað einn
barnaskóli starfaði með 12 börn-
um á Hausastöðum í Garðahreppi.
Árið 1805 var svo Bessastaða-
skóli stofnaður. Við þann skóla
voru góðir starfsmenn, t. d. Hall-
grímur Scheving og Sveinbjörn
Egilsson. Um Bessastaðaskóla seg-
ir dr. Páll E. Ólason m. a.: „Má
það kalla sannmælt, að sá skóli
hefir verið hin ágætasta lærdóms-
stofnun sem Island hefir nokkru
sinni átt.“ Eftir 40 ára starfsemi
var skólinn fluttur til Reykjavík-
ur. Haustið 1846 hóf svo latínu-
skólinn í Reykjavík starf sitt. —
Þetta er í stuttu máli hið helzta
um skólahald æðri skóla fram á
miðja 19. öld. — Margs og margra
hefir ekki verið minnst sem skyldi.
Margir voru þeir á fyrri öldum,
sem voru brennandi af áhuga á
þessum málum, og unnu mikið
starf, þótt erfiður væri róðurinn
og árangur minni en þeim hefði
þótt æskilegt. Þessir menn voru
helztir: Biskuparnir Gissur Ein-
arsson, Guðbrandur Þorláksson,
Jón Vídalín, Brynjólfur Sveinsson
og Jón Árnason og Skúli Magnús-
son, landfógeti. Marga fleiri mætti
að sjálfsögðu nefna, en læt ég hér
staðar numið.
Barnafræðsla.
Hér að framan hefir verið rætt
um æðri skóla og æðri menntun
einkum, sem, eins og drepið var
á höfðu sín áhrif hjá alþýðu
manna, og þau ekki alllítil. — En
hvað er þá að segja um skipulega
barnafræðslu fram á 19. öld, eða
tilraunir í þá átt. Vitneskja manna
um þau efni er mjög í molum.
Skal hér nú getið hins helzta og
verður það í hálfgerðu annála-
formi.
Árið 1277. Fyrirskipað skv.
kirkjulögum, að hvert barn 7 ára
og eldri læri trúarjátninguna, Fað-
ir vor og bænina Ave María. Þessi
ákvæði munu ekki hafa verið virt
nema fyrst í stað.
1542. Fyrirskipun um að stofna
barnaskóla í þrem klaustrum í um-
dæmi Skálholtsbiskups. Fram-
kvæmdir engar.
1575. Tilskipun um að djáknar
skyldu kenna börnum fræðin á
sunnudögum. Framkvæmdir litlar.
1635. Tilskipun um húsvitjanir.
1647. Viðreisnartillögur Gísla
Magnússonar, sýslumanns á Hlíð-
arenda (Vísa-Gísla), m. a. um
skólastofnun á Þingvöllum. Úr
framkvæmdum varð ekkert.
1655. Eitt elzta stafrófskver á
Islandi kemur út. Hét það „Eitt
lited stafrofskver fyrer Börn og
Ungmenne“. Má af nafninu ráða,
að alldönskuskotin hefir íslenzkan
verið um þetta leyti.
1730. Frú Sigríður Jónsdóttir,
ekkja Jóns biskups Vídalíns, gef-
ur jörðina Hrafnstóftir til skóla-
halds fyrir ungmenni. — Um svip-
að leyti gefur Þorvarður prestur
Auðunarson jörðina Kambshól í
Svínadal í sama tilgangi.
1745. Fyrsti barnaskóli á Islandi
stofnaður í Vestmannaeyjum. Af
þeim skóla fara ekki langar sög-
ur. Hann mun hafa verið endur-
bættur 1750, en nokkrum árum
seinna er hann kominn í kaldakol.
1759. Jón Þorkelsson'gefur eig-
ur sínar til fátækra barna í Kjal-
arnesþingi (Thorkilliisjóður).
1790. Konungsbréf um lestur
bama og fræðslu þeirra. En